Μπέρτολτ Μπρεχτ: Με-τι – Το βιβλίο των παρεμβάσεων στη ροή των πραγμάτων

Τα κείμενα του Με-τι – Το βιβλίο των παρεμβάσεων στη ροή των πραγμάτων, όπως αποδίδεται ο τίτλος στην ελληνική έκδοση, γράφτηκαν μεταξύ 1934 και 1955, το δε μεγαλύτερο μέρος τους στα πρώτα χρόνια της εξορίας (1934-1937).

 Η Δανή ηθοποιός Ρουτ Μπέρλαου, συνεργάτιδα και ερωμένη του Μπρεχτ, περιγράφει τη διαδικασία συγγραφής αυτών των κειμένων ως εξής: «Οι ιστορίες του Με-τι είναι μια συλλογή φιλοσοφικών, πολιτικών και ηθικών σκέψεων γύρω από προβλήματα της επικαιρότητας. Κάθε φορά που ο Μπρεχτ ερχόταν αντιμέτωπος με ένα τέτοιο ζήτημα, έγραφε μια μικρή ιστορία. Τα δούλευε για πολύ καιρό. Νομίζω ότι αναζητούσε έναν τρόπο να εκθέσει τη διαλεκτική μέθοδο. Ως πρότυπο είχε το δοκίμιο του Λένιν Ανεβαίνοντας στα ψηλά βουνά, το οποίο και παραθέτει κατά λέξη στο Με-τι. Ο κινεζικός τρόπος της αλληγορίας πραγματικά του ταίριαζε».

Το Ι Τσινγκ  Βιβλίο των Αλλαγών είναι ένα από τα κλασικά έργα της κινέζικης φιλοσοφίας που πρωτοεμφανίστηκε πριν από περίπου πέντε χιλιάδες χρόνια ως μία μαντική τέχνη. Στο κέντρο της φιλοσοφίας του Ι Τσινγκ βρίσκεται η έννοια της διαρκούς αλλαγής και η πεποίθηση πως στη ρίζα των πραγμάτων βρίσκεται το Γιν και το Γιάνγκ, οι αντίρροπες και εναλλασσόμενες καταστάσεις που αποτελούν την κινητήρια δύναμη του κόσμου. Ο όρος Ι Τσινγκ μεταφράζεται ως Νόμος της Αλλαγής.  Το συμβολικό περιεχόμενο του Ι Τσινγκ περιλαμβάνει ένα σύνολο από 64 εξαγράμματα, δηλαδή έξι οριζόντιες γραμμές που μπορούν να είναι είτε Γιανγκ οπότε αναπαρίστανται με μία συνεχή γραμμή, είτε Γιν οπότε αναπαρίστανται από μία διακοπτόμενη γραμμή. Συνολικά υπάρχουν 64 διαφορετικοί πιθανοί συνδυασμοί γραμμών Γιν και Γιανγκ.[1]

Στο Αρχείο Μπρεχτ υπάρχουν γύρω στις 550 σελίδες με υλικό, δίχως αρίθμηση, σε επτά μεγάλους φακέλους που περιέχουν και αρκετά προσχέδια ιστοριών σε διάφορα στάδια συγγραφής. Αρκετοί τίτλοι αλλά και δοκιμές τίτλων εμφανίζονται σημειωμένοι στα περιθώρια κάποιων σελίδων το der Wendungen επελέγη τελικά ως τίτλος της γερμανικής έκδοσης.

Όπως όλα δείχνουν, το Buch der Wendungen παρέμεινε ένα έργο εν εξελίξει, τα μεμονωμένα κείμενα δεν εμφανίζουν κάποια ορατή δομή ή σημάδια ταξινόμησης από τον ίδιο τον συγγραφέα. Είναι προφανές ότι ο Μπρεχτ δεν είχε πρόθεση να εκδώσει αυτές τις σκέψεις όσο ήταν εν ζωή, όμως είναι πιθανόν, όπως υποστηρίχθηκε αργότερα από μελετητές του έργου, ότι χρησιμοποιούσε αυτά τα κείμενα -όπως και όλο το φιλοσοφικό του έργο άλλωστε- ως εφαλτήριο για τη λογοτεχνική του παραγωγή.

Η επιλογή των κειμένων, η επιμέλεια και η επιλογή του τίτλου για την πρώτη έκδοση του Buch der Wendungen έγινε από τον Uwe Johnson. Το τελικό κείμενο εκδόθηκε από τον οίκο Suhrkamp το 1965, υπό τον τίτλο Me-ti: Buch der Wendungen. Fragment.[2]

Στα ελληνικά εκδόθηκε το 2018 από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

 Κατάλογος των εννοιών

 Λαός

Ο Με-τι συνιστούσε ιδιαίτερη προσοχή στη χρήση της έννοιας λαός. Θεωρούσε θεμιτό να μιλάμε για έναν λαό για να τον αντιδιαστείλουμε με άλλους λαούς ή να χρησιμοποιούμε την έκφραση «ο λαός ο ίδιος» (σε αντιδιαστολή προς την κυβέρνησή του).

Συνήθως πρότεινε τον χαρακτηρισμό «πληθυσμός», επειδή δεν έχει αυτό το τεχνητά ενοποιητικό στοιχείο, το οποίο υπονοείται στην έννοια λαός. Χρησιμοποιείται συχνά εκεί όπου ουσιαστικά εννοείται το έθνος, ή όπου αυτό ενδέχεται να εννοείται, πράγμα το οποίο παραπέμπει σε έναν πληθυσμό οργανωμένο σε μια ιδιαίτερη μορφή κράτους. Τα συμφέροντα ενός τέτοιου έθνους, όμως, δεν ταυτίζονται πάντα με τα συμφέροντα του λαού.

 Πειθαρχία

Για πειθαρχία, είπε ο Με-τι, δεν πρέπει να μιλάμε εκεί όπου θα μπορούσαμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη «υπακοή». Όλοι οι εργάτες γνωρίζουν ότι ένα εργοστάσιο δεν μπορεί να παράγει δίχως πειθαρχία των εργαζομένων. Υπό αυτές τις συνθήκες μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη «πειθαρχία» με σεβασμό. Όμως αυτή η πειθαρχία εμπεριέχει επίσης την έννοια της απλής υπακοής, δίχως την οποία δεν θα μπορούσαν να υφαρπάξουν από τα χέρια των εργαζομένων τα προϊόντα των εργοστασίων. Λαμβάνοντας ως αφετηρία την παραγωγή, αυστηρά προσηλωμένοι σε αυτήν, θα μπορούσαμε να επιτύχουμε μια τελειότερη πειθαρχία, δηλαδή μια παραγωγικότερη πειθαρχία με ισχυρή ανυπακοή. Σε πολλές κρατικές υποθέσεις η πειθαρχία -η οποία ουσιαστικά αποτελεί προαπαιτούμενο για την καλή λειτουργία της διοίκησης- απαιτείται για να ικανοποιηθούν συγκεκριμένοι σκοποί της διοίκησης, οι οποίοι είναι απολύτως αναπαραγωγικοί, ενίοτε και παρασιτικοί: στην περίπτωση αυτή, οι διοικούντες είναι εξαιρετικά απείθαρχοι και υποχρεώνουν τους άλλους σε υπακοή.

Ζωτικός χώρος

Ο Χου-ι απαιτούσε ζωτικό χώρο για το έθνος, δηλαδή περιοχές οι οποίες θα ετίθεντο στη διάθεση του έθνους για εκμετάλλευση. Ο Με-τι τον αποκαλούσε «φονικό χώρο».[3]

Ανάπτυξη και παρακμή υπό την ηγεσία του Νι-εν

Υπό την ηγεσία του Νι-εν η βιομηχανία αναπτύχθηκα στη χώρα Σου δίχως εκμεταλλευτές, η γεωργία οργανώθηκε σε συλλογική βάση και μηχανοποιήθηκε. Όμως οι Ενώσεις έξω από τη Σου έπεσαν σε παρακμή. Οι γραμματείς δεν εκλέγονταν από τα μέλη, αλλά οι γραμματείς εξέλεγαν τα μέλη. Τα συνθήματα ορίζονταν από τη Σου και οι γραμματείς πληρώνονταν από τη Σου. Όταν γίνονταν λάθη, τιμωρούνταν εκείνοι που ασκούσαν κριτική· όμως εκείνο, που διέπρατταν τα λάθη παρέμεναν στις υπηρεσίες τους. Πολύ σύντομα δεν είχαν μείνει πια οι καλύτεροι, αλλά οι πιο πειθήνιοι. Μερικοί καλοί παρέμειναν στη θέση τους, διότι αυτοί, αν είχαν φύγει, δεν θα μπορούσαν πια να έρχονται σε επαφή με τα μέλη· μένοντας όμως, το μόνο που μπορούσαν να πουν ήταν τι θεωρούσαν λάθος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο έχαναν την εμπιστοσύνη των μελών, αλλα ταυτόχρονα και την αυτοεκτίμησή τους. Υπό αυτές τις συνθήκες δεν διαφαινόταν ούτε μία ικανοποιητική παρουσίαση της κατάστασης, η οποία θα επέτρεπε μια οργανωμένη αντιμετώπισή της, κι εκείνοι οι οποίοι τουλάχιστον γνώριζαν την κατάσταση εκ πείρας δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα πριν πάρουν έγκριση από εκείνους που δεν είχαν ιδέα για την κατάσταση. Ακόμα και αυτοί που κατείχαν θέσεις ευθύνης στη Σου δεν είχαν πια καμία πληροφόρηση, καθώς οι γραμματείς απέκρυπταν οτιδήποτε θα μπορούσε να θεωρηθεί ανεπιθύμητο. Ενόψει αυτής της κατάστασης, ακόμα και οι καλύτεροι είχαν απελπιστεί. Ο Με-τι παραπονιόταν για την παρακμή της Μεγάλης Μεθόδου. Ο δάσκαλος Κο την είχε αποκηρύξει. Ο Το-τσι δεν δεχόταν ότι υπήρχε κάποια πρόοδος στη Σου, ακόμα και η πλέον προφανής. Εκείνοι που αγωνίζονταν έξω από τη Σου ενάντια στον έλεγχο που ασκούσε ο Νι-εν πάνω στις Ενώσεις σύντομα απομονώθηκαν, εκείνοι που του εναντιώνονταν μέσα στη Σου ένιωθαν περικυκλωμένοι από έναν κλοιό εγκληματιών και άρχισαν να διαπράττουν και οι ίδιοι εγκλήματα κατά του λαού. Στη χώρα Σου, όλο το απόθεμα της σύνεσης επενδύθηκε στην ανάπτυξη και εκδιώχθηκε από την πολιτική. Στο εξωτερικό, όποιος εξυμνούσε τα επιτεύγματα του Νι-εν, ακόμα και τα πιο αναντίρρητα, ήταν ύποπτος χρηματισμού, μέσα στη χώρα όποιος αποκάλυπτε τα λάθη του ήταν ύποπτος προδοσίας – ακόμα κι αν ήταν αυτοί οι ίδιοι που πλήττονταν από τα λάθη αυτά.[4]

[1]Εγχειρίδιο Μπρεχτ. Ποίηση, πεζογραφία, συγγράμματα: Μια αισθητική αντιφάσεων, Γιάν Κνοπφ, Σπρίνγκερ, σελ. 454. Μτφρ. για το άρθρο  Αννίτα Δημητρίου

[2]Στοιχεία παρμένα από το επίμετρο του μεταφραστή της έκδοσης Βασίλη Τσαλή

[3] Σελ. 353-354 του βιβλίου

[4] Σελ. 312-3 του βιβλίου