Ο Νέστορ Μαχνό και τα όρια μεταξύ προσωπικής και πολιτικής ηθικής

Συμπληρώθηκαν πριν δυο μέρες 84 χρόνια από το θάνατο του σημαντικού Ουκρανού αναρχικού Νέστορ Μάχνο, γνωστότερο για τη δράση του ως διοικητή ενός αναρχικού στρατεύματος που έδρασε στη διάρκεια του Ρωσικού Εμφυλίου πολέμου. Με την αφορμή αυτή επιλέξαμε να παραθέσουμε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του επίσης διάσημου αναρχικού Βολίν “Η άγνωστη επανάσταση” (εκδόσεις Πανοπτικόν). Η μαρτυρία αποτελείται από δύο μέρη, το πρώτο εστιάζει στην εξέγερση της Κρονστάνδης και το δεύτερο στο “Μαχνοβίτικο κίνημα” στην Ουκρανία. Όπως αντιλαμβάνεται κανείς κι από την ταυτότητα του συγγραφέα, το βιβλίο δε διεκδικεί δάφνες αποστασιοποίησης και αντικειμενικότητας. Αντιθέτως προχωρεί σε μια εντελώς μανιχαϊστική παρουσίαση των απεχθών μπολσεβίκων από τη μια και των ηρωϊκών στρατιωτών του Μαχνό από την άλλη. Αυτό αρκιβώς το στοιχείο είναι που δίνει και μεγαλύτερη αξία στην παραδοχή από πλευράς Βολίν των ελαττωμάτων του Μαχνό, που δεν παρατίθενται εδώ εν είδει ηθικολογικού τύπου κριτικής, αλλά επειδή είχαν σαφείς πολιτικές προεκτάσεις. Εξάλλου ο συγγραφέας, αντιλαμβανόμενος ίσως πόσο εκθέτουν οι περιγραφές του τον Μαχνό, προχωρά σε σχετικοποιήσεις και εκλογικεύσεις, σπδεύοντας να εντάξει στο ιστορικό τους πλαίσια τα ελαττώματα του ινδάλματός του και συνιστώντας να μην μεγαλοποιούνται. Η χρησιμότητα της εν λόγω μαρτυρίας δεν αναιρεί βέβαια τον υποκειμενικό και αποσπασματικό της χαρακτήρα, ούτε φυσικά την αναγκαιότητα μιας συνολικής πολιτικής κριτικής στο Μαχνοφισμό, την ταξική του φύση, και τους μύθους που χτίστηκαν πάνω του, για να αξιοποιηθούν από τους αντιπάλους των Μπολσεβίκων.

Τα ελαττώματα αυτά αναπτύσσονται εντονότερα στους ηγέτες, αλλά οι κοινοί στρατιώτες τείνουν όλο και περισσότερο να ακολουθούν το παράδειγμά τους, σχεδόν δίχως σκέψη, έστω και αν εκείνοι βρίσκονται καταφανώς σε άδικο. Με αυτόν ακριβώς τον τρόπο όλοι οι στρατοί που έχουν γίνει μόνιμοι, τείνουν σε τελική ανάλυση να αποβαίνουν όργανα αδικίας και καταδυνάστευσης. Λησμονούν στο τέλος τους αρχικούς τους σκοπούς και καταλήγουν να νιώθουν τα μέσα τους ως αυτοσκοπό.

Είχαν ο Μαχνό και οι άλλοι πρωτεργάτες και οργανωτές του αντάρτικου κινήματος και του στρατού του τέτοιες ιδιότητες; Ήταν άραγε υπεράνω κάθε διαφθοράς; Με λύπη μου πρέπει να πω πως οι ηθικές ποιότητες του ίδιου του Μαχνό και πολλών από τους φίλους και συνεργάτες του δεν ήταν απολύτως στο ύψος των περιστάσεων που τους είχαν επιβληθεί.

Στη διάρκεια της παραμονής μου στον Αντάρτικο Στρατό, συχνά άκουγα να λέγεται ότι κάποιοι από τους διοικητές του -ιδίως αναφερόταν το όνομα του Κυριλένκο- είχαν περισσότερα ηθικά προσόντα για να εμπνέουν και να καθοδηγούν το κίνημα. Μερικές φορές λεγόταν ότι ακόμα και οι στρατιωτικές ικανότητες του Κυριλένκο ήταν ισότιμες με του Μαχνό, και ότι οπωσδήποτε τον ξεπερνούσε στο εύρος των αντιλήψεών του. Όταν ρώτησα γιατί, εν τοιαύτη περιπτώσει, ο Μαχνό παρέμενε στη θέση που κατείχε, μου απάντησαν ότι, λόγω κάποιων ιδιομορφιών του χαρακτήρα του, ο Μαχνό είχε περισσότερες συμπάθειες και μεγαλύτερη εκτίμηση από τη μάζα των στρατιωτών. Τον ήξεραν καλύτερα, τον είχαν συνηθίσει επί μακρό διάστημα και απολάμβανε την απόλυτη εμπιστοσύνη, που ήταν σημαντική για το κίνημα. Ήταν απλοϊκότερος, τολμηρότερος, πιο συντροφικός και πιο χωρικός  στη φυσιογνωμία.

Είναι οπωσδήποτε αλήθεια ότι ο Μαχνό και αρκετοί από τους φίλους του ήταν αμελείς σε ορισμένα ηθικά καθήκοντα τα οποία από τη θέση τους έπρεπε να τηρούνται χωρίς το ελάχιστο ψεγάδι, κι εδώ είναι που αγγίζουμε εκείνες τις αδυναμίες του κινήματος κι εκείνα τα προσωπικά ελαττώματα των πρωτεργατών του που έδωσαν ένα επίχρισμα αλήθειας στους ισχυρισμούς των Μπολσεβίκων και τα οποία έβλαψαν τόσο το ίδιο το κίνημα όσο και τη φήμη του.

Το παράδοξο του χαρακτήρα του Μαχνό ήταν ότι, παρά την ανυπέρβλητη δύναμη του χαρακτήρα του, ποτέ δεν είχε τη δύναμη να αντισταθεί σε ορισμένους πειρασμούς, και σε αυτό παρέσυρε αρκετούς φίλους και συνεργάτες του. Μερικές φορές, ωστόσο, ήταν οι τελευταίοι που τον παρέσυραν, και ο ίδιος δεν ήταν σε θέση να αντισταθεί αποφασιστικά.

Το μεγαλύτερο σφάλμα του ήταν οπωσδήποτε η κατάχρηση του αλκοόλ. Εθίστηκε σταδιακά, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις η κατάστασή του γινόταν αξιοθρήνητη. Οι συνέπειες του αλκοολισμού του εμφανίζονταν κυρίως στο ηθικό πεδίο. Η όψη του δεν άλλαζε, αλλά υπό την επίδραση του αλκοόλ γινόταν υπερενθουσιώδης, αγενής, άδικος, ανεξέλεγκτος και βίαιος. Πολλές φορές, στη διάρκεια της παραμονής μου στο στρατό, συνέβη να τον αφήσω σε απόγνωση, ανίκανο για οποιαδήποτε λογική ενέργεια ακόμη σε ζητήματα άκρως επείγοντα, λόγω της αφύσικης κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει. (Σε ορισμένες περιόδους, στην πραγματικότητα, αυτή γινόταν η “φυσική” του κατάσταση).

Το δεύτερο σφάλμα του Μαχνό και πολλών από τους εμπίστους του -διοικητές και μη- ήταν η συμπεριφορά τους προς τις γυναίκες. Ειδικά όταν ήταν πιωμένοι, οι άνδρες αυτοί παρασύρονταν σε αισχρές, μέχρι αποκρουστικότητας μερικές φορές, πράξεις, που έφταναν μέχρι όργια στα οποία ανάγκαζαν κάποιες γυναίκες να συμμετάσχουν. Δε χρειάζεται να πούμε ότι τέτοιες πράξεις ακολασίας έσπαγαν το ηθικό των ανθρώπων που τις γνώριζαν, και το όνομα του Μαχνό είχε πολλές φορές σπιλωθεί απ’ αυτό.

Τέτοια ηθική παρεκτροπή οδηγούσε αναπόδραστα και σε άλλες υπερβολές και καταχρήσεις. Υπό την επίδραση του αλκοόλ ο Μαχνό γινόταν ανεύθυνος για τις πράξεις του, έχανε τον έλεγχο του εαυτού του. Τότε το προσωπικό καπρίτσιο, συχνά εκδηλωμένο με βία, αντικαθιστούσε ξαφνικά την αίσθηση του επαναστατικού καθήκοντος. Ο δεσποτισμός, η παράλογη αυθαιρεσία, η δικτατορική συμπεριφορά του πολέμαρχου έπαιρναν τη θέση του νηφάλιου αναστοχασμού, της οξυδέρκειας, της προσωπικής αξιοπρέπειας και του αυτοελέγχου απέναντι στους άλλους και στον κοινό σκοπό που ένας άνθρωπος όπως ο Μαχνό δεν έπρεπε ποτέ να εγκαταλείπει.

Αναπόφευκτο αποτέλεσμα αυτών των παρεκτροπών ήταν ένα υπερβάλλον “αίσθημα του πολεμιστή” που οδηγούσε στο σχηματισμό κάποιου είδους στρατιωτικής κλίκας ή καμαρίλας γύρω από το Μαχνό. Αυτή η κλίκα μερικές φορές αποφάσιζε και προέβαινε σε ενέργειες χωρίς να λάβει υπόψιν τη γνώμη του Συμβουλίου ή άλλων θεσμικών οργάνων. Έχανε την αίσθηση της αναλογίας, έδειχνε περιφρόνηση για όσους ήταν έξω από αυτήν και αποκοπτόταν όλο και περισσότερο από τη μάζα των μαχητών και του εργαζόμενου πληθυσμού. Για να στηρίξω την άποψή μου, θα αναφέρω ένα επεισόδιο από τα πολλά των οποίων έτυχε να βρεθώ μάρτυρας. Ένα βράδυ, όταν το Συμβούλιο παραπονέθηκε για την επιλήψιμη συμπεριφορά ορισμένων διοικητών, ο Μαχνό εισέβαλε στο μέσον της συνεδρίας. Ήταν πιωμένος και σε υπερδιέγερση. Τράβηξε το πιστόλι του, το έδειξε στη συνάθροιση και, κουνώντας το απειλητικά προς τα μέλη της συνέλευσης, τους προσέβαλε βαριά. Μετά από αυτό έφυγε δίχως να ακούσει καμία εξήγηση. Ακόμη και αν τα παράπονα ήταν αδικαιολόγητα, ο τρόπος της αντίδρασής του δικαιολογούσε παράπονα πολύ σοβαρότερα. Θα μπορούσα να προσθέσω και άλλα επεισόδια τέτοιου είδους.