Ο Τζίγκα Βερτόφ και ο “τεϊλορισμός”

Στις 2 Γενάρη 1896 γεννιόταν ο Τζίγκα Βερτόφ, ένας από τους σημαντικότερους σοβιετικούς σκηνοθέτες και θεωρητικούς του κινηματογράφου, που ξεχώρισε ιδιαίτερα για τη δουλειά του σε ντοκιμαντέρ και επίκαιρα της ΕΣΣΔ. Η “ομάδα Βερτόφ” που συγκρότησε και η τεχνική του “κινηματογραφικού ματιού” (kino – glaz) άσκησαν μεγάλη επίδραση, όχι μόνο σε σοβιετικούς, αλλά και σε Ευρωπαίους σκηνοθέτες, ιδίως στη Γαλλία, όπου το έργο του ήταν πηγή έμπνευσης για το ρεύμα του “σινεμά βεριτέ”. Η τεχνική του “κινηματογραφικού ματιού” αντιμετώπιζε την κάμερα ως εργαλείο, το οποίο, σαν το ανθρώπινο μάτι, εξερευνά την πραγματική ζωή. Στόχος του Βερτόφ ήταν να δημιουργήσει ένα ξεχωριστό κινηματογραφικό ιδίωμα, μακριά από την επιρροή του θεάτρου και την τεχνητή σκηνοθεσία των στούντιο.  Την αδιάσπαστη σχέση του έργου του με τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στην ΕΣΣΔ, αναδεικνύει -ασφαλώς υπό το συγκεκριμένο ιδεολογικό πρίσμαα του συγγραφέα – το παρακάτω απόσπασμα από το βιβλίο του μαοϊκού κοινωνιολόγου Ρομπέρ Λινάρ “Ο Λένιν – οι αγρότες – ο τεϊλορισμός” (εκδόσεις Κουκκίδα), επικεντρώνοντας στον τρόπο με τον οποίο ο τεϊλορισμός, μετασχηματισμένος στα πλαίσια της νέας κοινωνίας, μετουσιωνόταν καλλιτεχνικά από το σκηνοθέτη:

Ο σκηνοθέτης Τζίγκα Βερτόφ υπήρξε ένας από τους πιο δραστήριους δημιουργούς και προπαγανδιστές της σοβιετικής θεώρησης του κόσμου και ιδιαίτερα της σοβιετικής άποψης της παραγωγικής εργασίας. Δείτε το Σχέδιο σεναρίου για ένα γύρισμα στη διάρκεια της περιοδείας του τρένου προπαγάνδας “Ο Σοβιετικός Καύκασος”. Αυτά διαδραματίζονται την εποχή του εμφυλίου πολέμου:

“Έρχεται η Νάντια να του αναγγείλει ένα νέο: ‘το τρένο μας φεύγει για τον Καύκασο’. Ο Ογκάρεφ θέλει να πάρει μέρος στο ταξίδι […]

Η δουλειά στις πετρελαιοπηγές του απελευθερωμένου Γκρόζνι (να φανεί ο γρήγορος ρυθμός της εργασίας, οι άνδρες, οι εργάτες που πιστεύουν με θέρμη στη χρησιμότητα και αναγκαιότητα του μόχθου τους). Ο αγωγός επισκευάστηκε. Διοχετεύεται το πετρέλαιο. Οι αποστολές εμπορευμάτων […]

Αναγγέλλεται στα πηγάδια η άφιξη του τρένου προπαγάνδας από το κέντρο. Ο κομισάριος προτείνει να υποδεχτούν το τρένο “Ο σοβιετκός Καύκασος” διπλασιάζοντας τις προσπάθειές τους. Οι εργάτες υιοθετούν αυτή την πρόταση”.

Εδώ το τρένο λειτουργεί φανερά ως σύμβολο του κινήματος: ο ερχομός του προκαλεί γενική επιτάχυνση σε όλα τα κυκλώματα και τους ρυθμούς της παραγωγής, “διπλασιασμό των προσπαθειών” λέει ο Βερτόφ. Φορέας πολιτικής ώθησης, θέτει σε κίνηση άλλα τρένα, αποστολές εμπορευμάτων, καυσίμων, και εδίνει το ρυθμό για όλη την παραγωγική δραστηριότητα των εργατών σε τοπικό και έπειτα σε εθνικό επίπεδο. Πράγματι, αμέσως μετά την περιγραφή της άφιξης του τρένου και της υποδοχής του, το σενάριο του Βερτόφ συνίσταται σε μια στενή απαρίθμηση σύντομων εικόνων που διαδέχονται η μία την άλλη με έντονο ρυθμό -όπως ακριβώς και στη δουλειά. Για την αντίληψη του Βερτόφ, σ’ αυτήν την κινηματογραφική γραφή, την αποσπασματική και λαχανιασμένη, επενδύεται μια βασική λειτουργία: εκπαιδεύει το μάτι του θεατή, του επιβάλλει καινούργια ανακλαστικά όρασς και νέους τρόπους συνειρμών, τους οποιούς παράγει συστηματικά αυτού του είδους η κινηματογραφική γραφή. Παραμερίζοντας τους παραδοσιακούς τρόπους έκφρασης και τη συνηθισμένη γλώσσα, αυτό το σφυροκόπημα εξασφαλίζει την “κίνηση των σκέψεων”. Από το 1918, τα κείμενα του Τζίγκα Βερτόφ αναθέτουν στον κινηματογράφο το καθήκον να δημιουργήσει με “επιστημονικό τρόπο” μια καινούργια ιδεολογία με το συστηματικό συνδυασμό ιδεών και εικόνων. Τα σενάριά του αποτελούν εξαιρετικά πολύτιμη μαρτυρία: εργαστηριακά εργαλεία με προορισμό να διαμορφώσουν τη “σκέψη των μαζών”, δείχνουν ξεκάθαρα αυτό που υπάρχει σιωπηρά σε άλλες εκδηλώσεις της σοβιετικής ιδεολογίας εκείνης της εποχής -μια διάρθρωση, μια θεματική, ένα σύνολο βασικών εικόνων.

Στο σενάριο του “Σοβιετικού Καυκάσου”, η εικόνα που ακολουθεί την άφιξη του τρένου στην πετρελαιοπαραγωγική περιοχή καθιερώνει μια στενή σχέση ανάμεσα στις δραστηριότητες μεταφοράς και τις παραγωγικές κινήσεις, ανάμεσα στο τρένο και την εργασία, ανάμεσα στην κίνηση και την ύλη, ανάμεσα στην ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα. Είναι χρήσιμο να μεταφέρουμε εδώ αυτό το μεγάλο οπτικό παράδειγμα:

“Αποθέωση: η ποίηση της εργασίας εν κινήσει.
[…] Οι εργάτες των πετρελαιοπηγών στα πόστα τους.
Ο αγωγός επισκευάστηκε.
Η σιδηροδρομική γέφυρα διορθώθηκε.
Το ίδιο και οι σιδηροδρομικές γραμμές.
[…]
Τα βυτία του πετρελαίου παρελαύνουν σε μιαν ατελείωτη πομπή.
Οι μαούνες που μεταφέρουν πετρέλαιο.
Γκροπλάν: ένας κινητήρας εσωτερικής καύσης που γυρίζει.
Ένας χωρικός γρασάρει τον άξονα μιας ρόδας.
Ένας σιδηροδρομικός γρασαδόρος.
Τα τρένα πηγαίνουν να φορτώσουν το πετρέλαιο.
[…]
Ένας εργάτης που χτυπάει μ’ ένα σφυρί.
Ένας αγρότης πίσω από το αλέτρι του.
Ένας λατόμος.
Ένας μηχανικός μπροστά στην ατμομηχανή του.
Ένας ανθρακωρύχος την ώρα που δουλεύει.
Τα πριόνια ενός πριονιστηρίου που κόβουν μανιωδώς τους μαυρισμένους και βρεγμένους κορμούς.
Οι τροχοί ενός τρένου που γυρίζουν.
Οι άξονες της ατμομηχανής σε κίνηση.
Η ατμομηχανή (ορμώντας με όλη της την ταχύτητα  πάνω στην κάμερα).
Οι σιδηροδρομικές γραμμές που φεύγουν.
Η ξέφρενη κυκλοφορία των αυτοκινήτων, των μοτοσικλετών, των τραμ στο κέντρο μιας μεγάλης πόλης.
Το σφυρί που χτυπάει με ρυθμό το κοκκινισμένο σίδερο.
Οι καμινάδες των εργοστασίων που καπνίζουν και υψώνονται στον ορίζοντα, ώσπου χάνονται από τα μάτια […]

Τι λένε αυτές οι εικόνες; Πρώτα από όλα ότι η εργασία είναι μια κανονική και αδιάκοπη ροή επικοινωνίας: οι παραγωγικές δραστηριότητες είναι στενά αλληλεξαρτώμενες -εξαγωγή, μεταφορά των καυσίμων, πρώτη επεξεργασία του ξύλου, της πέτρας, του χάλυβα… Λένε, όμως, ακόμη ότι μια “οπτική ανάλυση” (και σαφώς το σχέδιο του Τζίγκα Βερτόφ είναι να πραγματοποιήσει μια τέτοια ανάλυση) μπορεί να αποσυνθέσει την εργασία σε απλά στοιχεία, ακριβώς ίδια από τη μια εργασιακή διαδικασία στην άλλη. Κινηματογραφήστε ένα σιδηρουργό, έναν ανθρακωρύχο, έναν ξυλοκόπο: αν διαλέξτε την κατάλληλη λεπτομέρεια από την εργασία του καθενός, θα καταφέρετε να συλλάβετε την ίδια κίνηση. Ένας εργάτης που εμφανίζεται μόλις μια στιγμή, κάνει να πιάσει κάποιο αντικείμενο ή να χτυπήσει κάποιο πράγμα ή να τραβήξει κάποιο πράγμα ή να πιέσει κάτι… Είναι περιορισμένη η γκάμα των βασικών κινήσεων.

Ο Βερτόφ χρησιμοποιεί συστηματικά αυτήν την αναλυτική αποσύνθεση μέχρι το πιο απλό στοιχείο, τόσο για τον άνθρωπο όσο και για τα αντικείμενα (που παρουσιάζονται πάντα σε κίνηση). Ένας αγρότης βάζει γράσο στον άξονα μιας ρόδας, ένας σιδηροδρομικός βάζει γράσο στον άξονα μιας ατμομηχανής: η κίνηση είναι ίδια. Κατά τον ίδιο τρόπο, θα μπορούσαμε να συλλάβουμε το μηχανικό και τον ανθρακωρύχο σε μια ίδια στάση. Ένας άνθρωπος χτυπάει με ένα σφυρί: η σκηνή θυμίζει τα χιλιάδες ίδια σφυροκοπήματα που γίνονται την ίδια στιγμή. Τα μηχανικά πριόνια κόβουν τους κορμούς, οι τροχοί των τρένων ορμούν πάνω στις γραμμές, ίδια κίνηση. Η κινηματογραφική κάμερα αποτυπώνει “εργασία”, αλλά αδιαφοροποίητη: δεν καταγράφει μια συγκεκριμένη, καθορισμένη εργασία. Αυτός ο τρόπος δεν αποσκοπεί προφανώς στο να αποκαταστήσει τη λογική και την πολυπλοκότητα κάθε εργασιακής διαδικασίας ξεχωριστά: αντίθετα την σπάει και την θρυμματίζει ώσπου να βγάλει μια σχεδόν ομοιογενή σκόνη ασήμαντων στοιχείων. Η λογική γίνεται λογική του συνόλου και προκύπτει από την ταυτόχρονη λειτουργία.

Αυτή η ακραία αποσύνθεση της εργασίας, αυτή η προσπάθεια να βρεθεί η έσχατη ενότητα και η αρχή της τυποποίησης -απλή κίνηση, λεπτομέρεια κίνησης, δραστηριότητα-πρότυπο-, δεν είναι ταυτόσημη με την προσπάθεια του Τέιλορ;

Και πράγματι, πώς αλλιώς παρά ως άκρως τεϋλορική να χαρακτηρίσεις την ιδεολογία που εμψυχώνει το Μανιφέστο των Κινόκς (κινηματογραφικής ομάδας του Τζίγκα Βερτόφ), που δημοσιεύτηκε το 1922;

” ‘Το ψυχολογικό’ [στοιχείο] εμποδίζει τον άνθρωπο να είναι εξίσου ακριβής με ένα χρονόμετρο, εμποδίζει την επιθυμία του να ενωθεί με τη μηχανή.

[…] Η ανικανότητα των ανθρώπων να μάθουν να φέρονται μας ντροπιάζει μπροστά στις μηχανές, τι θέλετε να κάνουμε όμως αν οι αλάνθαστοι τρόποι του ηλεκτρισμού μας αγγίζουν περισσότερο από την ανοργάνωτη ανακατωσούρα των δραστήριων ανθρώπων και τη νοσηρή μαλθακότητα των παθητικών ανθρώπων.

[…] Με την πίεση της μηχανής, βαδίζουμε από το βραδυκίνητο πολίτη στον τέλειο ηλεκτρικό άνθρωπο.

[…] Ο καινούριος άνθρωπος απελευθερωμένος από τη συστολή και την αδεξιότητα και έχοντας αποκτήσει τις ακριβείς και ανάλαφρες κινήσεις της μηχανής θα αποτελέσει το ευγενικό θέμα των κινηματογραφικών έργων.

[…] Προχωρούμε με ξέσκεπο πρόσωπο προς την αναγνώριση του ρυθμού της μηχανής, του θαυμασμού της μηχανικής εργασίας.

[…] Η κινηματογραφία που τα νεύρα της είναι κουβάρι χρειάζεται ένα αυστηρό σύστημα ακριβών κινήσεων”

1922: η χρονιά που δημοσιεύτηκε ο Ρώσος αγρότης του Μαξίμ Γκόρκι. Παρότι διαφορετικά, στο θέμα τους και το στιλ τους, τα δύο κείμενα αποτελούν δυνατές μαρτυρίες για τη νοοτροπία -τις νοοτροπίες- της εποχής. Το Μανιφέστο των Κινόκς, όπως και το βιβλίο του Γκόρκι, δημοσιεύεται τη στιγμή που η Σοβιετική Ένωση εγκαθίσταται μέσα στη ΝΕΠ, που ο Λένιν ζει τους τελευταίους μήνες της πολιτικής δραστηριότητάς του, που μια κοινωνία προσωρινά αποσταθεροποιημένη αναδύεται μέσα από τη δίνη του πολέμου και της επανάστασης.

Το ενθουσιώδες κάλεσμα του Τζίγκα Βερτόφ δεν είναι επίσημο κείμενο. Μεγάλος θαυμαστής του Μαγιακόφσκι, συχνά κοντά στους “φουτουριστές” – με τους οποίους ταυτίζεται σε πολλές πολεμικές -, ο Βερτόφ εκφράζει αυθόρμητα τις επιθυμίες και το όραμα ενός ολόκληρου ρεύματος σκέψης και αντίληψης, απόρροια του εμφύλιου πολέμου.

Αυτό το ακατέργαστο και καυτό κομμάτι ιδεολογίας δείχνει το πώς έβλεπαν την παραγωγική εργασία και τον “καινούργιο” άνθρωπο, οπτική και αντίληψη που αναδύονται από τις ίδιες τις συνθήκες γένεσης της Σοβιετικής Ένωσης – και που θα ξεπηδήσουν πάλι βίαια την εποχή του πρώτου πεντάχρονου πλάνου…για να δημιουργήσουν στη συνέχεια σωρούς από στερεότυπα! Και, πέρα από τη διαφορά της ιδιοσυγκρασίας και των τρόπων έκφρασης, ξαναβρίσκουμε σε αυτό το κείμενο του Βερτόφ θέματα που θέτει και ο Λένιν, όταν περιγράφει “τον τέλειο μηχανισμό” της “σύγχρονης” μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής και όταν καλεί να σπάσουν την παράδοση “ρωσικής μαλθακότητας”…

Μπορούμε, όμως, να πάμε πιο πέρα ακόμα αυτήν την προσέγγιση. Ο “τεϋλορικός” εξτρεμισμός του Τζίγκα Βερτόφ φτάνει στο σημείο που αναποδογυρίζεται διαλεκτικά και το όραμα του σκηνοθέτη συναντά εδώ πάλι την αναζήτηση του πολιτικού ηγέτη, όπως μπορούσαμε να την αναδείξουμε το 1918: την ελπίδα για έναν “τεϋλορισμό” που θα τον οικειοποιούνταν οι μάζες.

Ο Τέιλορ θέλει να απλουστεύσει την εργασία αλλά και να αποσπάσει από κάθε εργάτη τη συνολική εικόνα, για να έχει την αποκλειστικότητα ή (καπιταλιστή) διοίκηση της εργασιακής διαδικασίας.

Ακριβώς το αντίθετο ελπίζει να πραγματοποιήσει ο Τζίγκα Βερτόφ μέσω της οπτικής απλούστευσης της πορείας της εργασίας: να δοθεί σε κάθε εργαζόμενο η εικόνα του συνόλου, να δει ο μεταλλουργός τι κάνει ο αγρότης, ο σιδηροδρομικός τις κινήσεις του ανθρακωρύχου.

Ο κινηματογράφος εδώ μπαίνει στην υπηρεσία ενός απέραντου ιδανικού: τη διαφάνεια του παραγωγικού συστήματος. Γίνεται ο άμεσος σύνδεσμος ανάμεσα στους παραγωγούς. Αυτό εξηγεί ο Τζίγκα Βερτόφ σε ένα κείμενο του 1925. (“Kinopravda και Ραδιοπράβδα”).

Ο υφαντουργός πρέπει να δει τον εργάτη ενός εργοστασίου μηχανικών κατασκευών την ώρα που κατασκευάζει μια μηχανή απαραίτητη στον υφαντουργό. Ο εργάτης του εργοστασίου μηχανικών κατασκευών πρέπει να δει τον ανθρακωρύχο που δίνει στο εργοστάσιο το απαραίτητο καύσιμο, το κάρβουνο. Ο ανθρακωρύχος πρέπει να δει τον αγρότη που παράγει το σιτάρι που του είναι απαραίτητο. Όλοι οι εργάτες πρέπει να αλληλοϊδωθούν για να δημιουργηθεί ανάμεσά τους ένας στενός και ακατάλυτος δεσμός.

Αυτό ακριβώς το ιδεώδες της διαφάνειας εξέφραζε ο Λένιν: κατά βάθος, πίστευε ότι η κολεκτιβοποίηση της εργασιακής διαδικασίας δε βασίζεται ουσιαστικά σε μια καινούργια κατανομή της κλίμακας αποφάσεων (και μπορεί να δεχτεί και αυταρχικές αποφάσεις, αν το απαιτούν οι συνθήκες), αλλά στη διαφάνεια της εργασίας, στη “δημοσιότητά” της>