Τα χρόνια περνούν, τα τραγούδια όχι: «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι»

«Δε μου έδωσε κάποιος το στίχο, να βάλω τη μελωδία εγώ. Το έζησα, τότε με τις συλλήψεις του 1945, μετά τους Γερμανούς, όταν ξέσπασε ο εμφύλιος. (…)αυτό το τραγούδι το αγαπώ πολύ, γιατί είναι ζωντανό για μένα», έλεγε για το δημοφιλές μέχρι τις μέρες μας, «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» ο σπουδαίος συνθέτης του λαϊκού τραγουδιού Απόστολος Καλδάρας, όταν τον ρωτούσαν ποιο από τα τραγούδια του ξεχωρίζει, προσθέτοντας και το «Σ’ ένα βράχο φαγωμένο», που και αυτό είχε υποστεί την κρησάρα της λογοκρισίας. Το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1947, με τη φωνή της σπουδαίας ερμηνεύτριάς του ρεμπέτικου Στέλλας Χασκίλ:

«Ήταν λίγο μετά τη γερμανική κατοχή. Τότε που οι διώξεις, οι εκτελέσεις, οι εκτοπίσεις των αριστερών ήταν καθημερινό φαινόμενο. Ήμουν τότε στη Θεσσαλονίκη. Και ένα σούρουπο βλέπω στα κάστρα του Γεντί Κουλέ μερικές σιλουέτες κρατουμένων… Αυτό ήταν! Έτσι γράφτηκε το “Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι”. Όμως οι στίχοι ήταν διαφορετικοί από αυτούς που ξέρουμε τώρα. Λέγανε: “Νύχτωσε και στο Γεντί το σκοτάδι είναι βαθύ… άραγε τι περιμένει όλη νύχτα ως το πρωί, στο στενό το παραθύρι που φωτίζει το κελί…” και όχι το “κερί” όπως το έβαλε η λογοκρισία. Και παρακάτω: “Πόρτα ανοίγει, πόρτα κλείνει μα διπλό είναι το κλειδί τι έχει κάνει και το ρίξαν το παιδί στη φυλακή;” Γιατί βέβαια τότε μόνο οι αριστεροί γέμιζαν τα κελιά των φυλακών. Μ’ αυτούς τους τρόπους περνάγαμε τότε τα τραγούδια μας. Ακόμα και πολλά τραγούδια που με την πρώτη ματιά φαίνονται ερωτηματικά, κατά βάθος εκφράζουν βαθύτερα κοινωνικά νοήματα». Αυτή η μαρτυρία του Απόστολου Καλδάρα καταγράφεται στην έκδοση του 12ου Φεστιβάλ ΚΝΕ-Οδηγητή «Για το κοινωνικό λαϊκό τραγούδι» (Αθήνα, 1986). Στο επόμενο βίντεο από τηλεοπτική εκπομπή της ΕΡΤ, μια ακόμα μαρτυρία του Απόστολου Καλδάρα, ελάχιστα παραλλαγμένη:

Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι
(Στίχοι – Μουσική: Απόστολος Καλδάρας)

(Νύχτωσε και στο Γεντί)
Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι
το σκοτάδι είναι βαθύ
κι όμως ένα παλληκάρι
δεν μπορεί να κοιμηθεί

Άραγε τι περιμένει
απ’ το βράδυ ως το πρωί
στο στενό το παραθύρι
(που φωτίζει το κελί)
που φωτίζει με κερί

Πόρτα ανοίγει πόρτα κλείνει
(μα διπλό είναι το κλειδί
τι έχει κάνει και το ρίξαν
το παιδί στη φυλακή;)
με βαρύ αναστεναγμό
ας μπορούσα να μαντέψω
της καρδιάς του τον καημό

(Σε παρένθεση οι λογοκριμένοι στίχοι)

Τα χρόνια περνούν, τα τραγούδια όχι: «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» – Απόστολος Καλδάρας

«Νύχτωσε και στο Γεντί». Το τραγούδι τραγουδισμένο πολλά πολλά χρόνια αργότερα, όπως γράφτηκε με τους πρώτους στίχους, από την νεότερη Σταυρούλα Μανωλοπούλου:

Στο επόμενο βίντεο αποτυπωμένη μια σπάνια στιγμή. Η Σωτηρία Μπέλλου ερμηνεύει το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» δίπλα στον μεγάλο βιρτουόζο-δάσκαλο του μπουζουκιού Κώστα Παπαδόπουλο:

Στις φυλακές-κολαστήριο του Γεντί Κουλέ βασανίστηκαν χιλιάδες και εκτελέστηκαν εκατοντάδες πολιτικοί κρατούμενοι, αγωνιστές της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, ενώ  φυλακίζονταν αγωνιστές και κατά τη διάρκεια της Χούντας. «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» από τη μεγάλη ερμηνεύτρια του λαϊκού τραγουδιού Γιώτα Λύδια:

Από το 1947 το τραγούδι έχει ερμηνευθεί και ηχογραφηθεί από σπουδαίους ερμηνευτές και ερμηνεύτριες. Εδώ το ακούμε από μια μεγάλη μορφή του λαϊκού τραγουδιού, την Καίτη Γκρέυ:

Τα χρόνια περνούν, τα τραγούδια όχι… Τι κι αν γράφτηκαν πριν από πολλά χρόνια, κάποια τραγούδια συνεχίζουν να συγκινούν τους ανθρώπους ανεξαρτήτως ηλικίας, να τους συντροφεύουν στις μικρές και μεγάλες στιγμές της ζωής, να εκφράζουν τις αγωνίες, τον πόνο και τα όνειρά τους, να εμπνέουν τους αγώνες τους.

Η στήλη, χωρίς να διεκδικεί το αλάθητο ή τον τίτλο του «ειδικού», φιλοδοξεί να «παίξει» τραγούδια που γράφτηκαν για τον έρωτα, την αγάπη, το μεροκάματο, τη μετανάστευση, τον αγώνα για λευτεριά και για καλύτερη ζωή. Τραγούδια που γράφτηκαν από ποιητές, αλλά κι από δημιουργούς, που δεν διάβασαν ποτέ στη ζωή τους ποίηση… Ανασκαλεύοντας το παρελθόν και ψηλαφώντας την ιστορία τους, πότε γράφτηκαν, σε ποιες συνθήκες, από ποιους πρωτοτραγουδήθηκαν, ποιοι τα τραγουδούν στις μέρες μας.

Χωρίς διαχωρισμούς, χωρίς αποκλεισμούς, τραγούδια ελληνικά και «ξένα», με γνώμονα ότι, εκτός από το να θυμίζουν εικόνες από το παρελθόν, συναρπάζουν τις αισθήσεις, γεννούν συναισθήματα, μας εμπνέουν και μας συγκινούν σήμερα.

Τα χρόνια περνούν, τα τραγούδια όχι… Ακούστε τα όλα εδώ.