Για την εργάσιμη μέρα και τον ελεύθερο χρόνο στο σοσιαλισμό

Οι πολίτες της ΕΣΣΔ έχουν το δικαίωμα για ανάπαυση.
Από το άρθρο 41 του Συντάγματος της ΕΣΣΔ

Οι πολίτες της ΕΣΣΔ έχουν το δικαίωμα προστασίας της υγείας τους.
Από το άρθρο 42 του Συντάγματος της ΕΣΣΔ

Σήμερα όταν οι σοβιετικοί άνθρωποι κατά συνήθεια απολαμβάνουν το δικαίωμά τους για ανάπαυση, όταν οι επιτυχίες της σοβιετικής υγιεινής είναι καλά γνωστές σ’ όλον τον κόσμο, καλά θα είναι να θυμηθούμε ποιες ήταν οι συνθήκες εργασίας και ανάπαυσης, η προστασία της υγείας των εργαζομένων στην προεπαναστατική Ρωσία.

Η εργάσιμη μέρα στα εργοστάσια και τις φάμπρικες διαρκούσε 12-13 ώρες, και στην υφαντουργική βιομηχανία έφθανε ως τις 15-16 ώρες. Η ανάπαυση την Κυριακή ήταν τελείως ανεπαρκής για να αποκαταστήσει τις δυνάμεις του εργαζόμενου, ύστερα από την εβδομαδιαία εξαντλητική εργασία, ενώ για ετήσιες άδειες οι εργάτες δεν είχαν ιδέα.

Ακόμα πιο βαριά ήταν η μοίρα του αγρότη. Οι εργάτες γης δούλευαν στους κουλάκους και στους τσιφλικάδες κυριολεκτικά από το πρωί ως το βράδυ. Να, λογουχάρη, μερικές σειρές από το συμβόλαιο, που ήταν υποχρεωμένοι να υπογράφουν το 1905 αυτοί που μισθώνονταν στη δουλειά στο κτήμα του κόμητα Ποτότσκι: «Εγώ, η αγρότισσα του χωριού τάδε μισθώθηκα με τη δική μου συγκατάθεση στο τάδε νοικοκυριό του κόμητα Ποτότσκι για αγροτικές δουλειές, σ’ οποιεσδήποτε κι να μου αναθέσουν… Υποχρεούμαι να πηγαίνω στη δουλειά με την ανατολή του ήλιου και να δουλεύω ως τη δύση του ήλιου… Αν η διεύθυνση του συγκροτήματος με καλέσει σ’ οποιαδήποτε δουλειά σε ημέρα γιορτής ή την Κυριακή, δεν έχω δικαίωμα ν’ αρνηθώ να δουλέψω… Αν αρρωστήσω είτε πεθάνω, τότε στη θέση μου πρέπει να εργασθεί η οικογένειά μου… Γνωρίζω αυτούς τους όρους και προς βεβαίωση υπογράφω».1

Στα εργοστάσια και τις φάμπρικες, στα ορυχεία και τα μεταλλεία έλειπε η στοιχειώδης προστασία της εργασίας. Οι εργάτες του Μπατούμ το 1902 έγραφαν στην εφημερίδα «Ίσκρα»: «…Στα τμήματα συγκόλλησης της πετρελαιοβιομηχανίας οι εργάτες προσβάλλονται από αρρώστιες του λάρυγγα και του στήθους, γιατί ο αέρας σ’ αυτά τα εργαστήρια είναι κορεσμένος από ατμούς διαφόρων οξέων. Στα τμήματα του χυτηρίου αυτών των εργοστασίων πρήζονται τα πόδια των εργατών εξαιτίας του πετρελαίου και γεμίζουν πληγές… Εδώ είναι δύσκολο να βρεις εργάτη, που να μην αρρώστησε από πυρετό και ρευματισμούς»2. Συνηθισμένο φαινόμενο στα ανθρακωρυχεία του Ντονμπάς ήταν τα ατυχήματα, οι κατακρημνίσεις, οι εκρήξεις και οι πλημμύρες των ορυχείων. Η βαριά δουλειά κάτω από ανυπόφορες συνθήκες σακάτευε τους εργάτες, τους οδηγούσε πρόωρα στον τάφο.

Τα κονδύλια από τον κρατικό προϋπολογισμό για την υγεία του λαού ήταν κυριολεκτικά μηδαμινά. Οι εργάτες είχαν μόνο πρωτόγονη ιατρική περίθαλψη, ενώ οι αγρότες στην ουσία δεν είχαν καθόλου. Και δεν είναι παράξενο, εφ’ όσον ένα κρεβάτι νοσοκομείου αναλογούσε σε 767 κατοίκους, ενώ κάθε γιατρός έπρεπε να εξυπηρετεί κατά μέσο όρο 5.656 άτομα. Για θεραπεία σε σανατόρια και θεραπευτήρια οι εργάτες ούτε να το ονειρευτούν δεν μπορούσαν. Στα θεραπευτήρια νοσηλεύονταν μόνο οι καπιταλιστές, οι τσιφλικάδες και οι λακέδες τους. Το 1907, λογουχάρη, στα ιαματικά νερά του Καυκάσου μεταξύ των «αναπαυομένων» ήταν 42% τσιφλικάδες, ευγενείς και έμποροι, 24% εργοστασιάρχες και μεγαλοχωρικοί, 23% αξιωματικοί και υπάλληλοι, 10% επιστήμονες και γιατροί και 1% παπάδες.

Οι περιοδικές επιδημίες τύφου, χολέρας, πανούκλας και ευλογιάς αγκάλιαζαν ολόκληρες περιοχές και έπαιρναν τη ζωή εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Στην τσαρική Ρωσία πέθαιναν κάθε χρόνο περίπου 3% του πληθυσμού. Πριν από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο η γενική θνησιμότητα του πληθυσμού ήταν σχεδόν δυο φορές, και η παιδική τρεις-τέσσερις φορές μεγαλύτερη απ’ ό,τι σε χώρες όπως η Αγγλία, η Γερμανία, η Νορβηγία, οι ΗΠΑ, και η Γαλλία.

Το κόμμα μας πάντα θεωρούσε τον αγώνα για τον περιορισμό της εργάσιμης μέρας, για το δικαίωμα στην ανάπαυση και την προστασία της υγείας σαν ένα από τα σπουδαιότερα κοινωνικά καθήκοντα. Στο πρώτο Πρόγραμμά του το κόμμα πρόβαλε «προς το συμφέρο της προφύλαξης της εργατικής τάξης από το φυσικό και ηθικό εκφυλισμό, καθώς και προς το συμφέρο της ανάπτυξης της ικανότητάς της για την απελευθερωτική πάλη» τα αιτήματα του περιορισμού της εργάσιμης μέρας σε οκτώ ώρες το εικοσιτετράωρο για όλους τους μισθωτούς εργάτες, της καθιέρωσης με νόμο της βδομαδιάτικης ανάπαυσης, συνεχούς διάρκειας όχι λιγότερο των 24 ωρών, της πλήρους απαγόρευσης των υπερωριών, της απαγόρευσης της νυκτερινής εργασίας, με εξαίρεση των κλάδων της λαϊκής οικονομίας, που αναμφίβολα είναι απαραίτητη, της απαγόρευσης στους επιχειρηματίες να χρησιμοποιούν στη δουλειά παιδιά σχολικής ηλικίας (μέχρι 16 χρόνων) και του περιορισμού του εργάσιμου χρόνου των εφήβων (16-18 χρόνων) σε έξι ώρες και της απαγόρευσης της γυναικείας εργασίας στους κλάδους, που αυτή είναι επιβλαβής για το γυναικείο οργανισμό.3

Οι προγραμματικές θέσεις του κόμματος πρόβλεπαν σωστά οργανωμένη υγειονομική εποπτεία σ’ όλες τις επιχειρήσεις που χρησιμοποιούσαν μισθωτή εργασία, ποινική ευθύνη των εργοδοτών για παράβαση των νόμων προστασίας της εργασίας, δωρεάν ιατρική περίθαλψη για τους εργάτες με έξοδα των επιχειρηματιών και με πλήρεις αποδοχές για το χρόνο της αρρώστιας τους και εποπτεία των οργάνων τοπικής αυτοδιοίκησης για τους όρους υγιεινής των κατοικιών που παραχωρούνταν στους εργάτες από τους επιχειρηματίες.4

Η πραγματοποίηση όλων αυτών μπορούσε να γίνει μόνο με την επαναστατική πάλη. Με την καθοδήγηση του κόμματος, λογουχάρη, οι εργαζόμενοι πέτυχαν κάποια μείωση της εργάσιμης μέρας, αλλ’ ωστόσο, ακόμα και στις παραμονές της Μεγάλης Οχτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης η βασική μάζα των εργατών, μαζί και οι έφηβοι, εργάζονταν 10 ώρες το εικοσιτετράωρο, και περίπου 15% πάνω από 11-12 ώρες. «…Η διαλεκτική όμως της ταξικής πάλης είναι τέτοια, — έλεγε ο Β.Ι. Λένιν, — που η αστική τάξη ποτέ, χωρίς απόλυτη ανάγκη, χωρίς έσχατη ανάγκη δε θα αντικαταστήσει την ήσυχη, τη συνηθισμένη, την προσοδοφόρα.. 10ωρη εργάσιμη μέρα με την 8ωρη».5

Αυτό το πραγματοποίησε η Μεγάλη Οχτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση. Μόλις τρεις μέρες μετά τη νίκη του Οχτώβρη το Συμβούλιο των επιτρόπων του Λαού πήρε απόφαση «Για την καθιέρωση της οχτάωρης εργάσιμης ημέρας». Η Σοβιετική εξουσία την επικύρωσε νομοθετικά και κατοχύρωσε στον Εργατικό Κώδικα όλα τα αιτήματα του πρώτου Προγράμματος στον τομέα τής προστασίας της εργασίας.

Στο δεύτερο Πρόγραμμά του το Κομμουνιστικό Κόμμα έβαζε μπροστά του το καθήκον να εξασφαλίσει, ανεβάζοντας γενικά την παραγωγικότητα της δουλειάς, την ελάττωση της εργάσιμης μέρας, χωρίς τη μείωση της αμοιβής της δουλειάς. Και μόλις ανορθώθηκε η καταστραμμένη από τον ιμπεριαλιστικό και τον εμφύλιο πόλεμο λαϊκή οικονομία, το κόμμα προχώρησε στην πραγματοποίηση αυτού του καθήκοντος. Στις 15 του Οχτώβρη 1927 η Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή της ΕΣΣΔ, στο γιορτασμό της δεκαετίας της Μεγάλης Οχτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης, ψήφισε μανιφέστο, όπου διακήρυξε το πέρασμα από την οκτάωρη εργάσιμη μέρα στην επτάωρη, χωρίς μείωση του μεροκάματου. Στη διάρκεια των επόμενων πέντε-έξι χρόνων η επτάωρη εργάσιμη μέρα καθιερώθηκε για την πλειονότητα των εργατών και υπαλλήλων, αλλ’ η απειλή της επίθεσης από μέρους της φασιστικής Γερμανίας εξανάγκασε το Κομμουνιστικό Κόμμα και το Σοβιετικό κράτος να επαναφέρει το οκτάωρο. Και γρήγορα μετά την έναρξη του Μεγάλου Πατριωτικού πολέμου το Προεδρείο του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ παραχώρησε στους διευθυντές των επιχειρήσεων το δικαίωμα να καθιερώσουν, με την άδεια της κυβέρνησης, υποχρεωτικές υπερωρίες διάρκειας από 1 μέχρι 3 ώρες την ημέρα. Αναστάλθηκαν, επίσης, οι κανονικές και οι συμπληρωματικές άδειες (με διατήρηση της χρηματικής αμοιβής για την άδεια που δε χρησιμοποιήθηκε). Τα μέτρα αυτά ήταν ξεκάθαρα στον καθένα: ο πόλεμος είναι πόλεμος.

Μετά τη νίκη αποκαταστάθηκαν στην ΕΣΣΔ οι προπολεμικές συνθήκες εργασίας και ανάπαυσης των εργατών και υπαλλήλων. Καταργήθηκαν οι υποχρεωτικές υπερωρίες και καθιερώθηκαν εκ νέου οι ετήσιες άδειες. Ωστόσο, λόγω των τεράστιων καταστροφών που προξενήθηκαν στη λαϊκή οικονομία, το κόμμα θεώρησε αναγκαίο να διατηρήσει για τους εργάτες και υπαλλήλους, με εξαίρεση ορισμένα επαγγέλματα με βαριές συνθήκες εργασίας, το οκτάωρο.

Μετά την πετυχημένη εκπλήρωση των πλάνων της μεταπολεμικής ανόρθωσης και ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας το Κομμουνιστικό Κόμμα έβαλε ξανά το καθήκον της ελάττωσης της διάρκειας του εργάσιμου χρόνου. Το 1956 πάρθηκε απόφαση για το γενικό πέρασμα στην επτάωρη και εξάωρη εργάσιμη μέρα Από το 1966 άρχισε το σχεδιασμένο πέρασμα των εργατών και υπαλλήλων στην πενθήμερη εργάσιμη εβδομάδα. Το πέρασμα αυτό βασικά ολοκληρώθηκε στα 50χρονα της Μεγάλης Οκτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης, με αποτέλεσμα να έχουμε κατά μέσο όρο το χρόνο 112 μέρες αργίας και γιορτών, αντί 60 κατά την εξαήμερη εργάσιμη βδομάδα.

Ο περιορισμός της διάρκειας του εργάσιμου χρόνου είναι μια από τις σπουδαιότερες εγγυήσεις του δικαιώματος των σοβιετικών ανθρώπων για ανάπαυση. Σύμφωνα με το Σύνταγμα της ΕΣΣΔ για τους εργάτες και υπαλλήλους θεσπίστηκε στή χώρα μας εργάσιμη εβδομάδα, που δεν ξεπερνάει τις 41 ώρες. Για μια σειρά επαγγέλματα και κλάδους παραγωγής η εργάσιμη μέρα είναι ελαττωμένη. Μειώθηκε η διάρκεια της νυκτερινής εργασίας. Σ’ όλους τους εργαζόμενους παρέχονται μέρες εβδομαδιαίας ανάπαυσης και ετήσιες άδειες με αποδοχές. Η εργάσιμη εβδομάδα στην ΕΣΣΔ είναι μια από τις μικρότερες στον κόσμο. Στα χρόνια της Σοβιετικής εξουσίας η διάρκειά της για τους εργάτες της βιομηχανίας ελαττώθηκε σχεδόν κατά ένα τρίτο.

Στις συνθήκες του σοσιαλισμού άλλαξε ριζικά το ίδιο το περιεχόμενο του ελεύθερου χρόνου. Αυτό το περιεχόμενο γίνεται όλο και περισσότερο μέτρο του κοινωνικού πλούτου. Στή χώρα μας με την αύξηση του ελεύθερου χρόνου, ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος του χρησιμοποιείται ήδη όχι μόνο και όχι τόσο για ανάπαυση, αυτή καθαυτή, όσο για την ικανοποίηση πλατιού κύκλου πνευματικών αναγκών: σπουδές, συμμετοχή στην κοινωνική ζωή και διαπαιδαγώγηση των παιδιών, διάβασμα, ασχολίες με τον αθλητισμό και τον τουρισμό, ερασιτεχνική καλλιτεχνική δημιουργία, επισκέψεις σε κινηματογράφους, μουσεία, θέατρα κλπ.

Είναι εντελώς κατανοητό, ότι για την τέτοια χρησιμοποίηση του ελεύθερου χρόνου στη χώρα μας δημιουργήθηκαν και οι ανάλογες συνθήκες. Το Σύνταγμα της ΕΣΣΔ εξασφαλίζει το δικαίωμα για ανάπαυση με την επέκταση του διχτύου των πολιτιστικο-διαφωτιστικών και εξυγιαντικών ιδρυμάτων, την ανάπτυξη του μαζικού αθλητισμού, της σωματικής αγωγής και του τουρισμού, τη δημιουργία ευνοϊκών δυνατοτήτων για την ανάπαυση στον τόπο της κατοικίας και άλλων συνθηκών ορθολογικής χρησιμοποίησης του ελεύθερου χρόνου.

Προτεραιότητα, φυσικά, δίνεται, στις δαπάνες που άμεσα είτε έμμεσα συντελούν στην τόνωση της υγείας των εργαζομένων. Από τα πρώτα ήδη χρόνια της Σοβιετικής εξουσίας το κόμμα μας και το κράτος έδιναν σ’ αυτό το ζήτημα εξαιρετικά μεγάλη προσοχή. Συγκεκριμένα τον Μάη του 1921 το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού εξέδωσε ειδικό διάταγμα για την οργάνωση πλατιού διχτύου σπιτιών ανάπαυσης για τους εργάτες. Γι’ αυτό το σκοπό στην πρώτη γραμμή χρησιμοποιούνται εξοχικές επαύλεις, πρώην τσιφλικάδικες αγροικίες, τα μοναστήρια κλπ. Ακόμα και όταν στο νεαρό Σοβιετικό κράτος τα μέσα δεν έφθαναν για τα πιο απαραίτητα, επιδιορθώνονταν και αναστηλώνονταν τα παλιά και οικοδομούνταν καινούργια σπίτια ανάπαυσης και θεραπευτήρια.

Στα επόμενα χρόνια, σύμφωνα με τις οδηγίες του Κομμουνιστικού Κόμματος, τα έξοδα γι’ αυτούς τους σκοπούς βαθμιαία αύξαιναν. Αν το 1939 στη χώρα υπήρχαν 3.600 θεραπευτήρια – αναπαυτήρια και άλλα Ιδρύματα ανάπαυσης για 469 χιλ. θέσεις, το 1980 υπήρχαν 13.160 με περίπου 2,2 εκατομ. θέσεις. Στα τελευταία δέκα χρόνια ο αριθμός των ατόμων που θεραπεύθηκαν και αναπαύθηκαν στα θεραπευτήρια, τα Ιδρύματα ανάπαυσης (δεν υπολογίζεται η ανάπαυση μιας-δυο ημερών) και στους τουριστικούς σταθμούς αυξήθηκε κατά 2, 3 φορές και το 1980 έφθασε τα 39 εκατομ. άτομα. Ας σημειώσουμε επιπλέον ότι τα 86% των εισιτηρίων στα θεραπευτήρια – αναπαυτήρια, στις πανσιόν, στα σπίτια ανάπαυσης, και στα σανατόρια – πρεβαντόρια χορηγήθηκαν από το ίδρυμα των κοινωνικών ασφαλίσεων και ότι το 17% αυτών των εισιτηρίων χορηγήθηκαν δωρεάν.

Σπουδαίο ρόλο στην τόνωση της υγείας των εργαζομένων παίζουν στη χώρα μας η σωματική αγωγή και ο αθλητισμός. Σ’ όλα τα στάδια της ιστορίας του το Κομμουνιστικό Κόμμα και το Σοβιετικό κράτος έκαναν ό,τι ήταν δυνατό για την ανάπτυξή τους. Μόνο στα τελευταία χρόνια η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ πήρε για τα ζητήματα αυτά μια σειρά ειδικών αποφάσεων.

Για την πλατιά, αληθινά μαζική προσέλκυση των ανθρώπων στις ασκήσεις φυσικής αγωγής και γενικά του αθλητισμού δημιουργήσαμε στέρεη υλική βάση. Σήμερα στη Σοβιετική Ένωση υπάρχουν περίπου 200 μέγαρα αθλητισμού και αθλητικοί χώροι Ιππασίας, περισσότερα από 3,5 χιλ. στάδια, 110 χιλ. ποδοσφαιρικά γήπεδα, 74 χιλ. αθλητικές αίθουσες, 6,3 χιλ. σταθμοί χιονοδρομίας, 8,5 χιλ. στίβοι αθλητισμού, 1,7 χιλ. κολυμβητήρια. Στο κίνημα της φυσικής αγωγής ασχολούνται περίπου 318 χιλ. μόνιμα στελέχη. Για την κατάρτιση των στελεχών της φυσικής αγωγής – αθλητισμού υπάρχουν πάνω από 220 ανώτατα και μεσαία ειδικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, μεταξύ των όποιων 24 ινστιτούτα και 26 μεσαίες σχολές φυσικής αγωγής.

Στη χώρα μας σημείωσαν ικανοποιητική ανάπτυξη πάνω από 70 είδη αθλητισμού. Κάθε χρόνο διεξάγονται μέχρι 500 διάφοροι πανενωσιακοί αγώνες, και μια φορά στα τέσσερα χρόνια οι Σπαρτακιάδες των λαών της ΕΣΣΔ. Μόνο στα μαζικά ξεκινήματα της 7ης καλοκαιρινής Σπαρτακιάδας των λαών της ΕΣΣΔ (1979) πήραν μέρος πάνω από 100 εκατομ. άτομα.

Η μεγάλη έκταση του αθλητικού κινήματος είναι Η βάση των επιτυχιών των σοβιετικών αθλητών στο διεθνή στίβο. Πειστική επιβεβαίωση αυτού του γεγονότος αποτελεί η 22η Ολυμπιάδα που έγινε στη Μόσχα.

Σημειώσεις

1. «Σοβχόζναγια γκαζέτα» («Εφημερίδα των σοβχόζ»). 28 του Οχτώβρη 1937.
2. Ίσκρα, 1 του Φλεβάρη 1902.
3. Βλ. Αποφάσεις του ΚΚΣΕ, Μ, τ. 1, σ. 64.
4. Βλ. στο ίδιο, σελ. 65.
5. Β.I.Λένιν, Άπαντα, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τομ. 22, σ. 65.

Απόσπασμα από το βιβλίο του Κ. Τσερνιένκο  «Το ΚΚΣΕ και τα δικαιώματα του ανθρώπου» (εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1982)

Δείτε εδώ όλες τις αναρτήσεις του Αφιερώματος της Κατιούσα στην Οχτωβριανή Επανάσταση