Ο δίσκος της Φαιστού: Ένας γρίφος από πηλό

Όσοι δεν έχουν δει από κοντά το δίσκο της Φαιστού, αλλά μόνο ως πριντ σε μπλουζάκια, κούπες και άλλα σουβενίρ, ίσως να “απογοητευτούν” όταν διαπιστώσουν επισκεπτόμενοι το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, ότι το πιο πολυσυζητημένο ίσως κείμενο της αρχαιότητας σε διεθνές επίπεδο είναι στην πραγματικότητα αρκετά μικρών διαστάσεων: Μόλις 16 εκατοστά διάμετρος και 1-2 εκατοστά πάχος.

Όλη του η γοητεία έγκειται στα 242 σύμβολα που αποτυπώνονται στις δύο πλευρές του, χωρισμένα σε 61 ομάδας, και παραταγμένα σε σπειροειδή διάταξη, ενώ διαβάζονταν από έξω προς τα μέσα, δηλαδή προς το κέντρο του δίσκου. Είναι το αρχαιότερο ως σήμερα δείγμα μινωικής γραφής και το διασημότερο κείμενο της μινωικής ιερογλυφικής γραφής.

Το όνομά του οφείλεται στην τοποθεσία ανεύρεσής του, το ανάκτορο της Φαιστού στα νότια του νομού Ηρακλείου, του δεύτερου σε μέγεθος από τα γνωστότερα ως σήμερα ανακτορικά κέντρα του μινωικού πολιτισμού, από τον Ιταλό αρχαιολόγο Λουίτζι Περνιέ το 1908. Παρά τον εξαιρετικό βαθμό διατήρησής του, η χρονολόγησή του πονοκεφάλιασε τους ερευνητές, καθώς τα ευρήματα που βρέθηκαν στο ίδιο ανασκαφικό στρώμα με το δίσκο ανήκουν σε διαφορετικές περιόδους, σήμερα πάντως οι περισσότεροι θεωρούν πως δημιουργήθηκε περίπου το 1600 π.Χ.

Ο λόγος που ασκεί τέτοια γοητεία το μικρό αυτό αντικείμενο, είναι τα 242 σύμβολα που είναι παρατεταγμένα σε 61 ομάδες και στις δύο πλευρές του δίσκου, με τρόπο ώστε η δεύτερη πλευρά να συνεχίζει το κείμενο της πρώτης. Τα σύμβολα αυτά διαβάζονταν από τα έξω προς τα μέσα, δηλαδή το κέντρο. Η γραφή εντάσσεται στις ιερογλυφικές γραφές, ωστόσο φαίνεται πως πιθανόν τα σημεία να μην απέδιδαν ιδεογράμματα, αλλά να είχαν φωνητική αξία και να αντιπροσώπευαν συλλαβές.

Ο τρόπος με τον οποία αποτυπώθηκαν τα σύμβολα αντιπροσωπεύει την πρωιμότερη μέχρι στιγμής μορφή “τυπογραφίας” στην ιστορία, καθώς χρησιμοποιήθηκαν ξύλινες σφραγίδες στο νωπό αρχικά πηλό.

Οι απόπειρες αποκρυπτογράφησης του μυστηριώδους κειμένου είναι περισσότερες κι από τις φορές που αναβόσβησε ο άτυχος ειδικός φρουρός. Είναι μάλιστα τέτοια η ιδιαιτερότητά, του που κάποιοι αμφισβήτησαν ακόμα και την προέλευσή του από τη μινωική Κρήτη, αλλά από κάποιο άλλο πολιτισμό της Ανατολικής Μεσογείου την ίδια εποχή, επικαλούμενοι ότι κάποια από τα σύμβολα φαίνονται να έχουν μη κρητική καταγωγή. Άλλα εξ αυτών ωστόσο, υποδηλώνουν με σαφήνεια την εγγύτητα των συμβόλων του δίσκου με το καλλιτεχνικό ιδίωμα που επικρατούσε στο νησί κατά τη λεγόμενη παλαιοανακτορική περίοδο 2000-1700/1650, δηλαδή λίγο πριν την επικρατέστερη χρονολογία δημιουργίας του κειμένου. Λιγότερο ή περισσότερο ευφάνταστες ερμηνείες έχουν προταθεί για το περιεχόμενό του, από το ότι ήταν ημερολόγιο, γεωμετρικό θεώρημα, κάποιου είδους διηγηματικό κείμενο, μέχρι ότι δεν επρόκειτο καν για κείμενο στην πραγματικότητα, αλλά κάποιου είδους αντικείμενο τη λειτουργία του οποίου αγνοούμε. Συνήθως ωστόσο, προκρίνεται η εξήγηση πως επρόκειτο για θρησκευτικό σύμβολο ή ίσως ύμνο προς κάποια από τις θεότητες της μινωικής θρησκείας, δεδομένου ότι κάποια από τα σύμβολα επαναλαμβάνονται σε ευρήματα αδιαμφισβήτητα λειτουργικού – θρησκευτικού χαρακτήρα, όπως στο χάλκινο πέλεκυ που βρέθηκε σε σπήλαιο του Αρκαλοχωρίου στο κέντρο του νομού Ηρακλείου.

Αν ο μινωικός πολιτισμός έχει περιγραφεί συνολικά ως ένα εικονογραφημένο βιβλίο δίχως κείμενα, ο δίσκος της Φαιστού μπορεί να περιγραφεί ως ένα κείμενο με γνωστή – άγνωστη εικονογράφηση.