“Deutschland” των Rammstein – Η δυστυχία του να είσαι Γερμανός

Οι Rammstein, το διασημότερο γερμανόφωνο συγκρότημα στην ιστορία της ροκ/μέταλ ως σήμερα, αρέσκονται στις δημόσιες αντιπαραθέσεις και τρέφονται από αυτές, μολονότι στο παρελθόν έχουν αρνηθεί κάτι τέτοιο, ισχυριζόμενοι πως πολλές φορές το κοινό αγνοεί πράγματα που οι ίδιοι θεωρούσαν πως θα προκαλούσαν αντιδράσεις και ενοχλείται από άλλα που οι ίδιοι έκριναν ως ανώδυνα. Το σίγουρο πάντως είναι ότι στην περίπτωση του “Deutschland” η πρόκληση ήταν προμελετημένη και πέτυχε το στόχο της 100%. Σαν να μην ήταν εγγυημένο πως ένα τραγούδι του συγκροτήματος με θέμα τη γερμανική ιστορία θα τάραζε τα νερά, φρόντισαν μέσω της διαρροής ενός teaser clip να διασφαλίσουν ότι ο ντόρος θα ήταν προκαταβολικός. Εκεί διακρινόταν σκηνή εκτέλεσης από στρατόπεδο συγκέντρωσης και ο στίχος «Έκλαψες πολύ». Πριν καν κυκλοφορήσει το πλήρες βίντεο κλιπ, ξέσπασε ένα τεράστιο κύμα αντίδρασης, μεταξύ άλλων από εβραϊκές οργανώσεις και επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος, που έκαναν λόγο για «υποβάθμιση και εργαλειοποίηση του Ολοκαυτώματος» και «κακόγουστη εκμετάλλευση της καλλιτεχνικής ελευθερίας που υπερβαίνει τα όρια».

Το σχεδόν 10-λεπτο βίντεοκλιπ που εντέλει προβλήθηκε, δεν έκαμψε ακριβώς τις ενστάσεις, έδωσε όμως επιχειρήματα σε όσους εξαρχής υποστήριζαν πως οποιαδήποτε κατηγορία για φλερτ με το ναζισμό ήταν εντελώς ανυπόστατη. Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά που το συγκρότημα βρίσκεται αντιμέτωπο με τέτοιες αιτιάσεις. Μια από τις πιο πολύκροτες περιπτώσεις ήταν το 1998, όταν στη διασκευή των Rammstein στο τραγούδι Stripped των Depeche mode, ενσωματώθηκαν στο βίντεο κλιπ πλάνα από την ταινία “Ολυμπία” της διαβόητης ναζί σκηνοθέτιδας Λένι Ρίφενσταλ. Τα μέλη του συγκροτήματος για χρόνια απαντούσαν στις συνεντεύξεις τους γι’ αυτό το ζήτημα, με τον τραγουδιστή τους Τιλ Λίντεμαν να δηλώνει σε κάποια από αυτές πως “ήρθαμε από τα ανατολικά (σ.σ τη ΓΛΔ) και μεγαλώσαμε ως σοσιαλιστές, μισούμε τους ναζί” και πως “παλιότερα παίζαμε ξύλο με ακροδεξιούς ηλίθιους και θα το κάναμε και τώρα”. Το 2001 μάλιστα, ως απάντηση στην κριτική, είχαν βγάλει το τραγούδι “Links 2 3  4” με το οποίο δήλωναν πως “η καρδιά τους χτυπάει” αριστερά.

Πριν πάμε στο επίμαχο βίντεο, ας δούμε πρώτα λίγο τι λένε οι στίχοι:

Εσύ (έχεις, έχεις, έχεις) (σ.σ. Du hast στα γερμανικά, σαφής αναφορά στην παλιά ομώνυμη παγκόσμια επιτυχία του συγκροτήματος το 1997)

Κλάψει πολύ

Στο πνεύμα διαιρεμένη

Στην καρδιά ενωμένη

Εμείς (είμαστε, είμαστε, είμαστε)

Πολύ καιρό ήδη μαζί (είστε, είστε, είστε)

Η ανάσα σου κρύα (τόσο κρύα, τόσο κρύα, τόσο κρύα)

Η καρδιά φλογισμένη (τόσο καυτή, καυτή, καυτή)

Εσύ (μπορείς, μπορείς, μπορείς)

Εγώ (ξέρω, ξέρω, ξέρω)

Εμείς είμαστε

Εσείς (μένετε, μένετε, μένετε)

Γερμανία, η καρδιά μου στις φλόγες,

Θέλει να σε αγαπήσει και να σε καταραστεί

Γερμανία, η ανάσα σου κρύα

Τόσο νέα κι όμως τόσο γριά

Γερμανία!

Εγώ (έχεις, έχεις, έχεις)

Δε θέλω να σε αφήσω ποτέ (κλαις, κλαις, κλαις)

Mπορεί κανείς να σ’αγαπήσει (αγαπάς, αγαπάς, αγαπάς)

Και θέλει να σε μισήσει (μισείς, μισείς, μισείς)

Αλαζονική, υπέρτερη

Αναλαμβάνει, παραδίδει,

Εκπλήσσει, εισβάλλει

Γερμανία, Γερμανία πάνω από όλους (παράφραση του εναρκτήριου στίχου του γερμανικού εθνικού ύμνου “Deutschland ueber alles”, δηλαδή Γερμανία πάνω απ’ όλα, που σε επίσημες περιστάσεις μετά το Β’ παγκόσμιο πόλεμο δεν τραγουδιέται πλέον, παρά μόνο η τρίτη στροφή του ύμνου)

Γερμανία, η καρδιά μου στις φλόγες

Θέλει να σε αγαπήσει και να σε καταραστεί

Γερμανία, η καρδιά μου κρύα

Τόσο νέα, μα τόσο γερασμένη

Γερμανία η αγάπη σου

Είναι κατάρα κι ευλογία

Γερμανία, την αγάπη μου

Δεν μπορώ να στη δώσω

Γερμανία!

Εσύ

Εγώ

Εμείς

Εσείς

Εσύ  (υπέρμετρα δυνατή, περιττή)

Εγώ  (υπεράνθρωποι , μπουχτισμένη)

Εμείς (όποιος ανεβαίνει, θα πέσει χαμηλά)

Εσείς  (Γερμανία, Γερμανία πάνω απ’ όλους)

Γερμανία, η καρδιά μου στις φλόγες

Θέλω να σε αγαπήσω και να σε καταραστώ

Γερμανία, η ανάσα σου κρύα

Τόσο νέα, μα τόσο γερασμένη

Γερμανία, η αγάπη σου,

Είναι κατάρα και ευχή

Γερμανία, την αγάπη μου

Δεν μπορώ να στη δώσω

Γερμανία!

Όση αγάπη κι αν τρέφουν οι Rammstein στην αμφισημία, εν προκειμένω είναι ξεκάθαρο πως όσοι στίχοι αναφέρονται σε “ανωτερότητα” της Γερμανίας είναι ειρωνικοί έως και καυστικοί. Αποτυπώνουν τα αντιφατικά συναισθήματα πολλών Γερμανών απέναντι στην πατρίδα τους, που αγαπούν ως τόπο στον οποίο μεγάλωσαν και πιθανότατα χαίρονται με τα οικονομικά της επιτεύγματα, ακόμα κι αν αφορούν πρωτίστως ή μόνο την άρχουσα τάξη της χώρας, αλλά συχνά νιώθουν αμηχανία, ντροπή και βάρος από το ιστορικό της παρελθόν. Γεγονός στο οποίο πατούν εξάλλου ακροδεξιές δυνάμεις στη χώρα, με βασικότερη την Εναλλακτική για τη Γερμανία, προπαγανδίζοντας την “απενοχοποίηση της γερμανικής εθνικής υπερηφάνειας”, υποβαθμίζοντας ή και ωραιοποιώντας τις σκοτεινές πλευρές της ιστορίας της, με ηγετικό στέλεχος του κόμματος να χαρακτηρίζει “κουτσουλιά πουλιού” στη γερμανική ιστορία την περίοδο του Γ’ Ράιχ.

Πάμε όμως στις εικόνες, που εξορισμού είναι πιο δυνατές συναισθηματικά και με αμεσότερη επίδραση στο θεατή.

Όλα ξεκινούν το 16 μΧ, στα limes, δηλαδή τα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στα δυτικά, συγκεκριμένα στη ρωμαϊκή επαρχία «Μεγάλη Γερμανία» (Germania Magna) όπως μας πληροφορεί το βίντεο. Ρωμαίοι στρατιώτες κινούνται σε ένα σκοτεινό δάσος, ηττημένοι στη μάχη του Τευτοβούργιου Δρυμού, από τις δυνάμεις του φύλαρχου Αρμίνιου (Χέρμαν, στα γερμανικά), που διέλυσαν τρεις λεγεώνες, οι αριθμοί των οποίων έκτοτε δεν ξαναχρησιμοποιήθηκαν ποτέ από το ρωμαϊκό στρατό. Ήταν τέτοια η πανωλεθρία των Ρωμαίων, που ποτέ ξανά δεν επιχείρησαν να κινηθούν ανατολικά του Ρήνου, την περιοχή που ανέφεραν ως Germania.

H Germania δεν είναι μόνο λατινικό τοπωνύμιο, αλλά και συμβολική μορφή του γερμανικού έθνους, τηρουμένων των αναλογιών κάτι σαν τη Marianne των Γάλλων. To μεσαίωνα λειτουργούσε ως σύμβολο γερμανοφωνίας, ενώ το 19^ο αιώνα, με την άνοδο του γερμανικού εθνικού κινήματος παγιώνεται η εικονογραφική της αποτύπωση ως δυναμικής γυναίκας, σχεδόν πάντα με σπαθί και δαφνοστεφανωμένη ή εστεμμένη, έτοιμη να ριχτεί στη μάχη. Μετά τη γερμανική ενοποίηση το 1871 και ιδιαίτερα επί αυτοκράτορα Γουιλιέλμου Β’ γίνεται το κατεξοχήν προπαγανδιστικό σύμβολο του γερμανικού ιμπεριαλισμού. Εν προκειμένω, την Germania ενσαρκώνει η αφρικανικής καταγωγής Βερολινέζα ηθοποιός Ruby Commey, που συνολικά εμφανίζεται περισσότερο στην οθόνη από οποιοδήποτε μέλος του ίδιου του συγκροτήματος. Δεν μπορεί κανείς να πει με σιγουριά τι βάρυνε περισσότερο στην επιλογή της γι’ αυτό το ρόλο, πέρα από το λεγόμενο «trigger value». H εμφάνισή της σίγουρα ξεχωρίζει και από αισθητικής πλευράς, καθιστώντας σαφές πως παραμένει πάντα το επίκεντρο του τραγουδιού. Παράλληλα αποτελεί μια υπενθύμιση στη σύγχρονη γερμανική ταυτότητα, που περιλαμβάνει την πολυπολιτισμικότητα ως αναπόσπαστο κομμάτι της, όσο κι αν αντιδρούν οι ρατσιστές. Αυτό σημαίνει βέβαια πως και οι Γερμανοί με μεταναστευτικό υπόβαθρο γίνονται εξίσου κοινωνοί και κληρονόμοι της ιστορίας της χώρας με τους εθνοτικά “αμιγείς” συμπατριώτες τους.  Ενδεχομένως όμως η επιλογή της κοπέλας να είναι και μια ειρωνική αναφορά στο σύντομο, «αποτυχημένο» συγκριτικά με τους άλλους ιμπεριαλιστές ανταγωνιστές της, αλλά εξαιρετικά αιματηρό και καταπιεστικό, αποικιοκρατικό παρελθόν της Γερμανίας, σε χώρες όπως η σημερινή Ναμίμπια και τμήμα του Καμερούν, μεταξύ άλλων.

Την πρώτη φορά που τη βλέπουμε, κρατά το κομμένο κεφάλι του τραγουδιστή Τιλ Λίντεμαν, ένας συμβολισμός πολιτικός, αλλά και φροϊδικός μάλλον, μολονότι αυτό δε θα μας απασχολήσει εδώ. Η εικόνα αυτή θα επανέλθει σε διάφορες μορφές στη διάρκεια του βίντεο κι υπάρχει λόγος γι’ αυτό, που θα φανεί στο τέλος. Λίγο μετά βλέπουμε τα μέλη του συγκροτήματος ως καλοντυμένους κυρίους να περπατούν την ώρα που φλέγεται πίσω τους ένα Ζέπελιν, παραπέμποντας στη συντριβή του αερόπλοιου Χίντενμπουργκ το 1937. Χίντενμπουργκ ήταν και το όνομα του προέδρου που διόρισε καγκελάριο το Χίτλερ, κάτι που σε συνδυασμό με την αμφίεση των παριστάμενων δεν αποκλείει η σκηνή να είναι υπαινιγμός για το ρόλο του γερμανικού κεφαλαίου στην άνοδο του ναζισμού και τη θανατηφόρα έκβασή του λίγα χρόνια αργότερα.

Μεταφερόμαστε στη δημοκρατία της Βαϊμάρης, μια περίοδο πολιτικής αστάθειας, καλλιτεχνικής άνθισης και ελευθεριότητας. Η Germania είναι τώρα μια γυναίκα του καμπαρέ που γελά την ώρα που πυγμάχοι δέρνονται με σιδηρογροθιές, συμβολίζοντας τη βία που κρύβεται πίσω από το αστραφτερό προσωπείο της τρυφηλότητας, λίγα χρόνια πριν τη μεγαλύτερη σφαγή που γνώρισε η ανθρωπότητα.

Ακολουθούν σκηνές από κάτι που μοιάζει με το γραφείο του Έριχ Χόνεκερ στη ΓΛΔ, με μια μεγάλη σημαία της χώρας και γεμάτη προτομές των Μαρξ και Λένιν. Γαλονάτοι αξιωματούχοι πίνουν σαμπάνια παρέα με αιθέριες υπάρξεις, παραπέμποντας στην εικόνα του τρυφηλού και διεφθαρμένου γραφειοκράτη. Δεδομένου ότι όπως ξέρουμε, ακολουθούν σκηνές από την περίοδο των ναζί, εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς αν πρόκειται εδώ για κάποιου είδους θεωρία δύο άκρων. Η απάντηση κατά τη γνώμη μου είναι ναι και όχι. Σαφώς η ηγεσία της ΓΛΔ δεν αντιμετωπίζεται θετικά, αλλά με ένα βολικό για το κυρίαρχο αφήγημα στερεότυπο τρόπο. Από την άλλη, υπάρχουν και έμμεσες αναφορές στα επιτεύγματα της χώρας, με την παρουσία του κοσμοναύτη Σίγκμουντ Γιεν, πρώτου Γερμανού στο διάστημα, όταν το 1978 συμμετείχε στη σοβιετική διαστημική αποστολή Interkosmos, κάποιοι ίσως τον θυμάστε ως παιδικό ήρωα του πρωταγωνιστή του “Goodbye Lenin”. Επιπλέον, οι σκηνές από ΓΛΔ είναι από τις ελάχιστες, αν όχι οι μόνες, που δεν παραπέμπουν σε αίμα, βία, καταστροφή ή θάνατο με τον ένα ή άλλον τρόπο (υπάρχει απλώς υπαινιγμός στην “κατάρρευση” του υπαρκτού και την πτώση του τείχους, καθώς κάποια στιγμή αρχίζει να διαλύεται το ταβάνι), ο δε κοσμοναύτης είναι επίσης από τις ελάχιστες μορφές του βίντεο που έχουν ξεκάθαρα θετικό πρόσημο στη γερμανική ιστορία.

Όλοι γνωρίζουμε πως τα μέλη των Rammstein, που ιδρύθηκαν το 1994, μεγάλωσαν και διαμορφώθηκαν μουσικά στη ΓΛΔ. Η στάση τους απέναντι στη χώρα, με βάση τη βιογραφία και συντεντεύξεις τους κατά καιρούς είναι σαφώς λιγότερο αρνητική από ό,τι φαίνεται στο βίντεο, λαμβάνοντας υπόψη ότι δεν μπορούμε να μιλάμε και για κάτι ενιαίο για όλα τα μέλη του συγκροτήματος. Ο κιθαρίστας Σβεν Κρούσπε για παράδειγμα συνελήφθη και χτυπήθηκε στη διάρκεια αντικυβερνητικής διαδήλωσης το 1989 και διέφυγε στη Δύση ως την πτώση του τείχους, ο “πληκτράς” τους Κρίστιαν Λόρεντς (Flake), επανειλημμένα έχει δηλώσει πως νιώθει ως σήμερα “πολίτης της ΓΛΔ”, την οποία “αγαπούσε πολύ”.  Ας μην ξεχνάμε όμως και τη σημαντικότερη παράμετρο κατά τη γνώμη μου: Οι Rammstein απευθύνονται σε ένα κοινό, εγχώριο και διεθνές, που είναι κατά βάση αντικομμουνιστικό. Είναι πολύ διαφορετικό να λες σε μια συνέντευξη πως σου άρεσαν οι πιο στενές ανθρώπινες σχέσεις και η έλλειψη καταναλωτισμού στη ΓΛΔ, κι άλλο σε ένα κομμάτι παγκόσμιας απεύθυνσης να προβάλλεις μια θετική εικόνα για ό,τι η πλειοψηφία θεωρεί στην καλύτερη μια βλοσυρή και γκρίζα δικτατορία.

Βλέπουμε κι άλλες ενδιαφέρουσες σκηνές χωρίς αυστηρή χρονολογική σειρά, από μεσαιωνικούς μοναχούς που κυριολεκτικά παρασιτούν πάνω στο σώμα της Germania, μέχρι κρατούμενους που κακοποιούνται από αστυνομία και φρουρούς με ρούχα διαφορετικών περιόδων, ως το σήμερα, τονίζοντας τη διαχρονική συνέχεια της καταστολής στη χώρα. Χαρτονομίσματα πέφτουν από την οροφή φυλακών, υπονοώντας τον καταστροφικό πληθωρισμό στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Εικόνες από τη δράση της RAF τη δεκαετία του ’70 και συγκρούσεις από την Πρωτομαγιά του 1987 στο Κρόιτσμπεργκ του Δυτικού Βερολίνου εναλλάσσονται με πλάνα ιπποτών του Μεσαίωνα και φυσικά με τις διαβόητες σκηνές από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Βλέποντάς τις ολοκληρωμένες, είναι εντελώς αδύνατον να παρερμηνευτούν ως φιλοναζιστικές ή έστω αμφίσημες. Μέλη του συγκροτήματος εμφανίζονται ως κρατούμενοι έτοιμοι να απαγχονιστούν, με τρίγωνα που υποδεικνύουν το λόγο που βρέθηκαν στο στρατόπεδο: το ροζ τρίγωνο των ομοφυλόφιλων, το κίτρινο άστρο του Δαβίδ και το κόκκινο τρίγωνο των πολιτικών κρατουμένων. Τελικά οι ναζί θα εκτελεστούν με τουφεκιές στο πρόσωπο από τα θύματά τους, μια συμβολική αναπαράσταση της ήττας του φασισμού. Θα ήταν σαφώς πιο κοντά στην ιστορική αλήθεια να έδειχναν την εκτέλεσή τους από κάποιον στρατιώτη του Κόκκινου Στρατού, είπαμε όμως πως οι πολιτικοί ορίζοντες του βίντεο είναι αυστηρά προκαθορισμένοι. Υπάρχει μία ακόμα σκηνή που σχετίζεται με το ναζισμό κι αυτή είναι η καύση των βιβλίων, που συνδέεται με τις πυρές αιρετικών ή μαγισσών (δεν είναι σαφές αυτό από το βίντεο) μετά από πομπές μαυροφορεμένων μοναχών, ένας από τους οποίους σφίγγει σε ένα ξεκάθαρο συμβολισμό το χέρι ναζί αξιωματικού. Συμβολισμός όχι μόνο της αναβίωσης του σκοταδισμού, αλλά και της σχέσης της πλειονότητας της εκκλησιαστικής ιεραρχίας με τη ναζιστική ηγεσία.

Στο τέλος η Germania, αφού φιλά ένα από τα κομμένα κεφάλια, μένει έγκυος και φέρνει στον κόσμο γερμανικούς ποιμενικούς. Μετά, με αμφίεση που παραπέμπει σε Χιονάτη εκτοξεύεται μέσα σε ένα γυάλινο φέρετρο στο διάστημα, ενώ αρχίζει να ακούγεται, καθώς πέφτουν οι τίτλοι τέλους, μια εκδοχή του Sonne (Ήλιος) παλιότερου τραγούδι των Rammstein, όπου η Χιονάτη επίσης εμφανιζόταν να μπαίνει σε φέρετρο κι αργότερα να ανασταίνεται. Σε εκείνο το βίντεο, η Χιονάτη απομυζούσε τους νάνους, που ήταν σκλάβοι της και φαινόταν να πεθαίνει από “υπερβολική δόση” του χρυσαφιού που εξόρυσσαν για χάρη της. Εκείνοι πενθούν την απώλειά της, μέχρι που εκείνη αναγεννάται όταν ένα μήλο πέφτει πάνω στο γυάλινο φέρετρό της και ο κύκλος ξεκινά από την αρχή. Το μήνυμα του Deutschland μοιάζει παρόμοιο, μπορεί η Γερμανία να “σκλαβώνει” όσους ζουν σε αυτή, αλλά δεν μπορούν και να ζήσουν μακριά της.

Δεν ξέρω και δεν μπορώ να κρίνω ως μη ειδική και μη φαν του είδους, αν το Deutschland θα καταγραφεί μουσικά ως το καλύτερο κομμάτι του συγκροτήματος. Ήδη εξάλλου έχει ξεκινήσει διαμάχη για το αν τμήμα της μελωδίας είναι κλεμμένο από Our Darkness (1984) της Anne Clark και σίγουρα οι ομοιότητες είναι κάτι παραπάνω από χτυπητές:

Η ουσία όμως βρίσκεται αλλού. Με το “Deutschland” οι Rammstein επέλεξαν να στοχαστούν αυτοκριτικά ως σαρκαστικά πάνω στη γερμανική ιστορία, σε μια εποχή που ο εθνικισμός κι η ακροδεξιά παίρνουν τα πάνω τους στη χώρα τους, αλλά και σε όλη την Ευρώπη. Πολιτικά επέλεξαν να κινηθούν σε ασφαλή μονοπάτια, μην αποφεύγοντας επιμέρους αντικομμουνιστικές ευκολίες και μένοντας σε έναν εν τέλει ρηχό, αν και πεντακάθαρο, αντιφασισμό. Ακόμα κι έτσι όμως, πήραν θέση απέναντι στην προϊούσα συντηρητικοποίηση της γερμανικής κοινωνίας και προκάλεσαν μια συζήτηση για το ποια είναι κι από πού έρχεται η σύγχρονη Γερμανία. Συζήτηση που, αν κρίνει κανείς από την αστραπιαία απήχηση του κομματιού στη χώρα, που δεν οφείλεται μόνο στην προκλητική του διαφημιστική καμπάνια, έχουν την ανάγκη να κάνουν κι εκατομμύρια πολίτες της.