Φρεντερίκ Ζολιό-Κιουρί: Ο κομμουνιστής νομπελίστας Χημείας

Ο Φρεντερίκ Ζολιό γεννήθηκε στο Παρίσι στις 19 Μάρτη του 1900 και ήταν απόφοιτος της Ανώτερης  Σχολής Βιομηχανικής Φυσικής και Χημείας του Παρισιού. Το 1925 έγινε βοηθός της Μαρί Κιουρί. Εκεί γνώρισε την Ιρέν, την κόρη της Κιουρί, με την οποία παντρεύτηκε ένα χρόνο αργότερα και άλλαξαν τα επίθετά τους σε Ζολιό-Κιουρί.

Φρεντερίκ Ζολιό-Κιουρί: Ο κομμουνιστής νομπελίστας Χημείας

Οι επιστημονικές εργασίες του ζεύγους αποτέλεσαν κομβικά βήματα για την ανακάλυψη του νετρονίου (από τον Chadwick το 1932) και του ποζιτρονίου (από τον Anderson το 1932). Η σημαντικότερη συμβολή τους ήταν η ανακάλυψη της τεχνητής ραδιενέργειας. «Βομβαρδίζοντας» πυρήνες βορίου, αλουμινίου και μαγνησίου με σωμάτια α (πυρήνες ηλίου), παρήγαγαν ραδιενεργά ισότοπα στοιχείων που, υπό κανονικές συνθήκες, δεν είναι ραδιενεργά. Γι’ αυτή την ανακάλυψη βραβεύτηκαν το 1935 με το Νόμπελ Χημείας.

Η ανακάλυψη αυτή βρήκε σημαντικές εφαρμογές σε διάφορες επιστημονικές περιοχές (π.χ. στην Ιατρική), αλλά είχε και τεράστιο ενδιαφέρον για τις προσπάθειες «τιθάσευσης» της ατομικής ενέργειας, που, μεταξύ άλλων, οδήγησαν και στη δημιουργία της ατομικής βόμβας.

10 Δεκεμβρίου 1935, το ζεύγος Ζολιό-Κιουρί στην τελετή απονομής των βραβείων Νόμπελ στη Στοκχόλμη

Ο Ζολιό από το 1934 ήταν μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γαλλίας, το 1935 έγινε μέλος της Επιτροπής Επαγρύπνησης Αντιφασιστών Διανοουμένων και το 1936 μέλος της Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Από το 1937, οργάνωνε αποστολές οπλισμού και άλλων υλικών στον ένοπλο λαό της Ισπανίας, που στον εμφύλιο πόλεμο αντιμαχόταν τις φασιστικές δυνάμεις του Φράνκο.

Μετά την εισβολή των ναζί στη Γαλλία, πήρε την απόφαση να διακόψει προσωρινά τις μελέτες του για τον πυρήνα του ατόμου και φυγάδευσε στην Αγγλία όλα τα ντοκουμέντα των εργασιών του και τα υλικά που χρησιμοποιούσε στις έρευνές του, για να μην πέσουν στα χέρια των ναζί.

Την άνοιξη του 1942 έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος και το 1956 εκλέχτηκε στην Κεντρική Επιτροπή. Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής της Γαλλίας, ο Ζολιό έμενε στο Παρίσι (από το 1944 τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του έφυγαν στην Ελβετία) και χρησιμοποιούσε το ψευδώνυμο Jean-Pierre Gaumont). Πήρε μέρος στην Αντίσταση, αρχικά ως μέλος και αργότερα ως επικεφαλής του Εθνικού Μετώπου, του πολιτικού σκέλους της ένοπλης αντίστασης στην οποία ηγετικό ρόλο είχε το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Στις μάχες για την απελευθέρωση του Παρισιού, με πρόσχημα ότι ήταν απασχολημένος με τη θεωρητική ατομική φυσική, χρησιμοποιούσε το εργαστήριό του για να φτιάχνει εκρηκτικά για τις δυνάμεις της Αντίστασης. Για τη δράση του αυτή του απονεμήθηκε ο τίτλος του διοικητή της Λεγεώνας της Τιμής.

Ο Φρεντερίκ και η Ιρέν Ζολιό-Κιουρί στο εργαστήριό τους

Μετά την απελευθέρωση της Γαλλίας, υπηρέτησε ως διευθυντής του Εθνικού Γαλλικού Κέντρου Επιστημονικής Έρευνας (CNRS) και το 1945 διορίστηκε από τον Σαρλ Ντε Γκωλ πρώτος Επίτροπος για την Ατομική Ενέργεια στη Γαλλία.  Το 1948, επέβλεψε την κατασκευή του πρώτου πυρηνικού αντιδραστήρα στη Γαλλία. Στις προσπάθειες αυτές συνέβαλε και η σύζυγός του, η οποία το 1946 ανέλαβε διευθύντρια του Ινστιτούτου Ραδίου.

Ταυτόχρονα, από το 1946 συμμετείχε στην ίδρυση της Διεθνούς Ομοσπονδίας των Εργατών της Επιστήμης στην οποία διετέλεσε πρόεδρος μέχρι και το 1957. Το 1949 ήταν από τους πρωτεργάτες της ίδρυσης του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης και για τα επόμενα εννέα χρόνια ήταν πρόεδρός του.

Η σύζυγός του, συμμετείχε σε πολλές μετωπικές οργανώσεις στις οποίες δραστηριοποιούνταν οι κομμουνιστές, μεταξύ άλλων στο αντιπολεμικό-αντιιμπεριαλιστικό κίνημα και στους αγώνες για τα δικαιώματα των γυναικών. Το 1936 έγινε η μία από τις τρεις γυναίκες που συμμετείχαν στην κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου.

Στο 12ο Συνέδριο του Γαλλικού ΚΚ, τον Απρίλη του 1950, στην ομιλία του ο Φρ. Ζολιό-Κιουρί ανέφερε μεταξύ άλλων:
«Οι προοδευτικοί επιστήμονες και οι κομμουνιστές επιστήμονες δεν πρέπει να προσφέρουν ούτε κόκκο της επιστήμης τους στον πόλεμο ενάντια στη Σοβιετική Ένωση (…) Πρέπει να είμαστε ακλόνητοι στην πεποίθησή μας ότι με αυτό τον τρόπο υπηρετούμε τη Γαλλία και ολόκληρη την ανθρωπότητα».

Την ομιλία του αυτή ακολούθησε η απόλυσή του από τη θέση του Επιτρόπου για την Ατομική Ενέργεια στη Γαλλία και λίγους μήνες αργότερα και η αποπομπή της συζύγου του.

Στο Βερολίνο 1 Ιουλίου 1952

Η κυριαρχία της οικογένειας Κιουρί στη γαλλική πυρηνική φυσική είχε τελειώσει. Μέχρι το τέλος της ζωής τους, ούτε στιγμή δεν σταμάτησαν να παλεύουν για την προώθηση της παγκόσμιας ειρήνης. Το 1950 ο Ζολιό τιμήθηκε από τη Σοβιετική Ένωση με το Διεθνές Βραβείο Στάλιν για την Ενίσχυση της Ειρήνης μεταξύ των Λαών (το οποίο μετά το 1956 μετονομάστηκε σε Διεθνές Βραβείο Ειρήνης Λένιν για την Ενίσχυση της Ειρήνης μεταξύ των Λαών). Πολέμησε ενάντια στη χρησιμοποίηση των ανακαλύψεων του Παστέρ για την ανάπτυξη του μικροβιολογικού πολέμου. Απαντώντας στον εκπρόσωπο των ΗΠΑ στον ΟΗΕ, το 1952, έλεγε μεταξύ άλλων:
«Με κατηγορείτε ότι εκπορνεύω την επιστήμη, επειδή ξεσηκώνομαι ενάντια στην εγκληματική χρησιμοποίηση των ανακαλύψεων του μεγάλου Παστέρ και γιατί κάνω έκκληση στην κοινή γνώμη να εμποδίσει τη συνέχιση της ανάπτυξης του μικροβιολογικού πολέμου. Για μένα, αυτοί που εκπορνεύουν την επιστήμη είναι αυτοί που εγκαινίασαν τον ατομικό αιώνα με την εξαφάνιση 200.000 πολιτών στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι».

Πέθανε δυο χρόνια μετά τη σύζυγό του, στις 14 Αυγούστου 1958 από ηπατική νόσο, η οποία πιθανά προκλήθηκε από την αθροιστική έκθεσή του σε ακτινοβολία.

Σκίτσο του Ζολιό-Κιουρί από τον Πάμπλο Πικάσο (1959).

Ο Γιάννης Ρίτσος, εξόριστος στον Αη – Στράτη το 1950, έγραψε το «Γράμμα στον Ζολιό – Κιουρί».

Αη – Στράτης Νοέμβρης 1950

Αγαπημένε μου Ζολιό,
σου γράφω από τον Αη – Στράτη.
Βρισκόμαστε δω πέρα, κάπου τρεις χιλιάδες
άνθρωποι απλοί, δουλευτάδες, γραμματιζούμενοι
με μια τρύπια κουβέρτα στον ώμο μας
μ’ ένα κρεμμύδι, πέντε ελιές κ’ ένα ξεροκόμματο φως στο ταγάρι μας
άνθρωποι απλοί σαν τα δέντρα μπροστά στον ήλιο
άνθρωποι που δεν έχουμε άλλο κρίμα στο λαιμό μας
εξόν μονάχα που αγαπάμε όπως και συ
τη λευτεριά και την ειρήνη.

(…)

Ξεμάθαμε πολλά, Ζολιό,
ξεμάθαμε πώς γλιστράει το ψάρι της γαλήνης στα ρηχά της σιγαλιάς
πώς μπλέκονται οι γαλάζιες φλέβες στα χέρια της άνοιξης – ξεμάθαμε
μάθαμε τώρα κάτι πράματα απλά
πολύ απλά
πολύ σίγουρα
πως ο ουρανός αρχίζει απ’ το ψωμί
πως δεν είναι δίκιο άλλοι να βγάζουν το ψωμί
κι άλλοι να τρώνε το ψωμί
πως δεν είναι δίκιο να φτιάχνουν κανόνια
και να λείπουν τ’ αλέτρια, – απλά πράματα,
μπορεί κ’ ένα παιδί να τα πει σε μια φυσαρμόνικα της τσέπης
μπορεί κ’ ένας καλός φαντάρος που ονειρεύτηκε τη μάνα του
να τιναχτεί απ’ τον ύπνο του και να τα πει σε μια σάλπιγγα
κ’ οι νεκροί μας τα ξέρουν πιο καλά – κάθε νύχτα η σιωπή τους τα φωνάζει –
απλά πράματα
– δεν είμαστε σοφοί, Ζολιό,
απλά πράματα λέμε
πολύ απλά τα λέμε
πως αξίζει κανένας να ζει και να πεθαίνει
για τη λευτεριά και την ειρήνη.

(…)

Ζολιό, πες και στους άλλους αδελφούς μας
στον Ερεμπουργκ, στον Αραγκόν και στο Νερούντα,
στον Ελυάρ, στον Πικασσό και σ’ όλα μας τ’ αδέρφια
πως είμαστε δω πέρα τρεις χιλιάδες εξόριστοι
όχι για τίποτ’ άλλο, αδέρφια μου,
παρά μονάχα, να, γιατί και ‘μεις όπως και ‘σεις
σηκώνουμε στη ράχη μας ένα αγκωνάρι απ’ το καμένο σπίτι μας
να χτίσουμε για κείνους που θα ‘ρθούν ένα καινούργιο σπίτι με πολλά παράθυρα
πολλά φαρδιά παράθυρα προς την ανατολή
να μη νυχτώνει από νωρίς η καρδιά των μανάδων
να μην κοιμούνται κάθε βράδυ τα παιδιά δίπλα στο θάνατο.
Και πού θα πάει, Ζολιό; – θα λιώσουμε μια μέρα τις οβίδες
να φτιάξουμε σφυριά κι αλέτρια και μπαλκόνια και φτερά
κ’ ένα άγαλμα Άφτερης Χαράς στη στάση, εκεί, των λεωφορείων, στη φτωχογειτονιά μας
στη γειτονιά μας που θα μερμηγκιάζει απ’ τα γιαπιά
κάτου απ’ τ’ ασίγαστο χωνί του χεροδύναμου μεγάφωνου των συνδικάτων
που όλο θα λέει, θα λέει σταράτα και με νούμερα
για τις τεράστιες καταχτήσεις των λαών στο πλάνο της ανοικοδόμησης
και θ’ απαγγέλλει ποιήματα των νέων προλετάριων ποιητών
για το χαρούμενο έρωτα
για τους υδατοφράχτες
και για τον εξηλεκτρισμό του κόσμου.
Αχ, έτσι, αδέρφια μου, να μην υπάρχουν πια καμένα σπίτια
μα να ‘ναι όλος ο κόσμος ένα σπίτι ασβεστωμένο με τη βούρτσα του ήλιου
κι αχ, έτσι, αδέρφια μου, τούτο το σπίτι να το συγυρνάει μονάχα
η μάνα μας η Λευτεριά κ’ η πρωτοθυγατέρα της η Ειρήνη.  (απόσπασμα)

Το 1990 απονεμήθηκε στον Ρίτσο το μετάλλιο «Ζολιό – Κιουρί», ανώτατη διάκριση του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης.

Πηγές: history.aip.org, Ριζοσπάστης, οι φωτογραφίες από το ΑΓΓΙΓΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ…