Φρίντριχ Ένγκελς – ο συνθεμελιωτής του επιστημονικού σοσιαλισμού

Σαν σήμερα, στις 5 Αυγούστου του 1895 σταμάτησε να χτυπά η καρδιά του Φρίντριχ Ένγκελς, του επιστήθιου φίλου του Καρλ Μαρξ, με τον οποίο έθεσαν τα θεμέλια του επιστημονικού σοσιαλισμού.

Ο Ένγκελς γεννήθηκε το Νοέμβρη του 1820 στο Μπάρμεν της Ρηνανίας. Ήταν γόνος ενός ευκατάστατου και συντηρητικού βαμβακοβιομήχανου κι από νεαρή ηλικία ήρθε σε κόντρα με το οικογενειακό του περιβάλλον, εξαιτίας των ριζοσπαστικών ιδεών και του αθεϊσμού του. Με άλλα λόγια, έγινε ένας αποστάτης της τάξης του, που άφησε μια έτοιμη και στρωμένη καριέρα, για να αφοσιωθεί στην επαναστατική υπόθεση της απελευθέρωσης του προλεταριάτου.

Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σχολείο, πριν τελειώσει τις σπουδές του, για να εργαστεί στην επιχείρηση του πατέρα του και αργότερα ως λογιστής σε έναν εμπορικό οίκο στη Βρέμη, όπου συνδέθηκε με ριζοσπάστες διανοούμενους. Κατατάσσεται στο πυροβολικό και έκτοτε εμπλουτίζει συνεχώς τις ευρείες στρατιωτικές του γνώσεις, κερδίζοντας από τους φίλους του το προσωνύμιο “στρατηγός”. Παράλληλα, παρακολουθεί μαθήματα φιλοσοφίας κι έρχεται σε επαφή με τους νεο-Χεγκελιανούς, που επηρεάζονται από τη διαλεκτική μέθοδο, αλλά αντιτίθενται στον ιδεαλισμό του δασκάλου τους. Εκείνη την περίοδο (1842) συγγράφει την πρώτη μπροσούρα του, όπου ασκεί κριτική στις μυστικιστικές αντιλήψεις του Σέλλινγκ.

Την ίδια χρονιά, γνωρίζει το Μαρξ, με τον οποίο τους συνδέει η αρθρογραφία τους στην “εφημερίδα του Ρήνου” και αργότερα στα “Γαλλο-γερμανικά χρονικά”. Συνδέονται στενά κι αυτή είναι η αρχή μιας μακράς και στέρεας φιλίας, που αποδείχτηκε πολύ γόνιμη στον πνευματικό τομέα. Μόνο τα πρώτα χρόνια, γράφουν μαζί την “Αγία Οικογένεια”, το πρώτο κοινό τους έργο, για να ακολουθήσει η “Γερμανική Ιδεολογία”, όπου ξεκαθαρίζουν τους λογαριασμούς τους με τον ιδεαλισμό και τα αδιέξοδα των παλιών Γερμανών φιλοσόφων (μια ρήξη που θα μπορούσε να συνοψιστεί στη φράση’οι φιλόσοφοι μέχρι τώρα προσπαθούσαν απλά να εξηγήσουν τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε’) και το “Κομμουνιστικό Μανιφέστο”, το περίφημο βιβλιαράκι που επηρέασε περισσότερο από κάθε άλλο την κοινωνική εξέλιξη, όπου εκτίθενται για πρώτη φορά τόσο ολοκληρωμένα και με διαύγεια οι αρχές κι οι σκοποί του κομμουνιστικού πολιτικού ρεύματος, που εισέρχεται στο ιστορικό προσκήνιο μαζί με την εργατική τάξη και τις ιδιαίτερες διεκδικήσεις της.

Στο ενδιάμεσο, ο Ένγκελς αναγκάζεται να μεταβεί προσωρινά στο Μάντσεστερ της Αγγλίας, για να εργαστεί στο κλωστήριο “Έρμεν και Ένγκελς”. Εκεί, στην πιο ανεπτυγμένη καπιταλιστική οικονομία του κόσμου, εξετάζει από πρώτο χέρι τις συνέπειες αυτής της ανάπτυξης για το εξαθλιωμένο προλεταριάτο και γράφει τη σημαντική μελέτη του για την “κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία”.

Ταυτόχρονα αναπτύσσει πλούσια κινηματική δράση. Διώκεται από τις πρωσικές αρχές και καταφεύγει προσωρινά στις Βρυξέλλες, μαζί με το Μαρξ. Συμμετέχει ενεργά στα επαναστατικά ξεσπάσματα του 1848, που συγκλόνισαν την απολυταρχική Ευρώπη κι ιδιαίτερα τη φεουδαρχική Πρωσία, αναδεικνύοντας τον αυτοτελή ρόλο της εργατικής τάξης. Ο Ένγκελς είναι από τους τελευταίους που εγκαταλείπουν την πρωσική επικράτεια, μετά το τσάκισμα της επανάστασης και την αναγκαστική υποχώρηση.

Αφού συμμετείχαν μαζί με το Μαρξ στην “Ένωση των Δικαίων” (που μετεξελίχθηκε σε “Ένωση Κομμουνιστών” και άφησε πίσω της τον ουτοπικό σοσιαλισμό, υιοθετώντας το Κομμουνιστικό Μανιφέστο ως πρόγραμμά της), πρωτοστάτησαν στη συγκρότηση της Α’ Εργατικής Διεθνούς και την ιδεολογική της θωράκιση, μέσω της διαμάχης με το αναρχικό ρεύμα και τις απόψεις του Μπακούνιν. Ο Ένγκελς έχει σημαίνοντα ρόλο και στη συγκρότηση της Β’ Σοσιαλιστικής Διεθνούς το 1889, μετά το θάνατο του Μαρξ, χωρίς φυσικά να φέρει καμία πολιτική ευθύνη για την παρακμή και τη χρεοκοπία της, στα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο Στρατηγός στέκεται αφιλοκερδώς και ως το τέλος στο πλευρό του επιστήθιου φίλου του, που βρίσκεται σε δεινή οικονομική θέση. Αποπληρώνει κατά καιρούς κάποια χρέη του, ενώ του χορηγεί σταθερά ένα ποσό για να μπορέσει να βιοποριστεί και να συνεχίσει απερίσπαστος τις μελέτες του και τη συγγραφή του Κεφαλαίου. Μετά το 1870 (που αποσύρεται οριστικά από την επιχείρησή του) αφοσιώνεται κι αυτός στο θεωρητικό έργο και τη συγγραφή.

Στον Ένγκελς οφείλουμε μεταξύ πολλών άλλων την κυκλοφορία του δεύτερου και του τρίτου τόμου του Κεφαλαίου, μετά το θάνατο του Μαρξ, καθώς ήταν το πλέον κατάλληλο -αν όχι το μοναδικό- πρόσωπο για να επεξεργαστεί τις σημειώσεις του φίλου του, και να τους δώσει ολοκληρωμένη μορφή, για να παρουσιαστούν σε βιβλίο. Στον Ένγκελς οφείλουμε επίσης σπουδαίες μελέτες πάνω στο διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό, όπως τη “Διαλεκτική της Φύσης”, την “Καταγωγή του κράτους, της Ατομικής ιδιοκτησίας και της Οικογένειας”, αλλά και το “Αντι-Ντίρινγκ”, όπου με αφορμή την αναίρεση των θέσεων ενός “φιλόσοφου”-κομπογιαννίτη της εποχής, εκθέτει συνοπτικά αλλά συστηματικά κι ολοκληρωμέναα τις βασικές αρχές του διαλεκτικού υλισμού και του φιλοσοφικού συστήματος που ανέπτυξαν με το Μαρξ -ο οποίος συνέγραψε κι ένα μέρος του βιβλίου.

Ο Λένιν εξήρε τη σκέψη και το πυκνό ύφος του Ένγκελς, κατατάσσοντάς τα γραπτά του σε εκείνο το σπάνιο είδος, όπου καμία λέξη δεν περισσεύει και δε θα μπορούσε να αφαιρεθεί, χωρίς να αλλοιώσει το νόημα.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της ευρύτητας του πνεύματος ήταν η γλωσσομάθειά του, καθώς μιλούσε περί τις δέκα γλώσσες σε άριστο επίπεδο, ενώ λέγεται πως στα γεράματα άρχισε να μαθαίνει Νορβηγικά, για να διαβάσει Ίψεν από το πρωτότυπο!

Ο Φρίντριχ Ένγκελς πέθανε στις 5 Αυγούστου του 1895. Η κηδεία του έγινε σε στενό κύκλο κι η επιθυμία του ήταν να αποτεφρωθεί και να πεταχτούν οι στάχτες του στη θάλασσα του Beachy Head, στο Ίστμπουρν.

Εν κατακλείδι, ο Ένγκελς οδηγήθηκε σε θεωρητικές κορυφές, όπου μόνο αυτός κι ο Μαρξ κατάφεραν να φτάσουν. Μας έδωσαν όμως τα φώτα και τα μεθοδολογικά εργαλεία, για να ακολουθήσουμε την πορεία τους, αναπτύσσοντας περαιτέρω τη μαρξιστική θεωρία. Η πολύτιμη θεωρητική συμβολή του Ένγκελς στη διαμόρφωση του μαρξισμού, σε συνδυασμό με τη συνεπή, επαναστατική του δράση, ο επίκαιρος χαρακτήρας πολλών έργων του, η εκφραστική του δεινότητα, η αυστηρή δομή των ιδεών που έκθετε και η σπάνια αναλυτική του ικανότητα, τον κατατάσσουν επάξια στους κλασικούς του μαρξισμού, καθιστώντας τον ένα από τα πιο φωτεινά μυαλά και τις μεγαλύτερες μορφές στην ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος.