«Ο μαθητής ούτος είναι κομμουνιστής…»

Στις 8 του Μάρτη 1997, έφυγε από τη ζωή ο κομμουνιστής λογοτέχνης Ζήσης Σκάρος, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στην Ελλάδα. Στις μέρες μας, παρ’ ότι σχετικά άγνωστος στο ευρύτερο κοινό και ιδίως στις νεότερες γενιές, ουσιαστικά παραμένει ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του λαϊκού μας προοδευτικού πολιτισμού, ένας από τη γενιά εκείνη των αγωνιστών διανοουμένων, που τόσο με το έργο τους όσο και με την ίδια τη στάση ζωής τους, ταυτίστηκαν μέχρι τέλους με τους πρωτοπόρους αγώνες της εργατικής τάξης και του λαού για την κοινωνική απελευθέρωση.

Από τον Οδηγητή (Τεύχος 990, Γενάρης 2012) αντιγράφουμε αποσπάσματα του μικρού αφιερώματος γνωριμίας με τη ζωή και το έργο του Ζήση Σκάρου, που επιμελήθηκε ο Μάρκος Ηλιάδης.

Ο Απόστολος Ζήσης, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, έβδομο παιδί του αγρότη Χρήστου Ζήση, γεννήθηκε στο χωριό Κανάλια κοντά στην Καρδίτσα τη χρονιά του Κόκκινου Οκτώβρη και από τα μαθητικά του κιόλας χρόνια μπήκε στο μετερίζι του αγώνα. Οι παλιοί συμμαθητές του θυμούνταν πάντα τον «εκ φύσεως δαιμόνιο, έξυπνο, γλυκό, νευρικό, πολύ καλό μαθητή», που δέκα χρονών ακόμα «ξεσήκωνε τα άλλα παιδιά, έφτιαχναν κόκκινες σημαίες κι έκαναν παρέλαση για την Οχτωβριανή Επανάσταση…».

Το 1928 έδωσε εξετάσεις από την Ε’ τάξη του Δημοτικού των Καναλίων και πέρασε στη Β’ τάξη του Γυμνασίου του Φαναρίου. Τα Χριστούγεννα όμως παίρνει μεταγραφή για το Γυμνάσιο Καρδίτσας, μετά από επεισόδιο με έναν καθηγητή του. Οι περιπέτειες ωστόσο του πολιτικοποιημένου μαθητή μόλις άρχιζαν, αφού και σ’ αυτό το Γυμνάσιο τιμωρείται με χαρακτηριστική “συνέπεια” για τα πρώτα του αγωνιστικά βήματα καθ’ όλη τη διάρκεια της σχολικής του ζωής…

Η καθοριστική χρονιά για την ιδεολογική διαμόρφωση του νεαρού αγωνιστή έρχεται το 1933-34 (Ε’ τάξη), οπότε και αποβάλλεται οριστικά από όλα τα  Γυμνάσια της χώρας. Πώς και γιατί, το λένε τα σχολικά αρχεία που μεταξύ άλλων μαρτυρούν με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο τη βαθιά ταξική φύση και το “διαχρονικό” σκοταδισμό του αστικού εκπαιδευτικού συστήματος: «Στις 23/11/1933 συνήλθεν ο σύλλογος των καθηγητών του Γυμνασίου εις έκτακτον συνεδρίαν, ίνα λάβη αποφάσεις επί της απεργιακής κινήσεως της γενομένης την εσπέραν της 15^ηςτρέχοντος υπό μαθητών του γυμνασίου συγκεντρωθέντων εις τη θέσιν “τσαΐρι”(…) Ο μαθητής ούτος είναι κομμουνιστής»(…) αφού πρωτοστάτησε στη μαθητική απεργία της 15^ης/11/33 κατά των μέτρων (…) «τα οποία ελάμβανε το σχολείον κατά της διαδόσεως των κομμουνιστικών ιδεών μεταξύ των μαθητών.

Ο Ζήσης Σκάρος (δεξιά) με συμμαθητή του στις Φυλακές Καρδίτσας το 1933.

Εκ των άνω ανακρίσεων προέκυψαν τα εξής: Ότι οι κύριοι οργανωταί της απεργίας ήσαν οι μαθηταί Ζήσης Απόστολος της Ε΄ τάξεως, (αναφέρονται και τρεις ακόμα μαθητές της ΣΤ΄ τάξης) οίτινες επανειλημμένως μέχρι σήμερον και κατά τα παρελθόντα σχολικά έτη πλείστας όσας αφορμάς έχουν δώσει. Ο σύλλογος ευρισκόμενος εν ολομελεία επί τη βάση των ανωτέρω αποδείξεων, αποφασίζει ομοφώνως να αποβάλλει διά παντός εκ του Γυμνασίου Καρδίτσης τους πρωτεργάτας της απεργιακής κινητοποιήσεως. Ως προς τον πρώτον μαθητήν, δηλαδή Ζήσην Απόστολον, ο σύλλογος εκφράζει την ευχήν, όπως το Σον Υπουργείον λαμβάνον υπ’ όψιν ότι ο μαθητής ούτος είναι κομμουνιστής, αυξήσει την ποινήν εις αποβολήν εξ όλων των σχολείων του κράτους».

Λίγους μήνες μετά την αποβολή του το 1934, ο Ζ. Σκάρος οργανώνεται στην ΟΚΝΕ και δημοσιεύει στην εφημερίδα  της “Νέος Λενινιστής” το πρώτο του διήγημα “Το αέρι του θανάτου”, που καταδίκαζε τη χρήση χημικών αερίων στον πόλεμο.

Το 1935, μετά από πολλές προσπάθειες, επιστρέφει στην ΣΤ’ τάξη του Γυμνασίου και αποφοιτά το 1936, ενώ την επόμενη χρονιά συλλαμβάνεται από το μεταξικό καθεστώς και καταδικάζεται σε δύο χρόνια φυλακή και ένα εξορία. Ωστόσο, μετά από έφεση, και οκτάμηνη κράτηση στις φυλακές της Καρδίτσας, αποφυλακίζεται.

Το 1938 εισάγεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και παράλληλα σπουδάζει στο Γαλλικό Ινστιτούτο. Την ίδια χρονιά συλλαμβάνεται ξανά σε αντιδικτατορική φοιτητική διαδήλωση και φυλακίζεται για δύο μήνες, ενώ λίγο αργότερα εκδίδει την πρώτη νουβέλα “Οι Δυνατοί”.

Η ένταξη στο ΚΚΕ και ο δρόμος προς τη λογοτεχνική ωριμότητα

Το 1941 καλείται στο στρατό, στη διλοχία των σπουδαστών στη Λαμία, ωστόσο μετά την εισβολή των Γερμανών η μονάδα του διαλύεται. Το 1942, είναι ήδη μέλος του ΚΚΕ, οργανώνεται στο ΕΑΜ, παίρνει το πτυχίο του Οικονομικού της Νομικής και εκδίδει παράνομα την πρώτη ποιητική συλλογή του “Αργώ”. Το 1943 διορίζεται στο Ελεγκτικό Συνέδριο, από το οποίο διώχνεται την ίδια χρονιά ως “μη νομιμόφρων” και λίγο αργότερα εκδίδει την πρώτη του συλλογή διηγημάτων “Ναθαναήλ Μάρκος”, ενώ το Γενάρη του 1944 συλλαμβάνεται από τα SS και φυλακίζεται στο Χαϊδάρι.

Το Μάη του ίδιου χρόνου μεταφέρεται στα υπονομευμένα με δυναμίτη βαγόνια-κλούβες, που έβαζαν οι ναζί μπροστά στις μηχανές των τρένων για να προφυλάγονται από τις επιθέσεις των ανταρτών του ΕΛΑΣ, γεγονός που ενέπνευσε το μυθιστόρημά του “Κλούβες” (1945). Τον Αύγουστο του 1944 μεταφέρεται στις φυλακές του νοσοκομείου “Σωτηρία”, από όπου βγαίνει την ημέρα της απελευθέρωσης (12/10/44). Στα Δεκεμβριανά, συλλαμβάνεται από τους Εγγλέζους και κλείνεται στο Γουδί μέχρι τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Το 1946 επαναδιορίζεται στο υπουργείο Οικονομικών.

12.10.1944. Η ημέρα της απελευθέρωσης και της αποφυλάκισης του Ζ. Σκάρου από τις φυλακές της “Σωτηρίας”. Εδώ με τη γυναίκα του Τίτι, στη σημαιοστολισμένη οδό Σταδίου.

Το 1950 επανεκδίδεται η συλλογή διηγημάτων “Ναθαναήλ Μάρκος”με τίτλο “Χαραυγή” και ξυλογραφίες της Βάσως Κατράκη. Μαθαίνει αγγλικά και μελετά συστηματικά την ιστορία του αγροτικού και εργατικού κινήματος της χώρας μας, για να γράψει το σπουδαιότερο έργο του -την τρίτομη μυθιστορική τριλογία “Οι ρίζες του Ποταμού”. Το 1953 επανεκδίδονται οι “Δυνατοί” με τίτλο “Τα γεράκια της Πίνδου” και τον επόμενο χρόνο η ποιητική σύνθεση “Το Φλογισμένο Βουνό” με ξυλογραφίες του Α. Τάσσου.

Το 1955 ταξιδεύει στην κεντρική Ευρώπη και τον επόμενο χρόνο εκδίδει το βιβλίο “Το ταξίδι της Φιλίας”. Το 1958κυκλοφορεί το μυθιστόρημα “Ανοιχτοί ουρανοί” και το 1960 ο πρώτος τόμος της τριλογίας “Οι Ρίζες του Ποταμού”, με υπότιτλο “Ραγιάδες και κολίγοι”. Το 1963 εκδίδεται η συλλογή διηγημάτων του “Το κορίτσι με το σαντούρι”, ενώ το 1966 κυκλοφορούν το θεατρικό του “Ανάψτε τα φώτα” καθώς και ο δεύτερος τόμος της τριλογίας με υπότιτλο “Αστοί και Εργάτες”.

Κυνηγημένος από τη χούντα

Το 1967 η χούντα περιλαμβάνει στο “index” όλα τα βιβλία του. Απολύεται από την υπηρεσία του και αυτοεξορίζεται αρχικά στη Ρώμη κι έπειτα στο Παρίσι και τις Βρυξέλλες, όπου αναπτύσσει σημαντική αντιδικτατορική δράση. Το 1969 σε συνέδριο στο Ελσίνκι εκλέγεται πρόεδρος του Κεντρικού Συμβουλίου των Ελληνικών Αντιδικτατορικών Επιτροπών Εξωτερικού. Το 1971 με απόφαση της χούντας του αφαιρείται η ελληνική ιθαγένεια, ενώ την ίδια χρονιά στις Βρυξέλλες επανεκδίδονται οι “Δυνατοί” και κυκλοφορεί το ιστορικό δοκίμιο “Εκατόν πενήντα χρόνια αγώνων για τη Λευτεριά και τη Δημοκρατία”, που μεταφράζεται και στα αγγλικά. Το 1972 μεταφράζεται και κυκλοφορεί στην Ιταλία ο δεύτερος τόμος της τριλογίας, ενώ στον Καναδά κυκλοφορούν οι “Ανοιχτοί ουρανοί” με τίτλο “Κρίσιμη Καμπή”. Το καλοκαίρι του 1974 η χούντα καταρρέει, ωστόσο η επανάκτηση της ιθαγένειας και η πολυπόθητη επιστροφή στην Ελλάδα έρχονται αρκετούς μήνες αργότερα και μέσα από πολλές περιπέτειες. Το 1975επανεκδίδονται οι “Κλούβες” και κυκλοφορεί το ιστορικό δοκίμιο “Η κραυγή του ελληνικού λαού”.

Ζήσης Σκάρος (1917-1997)

Το 1976 η “Σύγχρονη Εποχή” εκδίδει το μυθιστόρημα “Ο κόσμος των ελπίδων” το οποίο κυκλοφόρησε και στην ΕΣΣΔ το 1983, ενώ την επόμενη χρονιά ο Σκάρος εκλέγεται για πρώτη φορά πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών.

Το 1978 η “Σύγχρονη Εποχή” εκδίδει τους δύο πρώτους τόμους της τριλογίας “Οι Ρίζες του Ποταμού”, η οποία αφιερώνεται από το συγγραφέα στα 60χρονα του ΚΚΕ, ενώ τον επόμενο χρόνο κυκλοφορεί ο τρίτος τόμος της τριλογίας με υπότιτλο “Αντίσταση και Πόλεμος”. Το 1980 η τριλογία παίρνει το δεύτερο κρατικό βραβείο λογοτεχνίας. Τη χρονιά αυτή κυκλοφορεί ανθολογία των διηγημάτων του με τίτλο “Ψηφίδες” και προσκαλείται στο 7^ο Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων στη Μόσχα. Το 1983 κυκλοφορούν το μυθιστόρημα “Ο σημερινός κόσμος” και το δοκίμιό του “Ζητήματα Τέχνης”, ενώ δύο χρόνια αργότερα του απονέμεται από το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ το Μετάλλιο της Αντιφασιστικής Νίκης.

Ο Σκάρος συνέχισε την πλούσια παραγωγή του με αμείωτη ένταση μέχρι τα βαθιά γεράματα. Πέθανε την άνοιξη του 1997 αφήνοντας μια σπουδαία λογοτεχνική κληρονομιά κι ένα ακόμα σπουδαιότερο παράδειγμα αγωνιστικής στάσης ζωής και δημιουργίας, που λίγοι κράτησαν με τόση συνέπεια.

Δείτε ακόμα:

Το διήγημα της Πέμπτης: «Το άλογο» του Ζήση Σκάρου