«Κι αν τόχει η μοίρα σου να πέσεις…μην πεις ποτέ, ψυχή μου παραδόσου…» – Μικρό απάνθισμα από τα Άπαντα του Μάρκου Αυγέρη

Πριν 44 χρόνια, σαν σήμερα, έφυγε από τη ζωή στα 89 του χρόνια ο  κομμουνιστής γιατρός και ποιητής, από τους πρωτοπόρους των προοδευτικών Ελληνικών Γραμμάτων στον 20^ο αιώνα και θεμελιωτής της θεωρίας και της κριτικής της λογοτεχνίας στην Ελλάδα, Μάρκος Αυγέρης.

«Γιος φαρμακοποιού στην Καρίτσα της Ηπείρου, ο Αυγέρης γεννήθηκε στα Γιάννενα, στις 18/2/1884. Γεώργιος Παπαδόπουλος ήταν το όνομά του στα επίσημα χαρτιά, αλλά ως Μάρκος Αυγέρης θα «ζει» για πάντα στα Ελληνικά Γράμματα, στην αγωνιστική ιστορία του λαού μας και στα τιμητικά «κατάστιχα» του κόμματός του, του ΚΚΕ. (…)

Μάρκος Αυγέρης

Ο Μάρκος Αυγέρης, μετά τα γυμνασιακά του χρόνια στη φημισμένη «Ζωσιμαία Σχολή», έρχεται το 1901 στην Αθήνα και εισάγεται στην Ιατρική Σχολή του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, από το οποίο αποφοιτά το 1907. Φοιτητής ακόμα εργάζεται στην παθολογική και χειρουργική κλινική του Πολιτικού Νοσοκομείου. Μετά την αποφοίτησή του αρχίζει να εργάζεται στην Πολυκλινική και σε ιδιωτική κλινική. Ο «γιατρός», όπως τον έλεγαν μέχρι τέλους οι φίλοι του, φοιτητής ακόμα κάνει τη λογοτεχνική εμφάνισή του, δημοσιεύοντας ποιήματα στο σπουδαίο περιοδικό της εποχής «Νουμάς». Μεταξύ αυτών των πρώτων ποιημάτων του ήταν και το περίφημο «Η βάβω η Τασιά». Ενα ποίημα, που σε καιρούς σκληρών μαχών του σκοταδισμού ενάντια στο Κίνημα του Δημοτικισμού, με τη «βροντόλαλη μούσα» του, «αναβίωνε» το δημοτικό τραγούδι. (…)

Τη μεγαλειώδη, πολύπλευρη, πρώιμα ριζοσπαστική και αργότερα στρατευμένη για την πρόοδο του λαού πνευματική δημιουργία του προοιωνίζεται, το 1904, το δίπρακτο δράμα του «Μπροστά στους ανθρώπους», που ανεβάζει η πρωτοπόρα «Νέα Σκηνή» του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου και το οποίο υμνείται, μεταξύ άλλων, από τον «πατριάρχη» του θεάτρου μας Γρηγόριο Ξενόπουλο. Στην πρώτη δεκαετία του αιώνα δημοσιεύει ποίηση και άλλα κείμενα στα περιοδικά «Ακρίτας», «Παναθήναια». Και στα 1907 στο «Ηγησώς», «ψυχή» του οποίου είναι ο τότε «ανθός» των Γραμμάτων: Γρυπάρης, Βάρναλης, Καρβούνης, Λαπαθιώτης, Κουμαριανός, Γιώργος και Φώτος Πολίτης, Φιλύρας κ. ά.

Πλήθος τα σπουδαία λογοτεχνικά περιοδικά, με τα οποία συνεργάστηκε από τότε και σ’ όλη του ζωή ο Μ. Αυγέρης, μεταξύ των οποίων τα «Νεοελληνικά Γράμματα», τα «Ελεύθερα Γράμματα», η «Επιθεώρηση Τέχνης» και οι εφημερίδες, μεταξύ των οποίων ο παράνομος κατοχικός «Ριζοσπάστης» και ο νόμιμος «Ρίζος της Δευτέρας» και αργότερα η «Αυγή».

Ο Μάρκος Αυγέρης. Φωτογραφία δημοσιευμένη στην Επιθεώρηση Τέχνης

Από τα 1910 αρχίζει να ερευνά, να μελετά και να γράφει, θέτοντας συστηματικά κοινωνικά κριτήρια για το ρόλο της λογοτεχνίας, αλλά και της κριτικής της, μνημειώδους αξίας θεωρητικά έργα για την ξένη και ελληνική λογοτεχνία. Ταυτόχρονα μεταφράζει Αριστοφάνη, Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Γκαίτε, Ιψεν, Λάτσκο, Ουγκό, Μάιτερλιγκ. Τη δεύτερη δεκαετία του αιώνα μας ο μέγιστος δάσκαλος του λαού μας, ο Δημήτρης Γληνός, του αναθέτει την επιμέλεια των πρώτων διδακτικών βιβλίων της δημοτικής γλώσσας.

Αυτή τη δεκαετία το ιατρικό του κύρος μεγεθύνεται: Λόγω των πρωτοποριακών για την εποχή σπουδών του περί Υγιεινής της Εργασίας στο Παρίσι, διορίζεται Επιθεωρητής Υγιεινής της Εργασίας στο υπουργείο Εργασίας (1926-1947). Ακολούθησαν μελέτες του στη Γερμανία για το θεσμό της Κοινωνικής Ασφάλισης, από τις οποίες προέκυψε και το έργο του «Η Κοινωνική Ασφάλισις και η Δημόσια Υγεία», με το οποίο ο Αυγέρης συνέβαλε τα μέγιστα στη θεμελίωση του θεσμού στην Ελλάδα, έχοντας παράλληλα την ιδιότητα του μονίμου συνέδρου στο Τμήμα Εργασίας της «Κοινωνίας των Εθνών».

Και μόνο η παράθεση των τίτλων του τεράστιου – και σε όγκο – ποιητικού, θεωρητικού, αισθητικού, κριτικού (για τους Ελληνες και ξένους λογοτέχνες και τον Δ. Σολωμό, για τον οποίο έγραψε δύο μελέτες), πεζογραφικού έργου του θα απαιτούσε αρκετές σελίδες του «Ρ». Πολλές σελίδες θα απαιτούσαν και η ιδρυτική συμβολή του στην Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών. Η αγωνιστική και πολύτροπη πνευματική δράση του. Η ζωή του μέσα στη συγγραφική οικογένεια των Αλεξίου και με τη γυναίκα του Γαλάτεια Καζαντζάκη (η πρωτοκόρη του Στυλιανού Αλεξίου, που λογοτεχνικά έμεινε γνωστή με το όνομα του πρώτου άνδρα της, του Νίκου Καζαντζάκη). Η συμβίωσή του, όταν πέθανε η Γαλάτεια, με τη συμπαραστάτρια σε όλα του τα βάσανα, αδελφή της, Ελλη Αλεξίου.

Είναι απαραίτητο, όμως, να σημειώσουμε ότι το έργο του από νωρίς «ζυμώθηκε» με τις μαρξιστικές ιδέες, θέλοντας σαν ποιητής να υπηρετήσει τον άνθρωπο του λαού: «Θα μελετήσω όπως στα ιερά βιβλία/ τον καθημερινό σου μόχθο/ και το έργο των χεριών σου θ’ ανυμνήσω».

Οι μαρξιστικές ιδέες, που από νέος εγκολπώθηκε ο Αυγέρης, «γιγαντώθηκαν» με τη στρατολόγησή του – από τον Κώστα Καραγιώργη – στο ΕΑΜ, του οποίου διατέλεσε Γενικός Γραμματέας (όταν έφυγε ο Νίκος Καρβούνης στο Βουνό) και βέβαια με την ένταξή του στο ΚΚΕ, στο οποίο εντάχθηκε το 1944 (κατά μαρτυρία της Ελλης Αλεξίου), και στο οποίο παρέμεινε πιστός μέχρι το θάνατό του, στις 8/6/1973» (Bιογραφικό από αφιέρωμα του Ριζοσπάστη για τα τριαντάχρονα της απουσίας του Μάρκου Αυγέρη, σε επιμέλεια Αριστούλας Ελληνούδη).

***

Παραθέτουμε μερικά αποσπάσματα από τα Άπαντα του Μάρκου Αυγέρη, που επιλέξαμε από εκτενές δημοσίευμα του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης (τ. 133-134, 1966 – Αρχείο Οικοδόμου). Στο ίδιο τεύχος ο μεγάλος μας ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος γράφει μεταξύ άλλων σε εκτενές άρθρο του για το έργο και τα Άπαντα του Μάρκου Αυγέρη: «Δεν ονειρεύτηκε [ο Μάρκος Αυγέρης] να γίνει δημιουργός όπως οι άλλοι συνάδελφοί του. Δεν σχεδίασε ποτέ, δεν είπε ποτέ θα καθίσω να φτιάξω αυτό ή εκείνο το έργο. Θα μπορούσε μάλιστα η τόσο λαγαρή σκέψη του, η καλλιεργημένη από την πείρα κι από τη μάθηση, να έχει εξαντληθεί στον προφορικό λόγο (…) αν δεν υποχρεωνόταν να υποκύψει κάθε φορά στις φορτικές πιέσεις εκείνων που του ζητούσαν ένα γραπτό κείμενο για κάποιο περιοδικό ή για κάποια εφημερίδα. Κι ακόμη αν δεν καταναγκαζόταν από τη ηθική στάση που του επέβαλλε σε αρκετά προχωρημένη ηλικία ο ιδεολογικός του προσανατολισμός».

Ο Μάρκος Αυγέρης με την Γαλάτεια Καζαντζάκη και την Έλλη Αλεξίου, στο Βουκουρέστι. Φωτογραφία δημοσιευμένη στην Επιθεώρηση Τέχνης

ΜΙΚΡΟ ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΑΝΤΑ ΤΟΥ ΜΑΡΚΟΥ ΑΥΓΕΡΗ

1. Δημοκρατία και  Ελευθερία

Είναι η μεγάλη συζήτηση της εποχής μας. Όλα τα σημερινά κοινωνικά προβλήματα στρέφονται γύρω από τις έννοιες Δημοκρατία, Ελευθερία, Πρόοδο. Πολύ επικίνδυνες θεότητες. Διψούν, πεινούν, ζητούν όλο και περισσότερα και δε θα ησυχάσουν αν δεν ικανοποιηθούν. Δεν εννοούν την κοινωνική αδικία, την κοινωνική ανισότητα, την υπεροχή των ολίγων και των οικονομικά και πολιτικά ισχυρών. Δεν εννοούν την κοινωνική στασιμότητα.

Από την άποψη αυτή, οι έννοιες αυτές δεν απαλλάχτηκαν ποτέ ολότελα από τον επαναστατικό χαρακτήρα τους. Βγαλμένες μέσα από τούς προαιώνιους αγώνες των λαών διατηρούν πάντα τα σημάδια της επαναστατικής τους καταγωγής.

0ι έννοιες αυτές παρουσιάζονται σήμερα τόσο συγχυσμένες, πού χρησιμοποιούνται ίσια – ίσια σαν τα κυριώτερα όπλα για να χτυπούν την ίδια τη δημοκρατία, την ελευθερία και την πρόοδο. Κι’ αν έχασαν ολότελα τη σημασία τους οι λέξεις αυτές, είναι γιατί κρύβουν πάντα μέσα τους ένα πνεύμα εχθρικό κατά των «κυρίων», κατά όλων αυτών που υπερέχουν σε δύναμη, σε πλούτο, σε προνόμια κ’ εξαιρέσεις, κατά των ολιγαρχιών που θέλουν να κυβερνούν σύμφωνα με τα δικά τους στενά συμφέροντα.[…]

Διαταραχή, κακοδαιμονία του κόσμου, πόλεμος των ανθρώπων και ιδεών, διωγμοί κ’  εξοντώσεις αντιφρονούντων, βία κ’ επιθετικότητα στις σημερινές σχέσεις των κρατών, κύμα βαρβαρότητας σκεπάζει την καθημερινή ζωή μας.

Μα τί είναι δημοκρατία κ’ ελευθερία; τί είναι πρόοδος;[…]

Δεν υπάρχει ίδια ελευθερία για όλους χωρίς σχετική οικονομική ισότητα για όλους, χωρίς κατανομή των αγαθών σχετικά ισόμερη για όλους.

Οι μεγάλες οικονομικές διαφορές δημιουργούν μεγάλες διαφορές, στις κοινωνικές καταστάσεις και στην ελευθερία των κοινωνικών μελών. Οι οικονομικά αδύνατοι δεν έχουν την ελευθερία, ούτε να τραφούν, ούτε να ντυθούν, ούτε να κινηθούν σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Δεν έχουν την ελευθερία να μορφώσουν τα παιδιά τους όπως θέλουν, να βρουν την περίθαλψη που χρειάζονται στην αρρώστεια τους, να ’χουν την κατοικία που πρέπει, να ’χουν ό,τι χρειάζονται στα γερατειά τους, κλπ. Δεν έχουν την ελευθερία να ’χουv πάντα δουλειά κ’ επομένως να ’χουv  πάντα ψωμί.[…]

Όταν δεν υπάρχει η ίδια ελευθερία για όλους δεν υπάρχει ισότητα. Καμιά ισότητα, ούτε κοινωνική, ούτε πολιτική, ούτε οικονομική κι’ ούτε νομική μπορεί να υπάρξει ανάμεσα στους οικονομικά και πολιτικά αδύνατους και τούς ισχυρούς.

Κι’ όπου δεν υπάρχει ισότητα, δεν υπάρχει και καμιά αδελφότητα. Δεν μπορεί να υπάρξει αδελφότητα ανάμεσα στον οικονομικά υπόδουλο και στον οικονομικά κύριο, ανάμεσα στον εκμεταλλευτή και στον εκμεταλλευόμενο.

Πρόοδο στις δημοκρατικές μορφές τής ζωής είναι όταν γίνεται πράξη το περιεχόμενο αυτής της δημοκρατίας, όταν βασιλεύει ο δημοκρατικός ουμανισμός ανάμεσα στα κοινωνικά μέλη, η κοινωνική δικαιοσύνη, το υπερατομικό πνεύμα της κοινότητας, η αγάπη στον άνθρωπο κ’ η καλλιέργεια της ανθρωπιάς ανάμεσα στις σχέσεις των ατόμων και των λαών.[…]

2. Η δύναμη των αρχαίων

[…] Πολλά από τα στοιχεία που αποτελούν τ’ αρχαία δημιουργήματα, ιδιαίτερα όσα συνδέονται με παλιές θρησκευτικές αντιλήψεις, όπως μερικά δραματικά κίνητρα κι έννοιες της τραγωδίας, ακόμα και μερικές παλιές μορφές της τέχνης, είναι αταίριαστα στην εποχή μας και δεν μπορούν να την εκφράσουν. Κι όμως είναι τόσες οι ανθρώπινες αξίες που κλείνουν μέσα τους, που ποτέ δε θα πάψουν να μας συγκινούν. Μέσα από τα έργα αυτά κι από τον πολιτισμό πού κλείνουν ακούεται ένας ανθρώπινος θρίαμβος, προβάλλει ένας κόσμος που έκαμε ένα τεράστιο βήμα στο μέλλον, βλέπουμε τη μεγαλοφυΐα ενός λαού, που άνοιξε τους διάπλατους φωτεινούς δρόμους, που ακολουθεί ακόμα και σήμερα η ανθρωπότητα. Ο πολιτισμός που ακτινοβολεί μέσα απ’ αυτά τα’ αριστουργήματα μας δείχνει τον άνθρωπο μέσα στην ιστορική πορεία του να ξεπερνάει αδιάκοπα τον εαυτό του και τις καταστάσεις του και μια κοινωνία ανθρώπων που αφήνοντας πίσω τους την προλογική εποχή μπαίνουν στη λογική εποχή του νεότερου, ανθρώπου κατανικώντας τη φυσική μοίρα τους.[…].

3. Η προσφορά του Σολωμού

[…] Μέσα σ’ αυτούς τους ακρωτηριασμένους κι αποσπασματικούς στίχους (του Σολωμού) είναι φανερός ο απαράβλητος χαραχτήρας της ποίησής του, η βαθειά νόηση και η πνευματικότητα του ποιητή, η ηθική έξαρση κ’ η αισθητική χαρά που δίνουν αυτά τα σκόρπια κομμάτια, του καθένα τους κλείνει περισσότερη συμπυκνωμένη ποιότητα και λυρικό πλούτο, απ’ όσο ολόκληρα έργα διαλεχτών ποιητών. Μα για την Ελλάδα θα ’ναι απάνω απ’ όλα ο ποιητής της  Επανάστασης και  ο θεμελιωτής της σύγχρονης Ελληνικής ποίησης, που την προίκισε ευθύς από την αρχή, μ’ έναν τέλειο ποιητικό οπλισμό κ’ έδειξε στους μεταγενεστέρους, όχι μόνο τους τρόπους, που η ποίηση μπορεί να τρέφεται άμεσα από τη ζωή, να τη μετασχηματίζει και να την ντύνει με τη μεγαλύτερη πνευματικότητα, παρά και τους τρόπους που η κοινή γλώσσα κι ο κοινός στίχος μπορούν να δείξουν την αξία τους, χωρίς συζήτηση, χωρίς λεξιθηρία και γλωσσικά ανώμαλα ανακατώματα και χωρίς εξωτισμούς. Έδειξε δηλαδή το δρόμο του κλασικού[…].

4. Ο Παλαμάς πατέρας της μοντέρνας ποίησης

[…] Την ποίηση του Παλαμά δεν τη θρέφουν ξεμοναχιασμένα περιστατικά, ούτε μερικά θεμελιακά θέματα. Ο ποιητής μετουσιώνει σε ποίηση ό,τι περνά στη σκέψη τον, την καθημερινή ζωή του, τα καθημερινά του αισθήματα, τα διαβάσματά του. Έτσι ο Παλαμάς μπορεί να θεωρηθεί σαν ο πατέρας της μοντέρνας ποίησης στον τόπο μας, που τις περισσότερες φορές δεν επιδιώκει το υψηλό ή το σπάνιο, παρά θρέφεται με τις καθημερινές οικείες καταστάσεις, με τα πολύ ανθρώπινα περιστατικά και κατεβαίνει ακόμα και στον καθαρό ρεαλισμό, όχι μόνο στα θέματα, παρά και στο ύφος και στη γλώσσα.

Από μια άποψη ο Παλαμάς μπορεί να θεωρηθεί σαν ο πρώτος ολοκληρωτικός ποιητής στην Ελλάδα. Έμπασε στην ποιητική γλώσσα κι αξιοποίησε λέξεις πού άλλοτε δεν τις ανεχόταν το λυρικό ύφος, και τις ξενόφερτες και τις πεζές, και τις κοινές και τις σπάνιες, απλώθηκε σ’ όλα τα θέματα της σύγχρονης ζωής και δοκίμασε όλες τις τεχνοτροπίες. Το τραγούδι του αγκαλιάζει όλη του τη σκέψη, χρησιμοποιεί όλο το λεξιλόγιο κι όλους τους εκφραστικούς τρόπους, τη λυρική ρητορεία, τη λιγόλογη υποβλητικότητα, το δραματικό κι επικό ύφος και κάθε λογής τεχνική, κυνηγώντας με τον τρόπο του μια εκφραστική ολοκλήρωση. Μια αδιάκοπη ποιητική ενέργεια αγωνίζεται να κλείσει στο στίχο τον ποταμό της ζωής. Είναι φαινόμενο όχι συνηθισμένο το ακοίμητο αυτό πάθος τής ζωής που τον φλογίζει.

Μα ο Παλαμάς δεν τείνει μόνο προς μια ποιητική ολοκλήρωση. Το τραγούδι του αγωνίζεται να κάμει και μια ολοκλήρωση του ελληνισμού.  Επιχειρεί να χαράξει μια συνισταμένη του ελληνικού κόσμου, να σχεδιάσει τους χαρακτήρες του και να συνδέσει τα σκόρπια μέλη του. Το μάτι του αγκαλιάζει την ελληνική γη και την ελληνική ιστορία, όχι μόνο στη γεωγραφική, μα και στην πνευματική της ένταση, όλο το χώρο και το χρόνο, όπου έδρασε ο ελληνισμός.

Ο Παλαμάς σα ριζοσπάστης, εχθρός της φαυλότητας στην πολιτική ζωή και της διαφθοράς στην κοινωνική ζωή, έδειξε πάντα ευαισθησία για την κατάσταση του λαού. Πονούσε γι’ αυτούς πού μοχθούν κα δεν απολαβαίνουv τ’ αγαθά που παράγουν. Οι στίχοι του Παλαμά με κοινωνιολογικές έννοιες είναι πολλοί, Όπως κι οι στίχοι του οι πατριωτικοί συγκινούv το λαό.[…]

5. Η αισθητική του Καζαντζάκη

Η αισθητική του παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία με την αισθητική που φανερώνεται στο αμερικανικό μυθιστόρημα· είναι η αισθητική της σκληρότητας· αγαπάει το πρωτόγονο και το άγριο και τη ζωή των ενστίκτων· η αισθητική αυτή των άλογων ορμών επηρεάζει σήμερα όλη τη δυτική λογοτεχνία και συμβαδίζει με την υπερτίμηση του λόγου στη σημερινή φιλοσοφία.

Όμως για μας το μεγάλο δίδαγμα που μας αφήνει ο Καζαντζάκης είναι η ψυχική του ανάταση, η ένταση της πνευματικής ζωής που φανερώνεται μέσα στο έργο του κι η τεράστια εργατικότητά του, η ως το θάνατο επιμονή του στους σκοπούς της ζωής του.

Έξω από τις περιπτώσεις που με καθαρή ματιά αντικρύζει τις ζωτικές αυτές δυνάμεις του εξελισσόμενου κόσμου, έξω απ’ αυτές τις καταφάσεις, ο Καζαντζάκης παρουσιάζεται σ’ όλη του τη ζωή να περιπλανιέται μέσα στο βασίλειο των ίσκιων· κι αυτό είναι από τα πιο τραγικά χαρακτηριστικά του σα δημιουργού, που φέρνει μέσα του όλα τα στίγματα και τις αβεβαιότητες ενός μεταβατικού κόσμου.

6. Η ελληνικότητα στην Τέχνη

Η Ελληνικότητα στην τέχνη  είν’ ένα θέμα που έχει απασχολήσει πολλές φορές ως τώρα την ελληνική κριτική. Μα η ελληνικότητα είναι μια μερική άποψη στη γενική έννοια της εθνικότητας, που ενδιαφέρει την τέχνη και την κριτική όλου του κόσμου κι όχι μόνο την ελληνική.[…]

Η αρχή λοιπόν τής εθνικότητας μπορεί να ’χει δύναμη εκεί που η τέχνη δίνει μορφές· μα όπου διαλύονται οι μορφές κι η τέχνη παρουσιάζει μόνο σχήματα αφηρημένα, γεωμετρικές γραμμές και χρωματικές κηλίδες, εκεί ουσιαστικά κανένα στοιχείο χαρακτηριστικό από τον εθνικό περίγυρο ή από το εθνικό πνεύμα δεν μπορεί να δοθεί. Ωστόσο και μέσα σ’ αυτή την αφηρημένη τέχνη τη σημερινή εκφράζεται ένα γενικό ψυχικό κλίμα, μ’ όλο που δεν ξεχωρίζουν τα ιδιαίτερα εκείνα στοιχεία που χαραχτηρίζουν την εθνικότητα. Το ψυχικό αυτό κλίμα φανερώνει την τάση φυγής από την πραγματικότητα κι από τη μορφική συγκρότηση του αντικειμενικού κόσμου.

Την αποστροφή αυτή στην αντικειμενική πραγματικότητα τη δικαιολογούν σαν ανάγκη αναζήτησης νέων μορφών και νέας αισθητικής έκφρασης. Μα κι απ’ αυτή την άποψη η αφηρημένη τέχνη φανερώνει τον αισθητικό κόρο ενός κόσμου κουρασμένου απ’ όλα. Μα πιο πολύ η αφηρημένη τέχνη δείχνει τη γυμνότητα του κοσμικού ειδώλου και της ζωής που δίνει η αφηρημένη τέχνη θα μπορούσε να εκφραστεί με τον απαισιόδοξο εκείνο και λιγόλογο χαρακτηρισμό πού έδινε στη ζωή ο Μάκβεθ μέσα στην αλλοφροσύνη του κι όταν πλησίαζε το τέλος του, «είν’ ένα παραμύθι που λέγει‚ ένας παλαβός χωρίς κανένα νόημα».

* Στον τίτλο της ανάρτησης στίχος από ποίημα του Μάρκου Αυγέρη «Κι αν τόχει η μοίρα σου να πέσεις/ βάστα ακόμα/ μην πεις ποτέ, ψυχή μου παραδόσου».