10 ερωτήματα, δέκα χρόνια μετά το Δεκέμβρη…

Τι ήταν και τι δεν ήταν ο Δεκέμβρης;

Κάθε εποχή έχει το Δεκέμβρη που της αξίζει. Άλλο τα Δεκεμβριανά του 1944 κι άλλα αυτά του 2008, δεν μπαίνει θέμα σύγκρισης ανάμεσα στις εποχές, τις συνθήκες, τον υποκειμενικό παράγοντα, σε επίπεδο οργάνωσης κι αγωνιστικής ετοιμότητας. Ο Δεκέμβρης του 08′ δεν ήταν μια συγκυρία όπου η εξουσία περπατούσε στους δρόμους, κυλούσε πηχτή στην ατμόσφαιρα, και περίμενε να απλώσουμε το χέρι μας και να την πιάσουμε. Δεν ήταν μια περίοδος, όπου κάθε μέρα μετρούσε σα μήνας. Δεν ήταν η πρώτη εξέγερση στην περίοδο της κρίσης, όπως είχε διαφημιστεί αρχικά. Ήταν μια έκρηξη, που εκ των πραγμάτων φάνηκε πυροτέχνημα, αλλά αυτό δεν ήταν μοιραίο, εξ αρχής δοσμένο, ήταν ρευστό κι ανοιχτό στοίχημα για όσους συμμετείχαν και δεν μπόρεσαν ή δε θέλησαν να βαθύνουν το ρήγμα του.

Το βασικό πρόβλημα δεν είναι τα γεγονότα, που είναι πεισματάρικα και δεν μπορούμε να τα αλλάξουμε. Το βασικό πρόβλημα είναι ο τρόπος πρόσληψής τους από κάποιους “μπαρουτοκαπνισμένους άκαπνους”, που χτίζουν το δικό τους αφήγημα, τον εκλαμβάνουν ως εμπειρία ζωής, ως το δικό τους Πολυτεχνείο, που θα έχουν να το διηγούνται στις επόμενες γενιές, αραδιάζοντας στο τραπέζι τα κινηματικά τους παράσημα. Κανείς δεν μπορεί να μειώσει το Δεκέμβρη και τη μνήμη του περισσότερο από αυτούς που τον υψώνουν βερμπαλιστικά στο ύψος του άλλου Δεκέμβρη, στο επίπεδο μιας επανάστασης, μιας εποποιίας, μιας εμπειρίας που δεν πρόκειται να ξαναζήσουμε και είναι το ταβάνι που μπαίνει στις φιλοδοξίες μας.

Ήταν εξέγερση;

Καταρχάς, θα έπρεπε να ξεκινήσουμε ρωτώντας τι είναι εξέγερση και πώς την ορίζουμε. Η απλή “μετάφραση” θα ήταν ξεσηκωμός. Πολλές φορές τείνουμε να λέμε εξέγερση τις μικρές κι αποτυχημένες επαναστάσεις.

Ο Δεκέμβρης είχε κάποια εξεγερσιακά χαρακτηριστικά. Υπήρχε έκρηξη βίας, που ωστόσο από μόνη της δεν αποδεικνύει κάτι. Υπήρξε ένας γενικευμένος ξεσηκωμός κι αντιδράσεις από μαθητές και νέους, ακόμα και σε μέρη της επαρχίας που ζούσαν για καιρό σε χειμερία νάρκη και δεν είχαν δει αντίστοιχη κινητοποίηση στα χρονικά της Μεταπολίτευσης.

Ο Δεκέμβρης όμως δεν έβαλε ποτέ ζήτημα εξουσίας κι αλλαγής των σχέσεων παραγωγής, όπως κάνει κάθε επανάταση. Δεν εξαπλώθηκε ποτέ σε πλατιά τμήματα της εργατικής τάξης, στους χώρους δουλειάς, δε σταμάτησε τη διαδικασία της παραγωγής -πόσο μάλλον να εγείρει άλλα ζητήματα για το μοντέλο της. Κι είναι ζήτημα -που θα δούμε κι αλλού- ποιο ήταν το βάθος του και τι άφησε πίσω του, όπως θα έκανε πχ μια επανάσταση, ακόμα και ηττημένη.

Η “καθαρή επανάσταση” και ο Λένιν

Πολλές φορές βλέπουμε να επικαλούνται ένα τσιτάτο του Λένιν που λέει πως όποιος περιμένει να δει μια καθαρή επανάσταση, όπου θα είναι από τη μια πλευρά ο στρατός του προλεταριάτου και από την άλλη ο στρατός των εκμεταλλευτών, δε θα την ζήσει ποτέ του. Συνεπώς, πρέπει να αντιμετωπίζουμε την πραγματικότητα με τις αντιφάσεις της, να μην τις φοβόμαστε, να μην τις αντιμετωπίζουμε από θέση επαναστατικής καθαρότητας, αλλά να παρεμβαίνουμε με θάρρος σε αυτές, αν θέλουμε να παίξουμε πραγματικά το ρόλο της πρωτοπορίας στο κίνημα.

Γενικά η πραγματική ζωή απεχθάνεται τις καθαρές μορφές. Κατά τον ίδιο τρόπο, όμως, πρέπει κι εμείς να αποφεύγουμε να παίρνουμε από τα Άπαντα του Βλαδίμηρου το τσιτάτο που μας βολεύει κάθε φορά, χωρίς να βλέπουμε συνολικά τη θεωρία του και προπαντός τη δράση του. Από το Λένιν πχ θα μπορούσαμε να σταχυολογήσουμε ένα άλλο απόσπασμα, όπου βάζει τα χαρακτηριστικά της εξέγερσης.

Η εξέγερση για να πετύχει δεν πρέπει να στηρίζε­ται σε συνωμοσία, ούτε σ’ ένα κόμμα, αλλά στην πρωτοπόρα τάξη. Αυτό είναι το πρώτο. Η εξέγερση πρέπει να στηρίζεται στην επαναστατική άνο­δο του λαού. Αυτό είναι το δεύτερο. Η εξέγερση πρέπει να στηρίζεται σε τέτοιο σημείο στροφής στην ιστορία της αναπτυσσόμενης επανάστασης, όταν στις πρωτοπόρες γραμμές του λαού παρατηρείται η μεγαλύτερη δρα­στηριότητα, όταν οι ταλαντεύσεις στις γραμμές των εχθρών και στις γραμμές των αδύνατων, μεσοβέζικων, αναποφάσιστων φίλων της επανάστα­σης είναι μεγαλύτερες από κάθε άλλη φορά. Αυτό είναι το τρίτο. Και μ’ αυτούς τους τρεις όρους στην τοποθέτηση του ζητήματος της εξέγερσης ξε­χωρίζει ο μαρξισμός από τον μπλανκισμό»

Ο Λένιν απαντά εδώ στην κατηγορία κατά των μπολσεβίκων πως “παραβιάζουν την ιστορία” και βάζει καθαρά τη διαφορά του μαρξισμού από τον μπλανκισμό. Παράλληλα όμως βάζει τρία σωστά κριτήρια για τον καθορισμό της εξέγερσης. Μπορεί να πει κανείς ότι ο Δεκέμβρης πληροί -έστω κατά προσέγγιση- κάποια από αυτά τα κριτήρια;

Στον αντίποδα, μπορεί να αντικρούσει κανείς πως εδώ ο Λένιν σημειώνει τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει μια εξέγερση για να πετύχει -κι όχι γενικά. Στην τελική όμως αυτό δεν είναι που μας ενδιαφέρει; Εκτός κι αν βυζαντινολογούμε με τους ορισμούς, για να περνάει η ώρα…

Ποιος ήταν ο ταξικός χαρακτήρας του Δεκέμβρη;

Όπως σημειώνεται και πιο πάνω, ο Δεκέμβρης δεν απασχόλησε τους μεγάλους χώρους δουλειάς και πλατιά τμήματα της εργατικής τάξης. Η μοναδική φορά που συνυπήρξαν, κατά κάποιον τρόπο, ο Δεκέμβρης με το οργανωμένο εργατικό κίνημα ήταν στην ήδη προγραμματισμένη απεργία της 10ης Δεκέμβρης, την Τετάρτη μετά τη δολοφονία του Αλέξη.

Ο Δεκέμβρης δεν είχε καν τα ταξικά χαρακτηριστικά που φαίνεται να είχε η εξέγερση στα προάστια του Παρισιού, την ίδια χρονιά. Κι αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τη σύνθεση, αλλά και με τους όρους με τους οποίους εκδηλώθηκε. Η συμμετοχή φτωχών κι εξαθλιωμένων ατόμων στα γεγονότα ήταν κυρίως σε πλιάτσικα καταστημάτων, κάτι που παραπέμπει σε λούμπεν καταστάσεις, την άρνηση της ταξικής συνείδησης. Επιπλέον, η εκτόνωση που ακολούθησε τις πρώτες οργισμένες βδομάδες είναι μάλλον μικροαστικό στοιχείο -αν και τέτοιου είδους σκαμπανεβάσματα μπορεί να προκύψουν ακόμα και σε έναν εργατικό, ταξικό αγώνα. Η διαφορά είναι πως οι εργατικοί αγώνες έχουν συνέχεια και αφήνουν μια γενική παρακαταθήκη.

Επίσης, αν θεωρήσουμε πως η νεολαία ήταν το βασικό υποκείμενο του Δεκέμβρη, είναι μια διαταξική κατηγορία. Ο Δεκέμβρης εξάλλου ήταν ένα γενικό ξέσπασμα, με αφορμή τη δολοφονία ενός παιδιού από τα Βόρεια Προάστια που βρέθηκε στα Εξάρχεια, και έδειξε σε όλους πως μπορεί να ήταν στη θέση του, πως οι κατασταλτικοί μηχανισμοί δεν κάνουν ακριβώς ταξικές διακρίσεις (αν και είναι σαφές ότι έχουν ταξικές προτιμήσεις για τους στόχους τους).

Ποιος ήταν ο πολιτικός χαρακτήρας του Δεκέμβρη;

Με μία λέξη, η βασική πολιτική έκφραση των γεγονότων που μνημονεύουμε ως “Δεκέμβρης” ήταν η αναρχία, σε διάφορες εκδοχές της. Όσοι αυτοπροσδιορίζονταν ως κόκκινοι (από το εξωκοινοβούλιο) και είχαν συμμετοχή στα γεγονότα, ακολουθούσαν απλώς το ρυθμό και τη ροή τους, χωρίς να παρέμβουν ουσιαστικά -είτε το προσπάθησαν είτε όχι. Όσοι βαυκαλίζονται πως μπήκαν στα γεγονότα, για να τα επηρεάσουν και να μπολιάσουν τη δυναμική τους με διάφορα στοιχεία που έλειψαν από το Δεκέμβρη, μοιάζουν με αυτούς που βγάζουν βόλτα ένα σκύλο που δεν είναι στα μέτρα τους και τελικά καταλήγει να τους πηγαίνει βόλτα αυτός.

Προκύπτει αυτομάτως το ζήτημα της σχέσης αυθόρμητου-συνειδητού, που δεν μπορεί προφανώς να εξαντληθεί σε μια παράγραφο. Αλλά η μεταξύ τους σύνδεση δεν έρχεται όταν το δεύτερο γίνεται ουρά του πρώτου και το ακολουθεί τυφλά. Το αυθόρμητο μαθαίνει από την πείρα του, συνηθίζει, εκπαιδεύεται. Και αυτό που έμαθε σε μεγάλο βαθμό το Δεκέμβρη, είναι τα μπάχαλα ως “σύγκρουση” που λειτουργεί βασικά ως εκτόνωση.

Παρεμπιπτόντως, αν υπάρχει ένα ταμπού με την πολιτική κριτική προς τον αναρχικό χώρο, ένα εξίσου ισχυρό ταμπού είναι η έλλειψη -αν όχι φόβος- κριτικής από το εξωκοινοβούλιο (ή γενικά αυτό που ο Τσίπρας ονόμασε “αριστεροχώρι”) απέναντι στην αναρχία ή μάλλον -για να ακριβολογούμε- απέναντι στα μπάχαλα, η γενική ανοχή, η σχεδόν ολοκληρωτική έλλειψη περιφρούρησης.

Στα πολιτικά αποτελέσματα του Δεκέμβρη -αν και όχι άμεσα- μπορεί ίσως να συμπεριληφθεί κι η ενίσχυση του “κινηματικού προφίλ” του ΣΥΡΙΖΑ, που είχε δείξει από το φοιτητικό κίνημα του 2006-07 την ικανότητα να καρπώνεται ως εκλογική υπεραξία τη δυναμική κάποιων γεγονότων στα οποία η πραγματική συμμετοχή του ήταν αμελητέα και σίγουρα μη καθοριστική.

Ήταν οργανωμένος ο Δεκέμβρης;

Ως ένα βαθμό σχετίζεται με όσα σημειώνονται παραπάνω για τη σχέση συνειδητού κι αυθόρμητου. Υπάρχει όμως και μια άλλη διάσταση. Αν τα γεγονότα κι η βίαια έκρηξη υποκινήθηκε, οργανώθηκε από κάποιο κέντρο. Διάφορες αναλύσεις αναφέρουν τη μαζική αποστολή δεκάδων sms σε λίγα λεπτά, που ήταν πάντως ο βασικός τρόπος επικοινωνίας εκείνες τις στιγμές -και εκείνη την εποχή. Επίσης, ήταν η πρώτη φορά που έκαναν την παρουσία τους τα social media και το διαδίκτυο εν γένει, δείχνοντας πόσο χρήσιμο εργαλείο μπορούν να είναι -χωρίς αυτό φυσικά να βεβαιώνει τη θεωρία του “κινήματος του facebook”, που έπαιξε περισσότερο στις Πλατείες των Αγανακτισμένων.

Άλλες αναλύσεις εντοπίζουν ένα σχέδιο συνωμοσίας κι αποσταθεροποίησης της κυβέρνησης Καραμανλή, που βρέθηκε στο στόχαστρο ξένων μυστικών κι υπηρεσιών και των ιμπεριαλιστικών κέντρων. Δηλαδή βασικά στο στόχαστρο των ΗΠΑ, που ήθελαν πάση θυσία να ακυρώσουν τη συμφωνία με τη Ρωσία για τους αγωγούς του φυσικού αέριου.

Οι παραπάνω “αφηγήσεις” μπορεί να περιέχουν ψήγματα αλήθειας και να βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα. Γίνονται όμως φαιδρές, όταν φλερτάρουν με τη συνωμοσιολογική αντίληψη των πραγμάτων. Είναι ζήτημα ποιος κινεί τα νήματα και αν τα εμπλεκόμενα μέρη είναι απλές μαριονέτες χωρίς βούληση ή αν τα γεγονότα έρχονται κατά παραγγελία. Οι πράκτορες προφανώς υπάρχουν κι έχουν βασικό ρόλο στις εξελίξεις, δεν είναι όμως το καθοριστικό στοιχείο που θα γείρει την πλάστιγγα. Γεγονότα μεγάλης εμβέλειας μπορούν να αξιοποιηθούν προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση, όχι όμως να προκληθούν από το μηδέν.

Πώς έδρασαν οι κομμουνιστές;

Είχαν ουσιαστική παρέμβαση στους μαθητές, παίζοντας σημαντικό ρόλο στη μαζική κινητοποίησή τους. Είχαν τα πιο μαζικά μπλοκ στην απεργιακή συγκέντρωση της 10ης Δεκέμβρη. Συνέχισαν τις κινητοποιήσεις μετά την “αδέσποτη σφαίρα” που χτύπησε ένα μαθητή, μέλος της ΚΝΕ, στο Περιστέρι.
Δεν είχαν τα αντανακλαστικά να βρεθούν στο δρόμο από την πρώτη μέρα. Δε φάνηκε να έχουν κάποιο σχέδιο για να οδηγήσουν τα γεγονότα και τη δυναμική τους σε μεγαλύτερος βάθος κι έκταση. Δεν υστέρησαν ως προς αυτό σε σχέση με άλλες δυνάμεις που τους κατηγορούν, αλλά οι προσδοκίες από αυτούς είναι μεγαλύτερες.

Αυτή είναι η ουσία του πράγματος, ωστόσο τα επίμαχα ζητήματα στα οποία εστιάζει συνήθως η αντιπαράθεση είναι τελείως διαφορετικά -κι αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο. Το άστοχο κι ακατανόητο διήγημα (προσωπική γνώμη) που δημοσιεύτηκε στον κομματικό Τύπο. Και η επιλογή να πορευτούν τα απεργιακά μπλοκ του ΠΑΜΕ μακριά από τις εστίες επεισοδίων, για να προστατεύσουν τον “άμαχο πληθυσμό”, και αφού είχε προηγηθεί η πορεία της Δευτέρας, όπου είχαν κινδυνεύσει άμεσα οι διαδηλωτές στα μπλοκ των κομμουνιστών.

Σημεία που δεν κάνουν κανέναν σοφότερο ως προς την ουσία του πράγματος, αλλά “περιέργως” συνεχίζουν να βρίσκονται στο επίκεντρο, δίνοντας τροφή και “επιχειρήματα” για αποπροσανατολισμό και εύκολα στερεότυπα.

Ποια τάξη υπηρετούν τα όργανα της τάξης; Είναι φετίχ η βία;

Η οργή του Δεκέμβρη στράφηκε εναντίον της αστυνομίας. Ή αλλιώς των μπάτσων. Πολύ λογικό, καθώς ο δράστης της δολοφονίας ήταν ένας ειδικός φρουρός, ένας εκπρόσωπος της εξουσίας με λογική σερίφη, που σκότωσε εν ψυχρώ τον Αλέξη, χωρίς καν να απειλείται. Και η αστυνομία είναι εκείνη η μορφή της εξουσίας που γίνεται πιο εύκολα κι άμεσα αντιληπτή σε ένα μαθητή, μια νεανική συνείδηση που ακόμα διαμορφώνεται. Αλίμονο όμως αν μείνει μόνο στο όργανο της τάξης και δε σκεφτεί το ζήτημα ποια τάξη είναι αυτή που υπηρετεί (και την βαφτίζουν “δημόσια”).

Πλέον δε μιλάμε για μικρά παιδιά με ανώριμες συνειδήσεις που διαμορφώνονται. Αλλά για μεγαλύτερα “παιδιά”, που έχουν προσκολληθεί στην παιδική τους ηλικία (πολιτικά μιλώντας) και μια αντίστοιχα απλοϊκή συνείδηση που δυσκολεύεται να ξεφύγει από το φετιχισμό της σύγκρουσης με τους μπάτσους ή μάλλον φτωχαίνει την έννοια, περιορίζοντάς την σε μπάχαλα και κλεφτοπόλεμο με τα ΜΑΤ. Και αυτά τα αντι-μπατσικά αντανακλαστικά -που είναι απολύτως λογικά αν μιλάμε για την περίοδο του Δεκέμβρη ή για μικρούς μαθητές, που ωστόσο κάπως “εκπαιδεύονται” από την πείρα τους- είναι κάτι που διέκρινε και τις μαζικές κινητοποιήσεις των επόμενων χρόνων, την περίοδο της κρίσης και των μνημονίων.

Η βία από μόνη της δεν είναι λύση, φετίχ, δεν αποτελεί εξέγερση. Η σύγκρουση μπορεί να είναι πχ μια απεργία, ένας συλλογικός ταξικός αγώνας ενάντια στα αφεντικά -και όχι ενάντια στα όργανά τους- τα βήματα που χρειάζεται για να φτάσουμε ως εκεί, η σύγκρουση με μια σειρά στερεότυπα, κατάλοιπα και κωλύματα στις συνειδήσεις των συναδέλφων. Με δυο λόγια είναι μια διαρκής διαδικασία που γίνεται σε καθημερινή βάση και όχι απλώς μια κορύφωση.

Θα σπάσουν τζάμια στην πραγματική επανάσταση;

Πιθανότατα ναι, αλλά αυτό θα γίνει παρεμπιπτόντως κι όχι ως αυτοσκοπός. Η βία είναι απλώς η μαμή της ιστορίας, που κινείται από την ταξική πάλη, όχι η μητέρα της. Είναι αυτή που επισπεύδει κάποιες τάσεις, βοηθά να επικρατήσουν, αλλά δεν τις γεννάει. Μια νικηφόρος επανάσταση δε θα έρθει αφήνοντας πίσω της συντρίμια, αλλά φαντάζοντας ως το πιο φυσικό πράγμα του κόσμου. Κατά κανόνα έρχεται ως κάτι ορμητικό, ακατανίκητο, αναπόφευκτο, που δε χρειάζεται εκτεταμένη βία, αλλά αποφασιστική χρήση της σε κάποια κρίσιμα σημεία για να δείξει τη δύναμή της. Η εύκολη επικράτηση των μπολσεβίκων στην Πετρούπολη είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα -που δεν πρέπει όμως να το βλέπουμε χώρια από τον αιματηρό Εμφύλιο που ακολούθησε, μετά την ιμπεριαλιστική παρέμβαση 14 χωρών που έσπευσαν να σώσουν τη ρωσική μπουρζουαζία με ταξική αλληλεγγύη.

Η επανάσταση λοιπόν δε θέτει ως αυτοσκοπό να σπάσει τζάμια. Αυτό που θέλει πρωτίστως είναι να τα κάνει δημόσια, λαϊκή, κοινωνική περιουσία. Το σπάσιμο μιας βιτρίνας αυτό καθαυτό δε συνιστά επαναστατική πράξη, δεν αμφισβητεί την ιδιοκτησία, τις σχέσεις παραγωγής, αλλά μένει ακριβώς στη βιτρίνα του συστήματος, σε ένα συμβολικό επίπεδο, ενώ συχνά τείνει να λειτουργεί με όρους της κοινωνίας του θεάματος.

Τι άφησε πίσω του τελικά ο Δεκέμβρης;

Ένα εκκωφαντικό κενό, που καλύφτηκε με αρκετή μυθολογία κι ιδεολογικά σχήματα που δεν έχουν πολλή σχέση με την πραγματικότητα. Κι ωραία λόγια για ένα κίνημα που δεν ήταν η απάντηση, αλλά η ερώτηση. Αλλά δεν αρκούν για να καλύψουν την έλλειψη βάθους ή συνέχειας. Ο Δεκέμβρης ακύρωσε ως ένα βαθμό τα Χριστούγεννα, αλλά το διάστημα των Χριστουγεννιάτικων διακοπών ακύρωσε το Δεκέμβρη και την όποια δυναμική του. Και αλίμονο σε όποιον μπερδεύει τελικά -συνήθως σκόπιμα- το κενό με το βάθος…