Οι ελευθερίες και τα δικαιώματα του ατόμου στην ΕΣΣΔ

Οι ελευθερίες και τα δικαιώματα του ατόμου στη Σοβιετική Ένωση αποτελούν διαχρονικά πεδίο προβληματισμού, αντιπαράθεσης, σπέκουλας και συκοφαντικής δυσφήμησης από εχθρούς και «φίλους» του σοσιαλισμού, στον «ελεύθερο» κόσμο και φυσικά στη χώρα μας. Ο σοβιετικός άνθρωπος είχε κατακτήσει δικαιώματα και ελευθερίες που φαντάζουν άπιαστο όνειρο σήμερα στα δισεκατομμύρια καταπιεσμένων του πλανήτη· ενός συστήματος που μετά την «θριαμβευτική»  επικράτηση και παντοκρατορία του, επιφυλάσσει μεγαλύτερη δυστυχία και πόνο στους λαούς.

Τέλη δεκαετίας του ΄70 και αρχές του ΄80 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή σειρά βιβλίων υπό τον γενικό τίτλο «Γνωριμία με την ΕΣΣΔ», με υλικά και στοιχεία από το σοβιετικό πρακτορείο ειδήσεων «Νόβοστι», τα οποία έδιναν πληροφορίες με συγκεκριμένο και απλό τρόπο, για την οργάνωση της σοβιετικής κοινωνίας, την πολιτική και οικονομική ζωή, την κοινωνική πρόνοια, τα επιτεύγματα της επιστήμης, τα δικαιώματα των εργαζομένων και γενικότερα για τον τρόπο ζωής του σοβιετικού λαού.

Το πρώτο βιβλίο της σειράς, με τίτλο Ελευθερίες και δικαιώματα του ατόμου κυκλοφόρησε σε πρώτη έκδοση τον Σεπτέμβρη του 1977, περιέχει τρία άρθρα, τα οποία αναφέρονται στην έμπρακτη άσκηση της ελευθερίας και στα κοινωνικοοικονομικά δικαιώματα των σοβιετικών πολιτών. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το Μάη του 1979, σε δεύτερη έκδοση, στην οποία έγιναν ελάχιστες τροποποιήσεις, οι οποίες ανταποκρίνονταν στα νέα στοιχεία που προέκυψαν μετά την ψήφιση του νέου Συντάγματος της ΕΣΣΔ, τον Οκτώβρη του 1977.

Με αφορμή το αφιέρωμα της Κατιούσα στα 100 χρόνια της Οχτωβριανής Επανάστασης παρουσιάζουμε το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου και δεσμευόμαστε προσεχώς να παρουσιάσουμε και τα άλλα δυο.

ΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΣΣΔ

Τα δικαιώματα και οι ελευθερίες του Ανθρώπου στο σοσιαλισμό, η σχέση του ατόμου και της κοινωνίας, του πολίτη και του κράτους καθορίζονται πρώτα απ’ όλα από την κοινωνικό – οικονομική υπόσταση του κοινωνικού αυτού συστήματος. Η οικονομική του βάση που χαρακτηρίζει τη θέση του ατόμου είναι η κοινωνική Ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και το συνυφασμένο με αυτή οικονομικό σύστημα.

Η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και της οικονομικής ανισότητας που απορρέει από αυτή αντικατοπτρίζεται στην εντελώς νέα επίλυση του θέματος της θέσης του ατόμου στην κοινωνία, στην μετατόπιση του κέντρου βάρους από την τυπική διακήρυξη των δικαιωμάτων και των  ελευθεριών των πολιτών στη σφαίρα των κοινωνικών σχέσεων, στη δημιουργία των αντικειμενικών κοινωνικό – οικονομικών και πολιτικών δυνατοτήτων για την ολοκληρωμένη και ολόπλευρη χρησιμοποίηση από τον άνθρωπο ολόκληρου του συστήματος των δικαιωμάτων και ελευθεριών.

Τα δικαιώματα και οι ελευθερίες στην ΕΣΣΔ σε γενικές γραμμές μπορούν να χαρακτηριστούν ως εξής: δικαίωμα των πολιτών για την απόκτηση από το κράτος των αναγκαίων οικονομικών συνθηκών διαβίωσης, για την ικανοποίηση των κοινωνικό – πολιτιστικών αναγκών (κοινωνικό – οικονομικά δικαιώματα), δικαίωμα συμμετοχής στη διοίκηση της κοινωνίας και του κράτους (πολιτικά και πολιτειακά δικαιώματα), δικαιώματα του ατόμου.

Κοινωνικο – οικονομικά δικαιώματα

Στο σοσιαλισμό, σε πρώτο πλάνο τοποθετούνται τα κοινωνικό -οικονομικά δικαιώματα των πολιτών, γιατί δεν μπορεί να είναι κανένας ελεύθερος, όταν δεν είναι οικονομικά ελεύθερος.

Από τα δικαιώματα αυτά πρώτο σε σημασία είναι το δικαίωμα της εργασίας. Το εγγυάται στην ΕΣΣΔ το Σύνταγμα και εξασφαλίζεται με τη σχεδιασμένη ανάπτυξη της οικονομίας (στη χώρα δεν υπάρχει ανεργία από πενήντα σχεδόν χρόνια, το τελευταίο χρηματιστήριο εργασίας έκλεισε το 1930). Όταν το 1971 ψηφίστηκε ο νέος Κώδικας της εργατικής νομοθεσίας δεν περιλάβαινε πλέον το άρθρο για τα επιδόματα ανεργίας. Τα τελευταία 40 χρόνια κανένας δεν απευθύνθηκε στα κρατικά όργανα για να του χορηγήσουν τέτοιου είδους επίδομα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στην ΕΣΣΔ το δικαίωμα εργασίας δεν υπολογίζεται μόνο σαν η δυνατότητα απόκτησης μιας οποιασδήποτε εργασίας που να εξασφαλίζει το κατώτερο όριο διαβίωσης, αλλά σαν πραγματικό δικαίωμα εργασίας εξειδικευμένης, δημιουργικής, σύμφωνα με το επίπεδο της μόρφωσης, της ειδικότητας και των ενδιαφερόντων του ατόμου.

Η σοβιετική νομοθεσία προβλέπει τη νομική προστασία του δικαιώματος αυτού. Έχει θεσπιστεί συγκεκριμένη ευθύνη, ακόμα και ποινική, για την παράνομη απόλυση από την εργασία, (λόγου χάρη, για προσωπικούς λόγους) και για άλλες παραβιάσεις της εργατικής νομοθεσίας, που γίνονται από τη διεύθυνση της επιχείρησης.

Το δικαίωμα της ανάπαυσης εξασφαλίζεται με τον θεσμό των χρονιάτικων αδειών για τους εργάτες και υπαλλήλους, με πληρωμή του μέσου μισθού εργασίας, με τα μέτρα για τη μείωση του χρόνου εργασίας, με τη διάθεση στους εργαζόμενους ενός πλατιού δικτύου από σανατόρια, σπίτια ανάπαυσης, στάδια, λέσχες, μέγαρα πολιτισμού, βιβλιοθήκες κ.ά.

Για τους περισσότερους εργάτες και υπαλλήλους η εβδομάδα εργασίας διαρκεί 41 ώρες (με δυο αργίες). Παράλληλα πολλές κατηγορίες εργαζομένων σε βαριές δουλειές, σε ανθυγιεινές συνθήκες εργασίας, καθώς και οι δάσκαλοι, το υγειονομικό προσωπικό, οι ανήλικοι 16 – 18 χρόνων έχουν ακόμα μικρότερη εβδομάδα εργασίας (οι ανθρακωρύχοι, λογουχάρη, εργάζονται 30 ώρες). Προνομιακές συνθήκες εργασίας παρέχονται επίσης σε εκείνους που συνδυάζουν την εργασία με τη μόρφωση, στους εργαζόμενους συνταξιούχους.

Υπολογίζοντας τη μειωμένη ημέρα εργασίας για ορισμένες κατηγορίες εργαζομένων, η μέση διάρκεια εργασίας την εβδομάδα στην ΕΣΣΔ είναι σήμερα 39,4 ώρες, δηλαδή μια από τις μικρότερες στον κόσμο.

Η μικρότερη διάρκεια της χρονιάτικης άδειας στην ΕΣΣΔ είναι 15 μέρες. Πέρα από αυτές παρέχεται συμπληρωματική άδεια για ανθυγιεινές συνθήκες εργασίες 6 μέρες, για εργάσιμη μέρα ακαθόριστου ωραρίου 9 μέρες, για εργασία στις περιοχές στον Άπω Βορρά 18 μέρες, και σε μια σειρά άλλες περιπτώσεις που προβλέπει η νομοθεσία. Για τους ανήλικους, λογουχάρη, έχει θεσπιστεί άδεια με απολαβές από 24 μέρες. Σε όσους συνδυάζουν την εργασία με τη μόρφωση, οι επιχειρήσεις έχουν υποχρέωση να παρέχουν συμπληρωματικές άδειες με απολαβές κατά την περίοδο των εξετάσεων και για την προετοιμασία της διπλωματικής τους εργασίας.

Το σύνολο των μη εργάσιμων ημερών το χρόνο (αργίες, γιορτές και μέρες αδείας) ανέρχεται σήμερα στις 128 – 130, δηλαδή είναι σχεδόν δυό φορές περισσότερες από ό,τι πριν δέκα χρόνια.

Με την αύξηση του ελεύθερου χρόνου στην ΕΣΣΔ αυξάνεται κάθε χρόνο ή ανάγκη της οργανωμένης ανάπαυσης. Το 1975 στα παραθεριστικά θεραπευτήρια, (σανατόρια), στα σπίτια ανάπαυσης, στις πανσιόν, και στα τουριστικά συγκροτήματα, ξεκουράστηκαν 40 εκατομμύρια εργαζόμενοι και μέλη των οικογενειών τους. Τα περισσότερα εισιτήρια τούς παραχωρήθηκαν δωρεάν ή πλήρωσαν το 30% της τιμής τους (το υπόλοιπο το πληρώνουν τα συνδικάτα).

Το δικαίωμα της οικονομικής εξασφάλισης στα γηρατειά, σέ περίπτωση αρρώστιας και ανικανότητας για εργασία

Το δικαίωμα αυτό εξασφαλίζεται, σ’ όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες, με την πλατιά ανάπτυξη των κοινωνικών ασφαλίσεων των εργατών και υπαλλήλων από το κράτος, με τη δωρεάν ιατρική περίθαλψη.

Η Σοβιετική ‘Ένωση είναι το πρώτο κράτος στον κόσμο πού απάλλαξε απόλυτα τους ανθρώπους από την καταβολή εισφορών για την κοινωνική ασφάλιση, αναλαμβάνοντας το ίδιο αυτή την υποχρέωση. Το 1976 για το σκοπό αυτό το κράτος ξόδεψε 34,9 δισεκατομμύρια ρούβλια, ή 16% του κρατικού προϋπολογισμού. Το ποσό αυτό είναι δυο φορές μεγαλύτερο από τις επενδύσεις για την άμυνα τής χώρας (17,4 δισεκατομμύρια ρούβλια).

Το όριο σύνταξης που έχει θεσπιστεί στην ΕΣΣΔ (60 χρόνια για τους άντρες, και 55 για τις γυναίκες) είναι σημαντικά μικρότερο απ’ ό,τι στις οικονομικά αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Για τους εργαζόμενους, όμως, πολλών κατηγοριών, λογουχάρη των μεταλλωρυχείων, τής μεταλλουργικής και υφαντουργικής βιομηχανίας, των συγκοινωνιών και της ανοικοδόμησης, το όριο αυτό έχει μειωθεί ακόμα κατά 5 -10 χρόνια.

Ή χώρα αριθμεί σήμερα περισσότερους από 45 εκατομμύρια συνταξιούχους, ή περισσότερο από το 17% όλου του πληθυσμού της ΕΣΣΔ.

Επίσης πρώτη στον κόσμο η Σοβιετική ‘Ένωση θέσπισε τη δωρεάν ιατρική περίθαλψη. Όλοι οι πολίτες της χώρας έχουν ίσες δυνατότητες για εξειδικευμένη θεραπεία, ανεξάρτητα από την οικονομική τους κατάσταση.

Εκτός από τη δωρεάν ιατρική περίθαλψη, η προστασία της υγείας των εργαζομένων εξασφαλίζεται και με τα επιδόματα προσωρινής ανικανότητας για εργασία (που φτάνει τις πλήρεις απολαβές) για όλη την περίοδο της αρρώστιας. Σήμερα έχει επιτευχθεί πρακτικά η πλήρης εξασφάλιση του πληθυσμού από ιατρική περίθαλψη. Στη χώρα εργάζονται περισσότεροι από το ένα τέταρτο όλων των γιατρών του κόσμου και τα τέσσερα πέμπτα όλων των γιατρών της Ευρώπης, τη στιγμή που σε παγκόσμια κλίμακα ο πληθυσμός της ΕΣΣΔ αποτελεί μόνο το 7%.

Το δικαίωμα της μόρφωσης

Προβλέπει τη δωρεάν εκπαίδευση όλων των τύπων, την ισότητα όλων των πολιτών στην απόκτηση μόρφωσης, ανεξάρτητα από εθνικότητα, φύλο, τη σχέση προς τη θρησκεία, την περιουσιακή και κοινωνική κατάσταση. Η εκπαίδευση για όλα τα παιδιά και τους έφηβους είναι υποχρεωτική.

Σήμερα στη χώρα ολοκληρώνεται το πέρασμα στην καθολική μέση εκπαίδευση.

Η δωρεάν εκπαίδευση στην ΕΣΣΔ συνοδεύεται από την παροχή στους σπουδαστές διαφόρων μορφών οικονομικής βοήθειας και προνομίων. Τα τρία τέταρτα περίπου των φοιτητών παίρνουν φοιτητικά επιδόματα. Αν υπολογίσουμε όλες τις μέρες αδειών με απολαβές, που παρέχει το κράτος στους φοιτητές που σπουδάζουν με αλληλογραφία, για το διάστημα της εκπαίδευσής τους σέ ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα, θα δούμε ότι ανέρχονται περίπου στις 300, δηλαδή σέ έναν ολόκληρο χρόνο.

Για το επίπεδο της λαϊκής παιδείας στην ΕΣΣΔ μπορούμε να κρίνουμε λογουχάρη από τις δηλώσεις του γνωστού Αμερικανού πολιτικού παράγοντα Χούμπερτ Χάμφρεϋ: «Εξετάζοντας τα συστήματα της παιδείας (στη Σοβιετική Ένωση και τις Ενωμένες Πολιτείες) γίνεται ολοφάνερο ότι εκατομμύρια Ρωσόπουλα έχουν τόσες δυνατότητες μόρφωσης και πνευματικής ανάπτυξης, όσες μόνο λίγοι μπορούν να έχουν στις Ενωμένες Πολιτείες».

Τα πολιτικά δικαιώματα και οι προσωπικές ελευθερίες

Η ελευθερία του ατόμου στο σοσιαλισμό εξασφαλίζεται από ένα σύνολο πολιτικών και πολιτειακών δικαιωμάτων.

Η πολιτική ισότητα των πολιτών κατοπτρίζεται πλέρια και ξεκάθαρα στο εκλογικό σύστημα της χώρας. Το σύστημα αυτό είναι απαλλαγμένο από πολλούς περιορισμούς, χαρακτηριστικούς για την αστική δημοκρατία.

Σε αντίθεση με τα Συντάγματα πολλών χωρών, όπου η συμμετοχή στις εκλογές συνεπάγεται διάφορους περιοριστικούς όρους, όπως ο τόπος μόνιμης διαμονής, η περιουσία, η μόρφωση και άλλοι, το Σύνταγμα της ΕΣΣΔ παρέχει το δικαίωμα αυτό σέ όλους τους πολίτες από 18 χρόνων, ανεξάρτητα από φυλή και εθνικότητα, φύλο, θρήσκευμα, μόνιμη διαμονή, κοινωνική προέλευση, μόρφωση, περιουσιακή κατάσταση.

Ο μόνος όρος που θέτει ο νόμος είναι η ηλικία του υποψήφιου βουλευτή. Στο τοπικό Σοβιέτ (από το αγροτικό ως το περιφερειακό) καθώς και στα Ανώτατα Σοβιέτ των ενωσιακών και αυτόνομων δημοκρατιών, μπορεί να εκλεγεί ο καθένας από 18 χρόνων. Στο  Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ από 21 χρονών.

Οι εκλογές όλων των οργάνων της εξουσίας πραγματοποιούνται στη βάση του καθολικού ίσου και άμεσου εκλογικού δικαιώματος με μυστική ψηφοφορία. Ο κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα μιας μόνο ψήφου και δεν διαθέτει κανένα προνόμιο σε σχέση με τους άλλους. Ο σοβιετικός νόμος προβλέπει ποινική δίωξη για παρεμπόδισή της εξάσκησης του εκλογικού δικαιώματος (στέρηση ελευθερίας ως δυο χρόνια), για πλαστογράφηση των εκλογικών στοιχείων ή για ανακριβή μέτρηση των ψήφων.

Όλα τα έξοδα της οργάνωσης των εκλογών, των μετακινήσεων των υποψηφίων στη χώρα, των ομιλιών στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση, καλύπτονται από το κράτος. Από τον υποψήφιο δεν απαιτείται ούτε χρηματική εγγύηση, ούτε η κατοχή ορισμένης ιδιοκτησίας.

Η υλοποίηση αυτών των αρχών δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής στη διοίκηση του κράτους σε όλες τις τάξεις και τις κοινωνικές ομάδες της σοβιετικής κοινωνίας. Αυτό γίνεται ολοφάνερο τουλάχιστο από το παράδειγμα του ανώτατου οργάνου εξουσίας στη χώρα, του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ. Από τούς 1517 βουλευτές οι 769 είναι εργάτες και αγρότες. Οι υπόλοιποι είναι καθοδηγητές επιχειρήσεων και ειδικοί από όλους τους τομείς της λαϊκής οικονομίας, δάσκαλοι, γιατροί, επιστήμονες, συγγραφείς, καλλιτέχνες, κομματικά και συνδικαλιστικά στελέχη.

Το Σύνταγμα της ΕΣΣΔ διακηρύσσει την ισότητα όλων των πολιτών, ανεξάρτητα από την εθνικότητα ή τη φυλή τους, σε όλους τους τομείς της οικονομικής, κρατικής, πολιτιστικής και κοινωνικο – πολιτικής ζωής, σαν απαράβατο νόμο. Η σοβιετική νομοθεσία κατατάσσει την παραβίαση της φυλετικής ή εθνικής ισότητας ανάμεσα στα εγκλήματα ενάντια στο κράτος. Στο άρθρο 11 του νόμου «Για την ποινική ευθύνη για εγκλήματα κατά του κράτους», πού ψηφίστηκε από το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ στις 25 Δεκέμβρη 1958, αναφέρεται: «Η προπαγάνδα ή η ζύμωση, ανάμεσα στον πληθυσμό, που αποσκοπεί στη δημιουργία φυλετικής ή εθνικής έχθρας ή διχόνοιας, καθώς και ο άμεσος ή έμμεσος περιορισμός ή η θέσπιση άμεσων ή έμμεσων προνομίων σχετικών με τη φυλετική ή εθνική προέλευση, τιμωρούνται με στέρηση της ελευθερίας από έξι μήνες ως τρία χρόνια ή με εξορία από δυο ως πέντε χρόνια».

Η σοβιετική πείρα από την επίλυση του εθνικού θέματος μπορεί να χρησιμεύσει σαν παράδειγμα στην επεξήγηση των θέσεων του ΟΗΕ, που αναφέρονται στην ισότητα των μεγάλων και μικρών εθνών, στην αναγκαιότητα συμβολής στον γενικό σεβασμό και την τήρηση των δικαιωμάτων του ατόμου και των βασικών ελευθεριών για όλους τους πολίτες, ανεξάρτητα από τη φυλή, τη γλώσσα και το θρήσκευμά τους.

Η νομοθεσία της Σοβιετικής χώρας προβλέπει αποτελεσματικές εγγυήσεις της ισότητας των πολιτών όλων των εθνικοτήτων (που στην ΕΣΣΔ είναι πάνω από 100). Ο καθένας έχει το δικαίωμα να εκλέξει γλώσσα εκπαίδευσης. Η διδασκαλία στα σχολειά της χώρας γίνεται σε 57 εθνικές γλώσσες.

Το κυριότερο όμως είναι ότι όλοι οι λαοί της ΕΣΣΔ απέκτησαν κρατική υπόσταση. Σχηματίστηκαν 15 ενωσιακές και 20 αυτόνομες δημοκρατίες, 8 αυτόνομες περιοχές, 10 αυτόνομες περιφέρειες. Μόνο 2% του πληθυσμού της χώρας δεν έχει δικές του εθνικο – κρατικές ενώσεις, εξαιτίας του μικρού ή διασκορπισμένου πληθυσμού. Μα και γι’ αυτές τις εθνότητες και εθνικές ομάδες ισχύουν όλες οι συνταγματικές εγγυήσεις, μαζί και το δικαίωμα της εκπαίδευσης στα σχολεία στη μητρική γλώσσα, το δικαίωμα τής Αγόρευσης στα δικαστήρια στη μητρική γλώσσα κ.λ.π.

Θεμελιακή σημασία έχει το ζήτημα της ισότητας ανδρών και γυναικών.

Το σοβιετικό κράτος, από τις πρώτες κιόλας μέρες της ίδρυσής του, κατοχύρωσε νομοθετικά ίσα δικαιώματα για τη γυναίκα και τον άνδρα, να εκλέγουν και να εκλέγονται σε όλα τα όργανα της εξουσίας, να αναλαμβάνουν οποιεσδήποτε θέσεις στα κρατικά και οικονομικά όργανα. Στην ΕΣΣΔ εφαρμόζεται με συνέπεια η «αρχή της ίσης αμοιβής για ίση εργασία. Για τις Σοβιετικές γυναίκες είναι, προσιτή, χωρίς περιορισμούς, η μόρφωση και όλα τα επαγγέλματα, με εξαίρεση εκείνα που αντενδείκνυνται στην υγεία τους.

Οι γυναίκες αποτελούν το 52% όλων των ειδικών με ανώτερη και μέση μόρφωση που απασχολούνται στη λαϊκή οικονομία. Στη βιομηχανία κατέχουν το 49%, στον τομέα της υγείας το 85% (στην ΕΣΣΔ οι γυναίκες γιατροί είναι 20 φορές περισσότερες από ό,τι στις ΕΠΑ), στην εκπαίδευση και την κουλτούρα 73%, στην επιστήμη και στους επιστημονικούς τομείς 49%. Ο ένας στους τρεις μηχανικούς και δικαστές στην ΕΣΣΔ είναι γυναίκα.

Οι γυναίκες συμμετέχουν δραστήρια στην κρατική διοίκηση. Αποτελούν το ένα τρίτο των βουλευτών του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ και το 48% των βουλευτών των τοπικών οργάνων εξουσίας.

Εκτός από τα δικαιώματα που ήδη αναφέραμε στην ΕΣΣΔ ισχύουν και κατοχυρώνονται από το Σύνταγμα και όλο το κοινωνικό σύστημα τα παραδοσιακά πολιτικά δικαιώματα και ελευθερίες του ατόμου, όπως είναι η ελευθερία του λόγου, του τύπου, των συναθροίσεων και συγκεντρώσεων, των πορειών και διαδηλώσεων, το δικαίωμα της συνένωσης σε κοινωνικές οργανώσεις, η ελευθερία της συνείδησης, το απαραβίαστο του ατόμου και της κατοικίας του, το απαραβίαστο της αλληλογραφίας, το δικαίωμα της υιοθέτησης,  των καταθέσεων κ.λ.π.

Ας πάρουμε, λογουχάρη, την ελευθερία του λόγου και την ελευθερία του τύπου. Η ελευθερία του λόγου περιλαβαίνει το δικαίωμα των σοβιετικών πολιτών και των κοινωνικών οργανώσεων να κάνουν κριτική στις πράξεις των δημοσίων υπαλλήλων και των κρατικών οργάνων, αν οι πράξεις τους είναι αντίθετες με τις σοσιαλιστικές αρχές, παραβιάζουν τα δικαιώματα και τα νόμιμα συμφέροντα των πολιτών. Η ελευθερία αυτή παρέχει επίσης στους ανθρώπους πλατιές δυνατότητες για ανενόχλητη, ελεύθερη και πρακτική συζήτηση όλων των θεμάτων της πολιτικής και της πρακτικής δράσης του κράτους.

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διαδικασίας είναι οι συζητήσεις που γίνονται κατά περιόδους από τον πληθυσμό των σχεδίων των σημαντικότερων νομοθετικών πράξεων και πολιτικών αποφάσεων. Έτσι, στη διάρκεια της παλλαϊκής συζήτησης του σχεδίου των Βασικών Κατευθύνσεων ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας της ΕΣΣΔ στα χρόνια 1976 – 80, που επεξεργάστηκε η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ, οι σοβιετικοί πολίτες έστειλαν περισσότερες από ένα εκατομμύριο προτάσεις, υποδείξεις και τροποποιήσεις του σχεδίου. Οι περισσότερες λήφθηκαν υπ’ όψη στο Νόμο για το πεντάχρονο σχέδιο, που ψήφισε το  Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ.

Άλλο παράδειγμα πρακτικής υλοποίησης της ελευθερίας του λόγου: στα τελευταία δυο χρόνια, έπειτα από κριτική των εργατών και με πρωτοβουλία των συνδικαλιστικών οργανώσεων, πέντε χιλιάδες καθοδηγητικά στελέχη επιχειρήσεων απαλλάχτηκαν από τα καθήκοντά τους και αντικαταστάθηκαν από άλλους.

Θίγοντας το θέμα της ελευθερίας του τύπου στην ΕΣΣΔ, πρέπει να σημειώσουμε ότι στη χώρα εκδίδονται περισσότερες από 15 χιλιάδες εφημερίδες και περιοδικά με χρονιάτικο αριθμό αντιτύπων 40 δισεκατομμύρια. Παράλληλα ο αριθμός των εκδόσεων αυξάνεται σταθερά. Όπως αναφέρθηκε στο 25ο  συνέδριο του ΚΚΣΕ, μέσα στα τελευταία χρόνια έκαναν την εμφάνισή τους περισσότερες από 400 νέες εφημερίδες και 113 περιοδικά.

Στη σοβιετική χώρα δεν υπάρχουν ιδιωτικές εκδόσεις που να ανήκουν στη δικαιοδοσία ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων και να χρηματοδοτούνται από αυτούς. Ωστόσο αυτό δε σημαίνει ότι στην ΕΣΣΔ το κράτος έχει το μονοπώλιο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ένα μέρος των εφημερίδων και των περιοδικών εκδίδονται από τα κρατικά όργανα, άλλα ανήκουν στο ΚΚΣΕ, στα συνδικάτα, σε διάφορες κοινωνικές και δημιουργικές οργανώσεις, σε θρησκευτικούς συλλόγους.

Η στατιστική δείχνει ότι η μισή ύλη καθεμιάς από τις 13 χιλιάδες εκδόσεις αποτελείται από γράμματα, ανταποκρίσεις, σκέψεις των αναγνωστών. Περίπου το ένα πέμπτο κάθε φύλλου εφημερίδας ή περιοδικού είναι κριτικά άρθρα.

Σύμφωνα με τη νομοθεσία που ισχύει στη χώρα, ο καθοδηγητής οποιασδήποτε βαθμίδας, είτε είναι προϊστάμενος τμήματος, είτε υπουργός, είναι υποχρεωμένος να δώσει γραπτή απάντηση για τις παρατηρήσεις που του έγιναν, ανεξάρτητα αν έγιναν μέσω του τύπου ή σε συνεδρίαση. Επίσης είναι υποχρεωμένος να ανακοινώσει τα μέτρα που πάρθηκαν για την εξάλειψη των υποδειχθέντων αδυναμιών.

Η ελευθερία της συνείδησης

Στη σοβιετική χώρα ισχύει ένα σύστημα εγγυήσεων που αποσκοπούν στο να μην επιδρά, με κανένα τρόπο, η ελευθερία των θρησκευτικών πεποιθήσεων ή η έλλειψή τους, στην κοινωνική ή ατομική ζωή των ανθρώπων, στην εξάσκηση των πολιτικών, οικονομικών και άλλων δικαιωμάτων τους. Σχετικά με το θέμα της θρησκείας στην ΕΣΣΔ ισχύει η ίδια αρχή όπως και στο θέμα της εθνικότητας ή της φυλής, δηλαδή κάθε διάκριση με βάση αυτά τα γνωρίσματα τιμωρείται από το νόμο. Προβλέπεται, λογουχάρη, ποινική ευθύνη σε περίπτωση που άτομα δεν προσλήφθηκαν σε εργασία ή σε εκπαιδευτικό ίδρυμα εξαιτίας των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων.

Σχετικά με τα επινοήματα που διαδίδουν ορισμένα όργανα του δυτικού τύπου για διωγμούς των θρήσκων στην ΕΣΣΔ, ο Πατριάρχης Μόσχας και Πασών των Ρωσιών Πημήν το Δεκέμβρη του 1975 δήλωσε: «Έχω υποχρέωση να δηλώσω με πλήρη υπευθυνότητα ότι στη Σοβιετική Ένωση δεν παρουσιάστηκε καμιά περίπτωση που να κατηγόρησαν ή να φυλάκισαν κάποιον για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Πέρα απ’ αυτό, η σοβιετική νομοθεσία δεν προβλέπει ποινή «για θρησκευτικές πεποιθήσεις». Το να πιστεύει ή να μην πιστεύει κανείς είναι προσωπική υπόθεση στην ΕΣΣΔ».

Πλήρως, επίσης, εξασφαλίζονται στη Σοβιετική Ένωση και τα άλλα ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες των πολιτών. Κανένας δεν μπορεί να συλληφθεί, παρά μόνο με απόφαση του δικαστηρίου ή με άδεια του εισαγγελέα. Για παράβαση του απαραβίαστου της κατοικίας προβλέπεται στέρηση της ελευθερίας ως ένα χρόνο, για κοινολόγηση του απόρρητου της αλληλογραφίας, προβλέπεται σωφρονιστική εργασία ως 6 μήνες, για την προσβολή της τιμής και της αξιοπρέπειας των πολιτών, από 6 μήνες ως ένα χρόνο σωφρονιστική εργασία.  Επίσης υπόκειται σε ποινική ευθύνη η κοινολόγηση στοιχείων που αφορούν άτομα κ.λ.π.

Ποια δικαιώματα δεν αναγνωρίζει η ΕΣΣΔ;

Υπάρχουν στη Σοβιετική Ένωση οποιοιδήποτε περιορισμοί των δικαιωμάτων και των ελευθεριών; Ναι, υπάρχουν. Στη σοβιετική χώρα, λογουχάρη, ισχύουν μια σειρά νόμοι που απαγορεύουν την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, καθώς και τη φυλετική, εθνικιστική  και θρησκευτική διχόνοια. Η προπαγάνδα του πολέμου και της βίας σε όλες τις μορφές χαρακτηρίζονται στην ΕΣΣΔ σαν εγκλήματα κατά του κράτους.  Ισχύουν νόμοι που έχουν στόχο την αποτροπή ανήθικων περιστατικών.

Οι Σοβιετικοί άνθρωποι, που πήραν οι ίδιοι μέρος στη δημιουργία των νόμων αυτών, πιστεύουν ότι είναι λογικοί, γιατί προστατεύουν την κοινωνία από οποιεσδήποτε καταχρήσεις σε βάρος της μεγάλης πλειοψηφίας των ανθρώπων. Κατά την άποψή τους, είναι δίκαιοι νόμοι που επιβεβαιώνουν κι όχι περιορίζουν την πραγματική ελευθερία του ανθρώπου.

Οι επινοήσεις ότι δήθεν στην ΕΣΣΔ περιορίζονται τα κατοχυρωμένα δικαιώματα και ελευθερίες των ανθρώπων δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Ας πάρουμε τουλάχιστο το περιβόητο θέμα της εξόδου των Εβραίων στο εξωτερικό. Στα τελευταία 30 χρόνια έφυγαν από την ΕΣΣΔ για το  Ισραήλ 122 χιλιάδες άτομα, περίπου το 5% όλων των Εβραίων που διαμένουν στη χώρα. Από τις αιτήσεις που εξετάστηκαν στη διάρκεια 30 χρόνων για μετανάστευση στο Ισραήλ, μόνο στο 1,6 του συνόλου των ενδιαφερομένων δόθηκε προσωρινή αρνητική απάντηση. Οι απαγορεύσεις αυτές ανταποκρίνονται ολότελα στις διατάξεις της Διεθνούς Συνθήκης για τα πολιτειακά και πολιτικά δικαιώματα. Και οι διατάξεις αυτές προβλέπουν ότι το δικαίωμα του ατόμου να εγκαταλείψει τη χώρα του για να εγκατασταθεί σε άλλη χώρα μπορεί να περιορίζεται σε περιπτώσεις, που αφορούν «την προστασία της κρατικής ασφάλειας, της κοινωνικής τάξης, της υγείας ή της ή ηθικής του πληθυσμού ή των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των άλλων».

Σχετικά μ’ αυτό είναι απαραίτητο να τονιστεί ότι κανένας από τους περιορισμούς του δικαίου που ισχύουν στην ΕΣΣΔ δεν αντιφάσκει στις διεθνείς συνθήκες για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

(Συνεχίζεται…)

Δείτε εδώ όλες τις αναρτήσεις του Αφιερώματος της Κατιούσα στην Οχτωβριανή Επανάσταση