Ο Γκορμπατσόφ στο ρόλο του “θύματος” – Το πραξικόπημα του Αυγούστου

Μια σύντομη παράθεση και ερμηνεία της κίνησης που πέρασε στην ιστορία ως το “Πραξικόπημα του Αυγούστου” κι επέσπευσε το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης. Η εκτίμηση των γεγονότων και ο ρόλος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, που προσπάθησε να εξαργυρώσει τα γεγονότα, αλλά είδε να τον ξεπερνάνε και να πετιέται στο περιθώριο από όσους τον θαύμαζαν και τον επαινούσαν.

Τα βασικά γεγονότα είναι λίγο-πολύ γνωστά. Στις 19 Αυγούστου του 1991, εκδηλώνεται η στρατιωτική κίνηση της Κρατικής Επιτροπής Σωτηρίας. Τανκ του Κόκκινου Στρατού κυκλοφορούν στην πρωτεύουσα, ενώ ανακοινώνεται ότι ο Γκορμπατσόφ έχει παραιτηθεί για λόγους υγείας και αντικαθίσταται από τον αντιπρόεδρο, Γκενάντι Γιανάγιεφ. Στην πραγματικότητα, ο Γκορμπατσόφ είχε τεθεί σε κατ’ οίκον περιορισμό, στην Κριμαία, όπου βρισκόταν για διακοπές και παρακολουθούσε τις εξελίξεις. Σταδιακά γίνονται γνωστά και άλλα ονόματα ανώτατων στελεχών της σοβιετικής ηγεσίας, που συμμετέχουν στην Επιτροπή, από τον επικεφαλής της KGB (Βλαντίμιρ Κριουτσκόφ) μέχρι στελέχη του ΚΚΣΕ και των ενόπλων δυνάμεων (Μπορίς Πούγκο, κ.ά.).

Η κίνηση αυτή, που ονομάστηκε “το πραξικόπημα του Αυγούστου”, έθεσε ως στόχο της να σταματήσει την κρίση και τις διαλυτικές τάσεις στο σοβιετικό κράτος, αλλά αυτό που κατάφερε ουσιαστικά ήταν να επισπεύσει την τελική τους εκδήλωση. Η πιο χαρακτηριστική παράλειψη (;) ήταν ότι αμέλησε να συλλάβει το Γέλτσιν, τον ηγέτη των δυνάμεων της αντεπανάστασης, που βγήκε στους δρόμους με τους υποστηρικτές του για “να υπερασπιστεί τη δημοκρατία”, με θεατρικό τρόπο, αυξάνοντας τη δημοτικότητά του κατακόρυφα και προπαντός ανεμπόδιστα, χωρίς καμία αντίδραση από τους υπεύθυνους του πραξικοπήματος-οπερέτα. Σε λίγες ώρες, η τύχη της κίνησης είχε κριθεί, καθώς το σύνολο σχεδόν του στρατού και του κρατικού μηχανισμού περνούσε στο πλευρό του Γέλτσιν.

Οι επόμενοι μήνες ήταν απλώς το χρονικό του προαναγγελθέντος θανάτου της Σοβιετικής Ένωσης. Το ΚΚΣΕ τέθηκε εκτός νόμου στη Ρωσία (που τυπικά ήταν ακόμα μέλος της ΕΣΣΔ), κι ο Γκορμπατσόφ σύρεται από το Γέλτσιν σε μια σειρά κινήσεις, σαν άβουλο, εκτελεστικό όργανο, με αποκορύφωμα την κοινή τους συνέντευξη στο CNN, λίγες μέρες αργότερα, που έμοιαζε με άτυπη τελετή παράδοσης της εξουσίας.

Κι όμως, στις αρχές του ίδιου χρόνου, ο σοβιετικός λαός είχε τοποθετηθεί με συντριπτική πλειοψηφία, υπέρ της συνέχισης της ύπαρξης της Σοβιετικής Ένωσης, στο σχετικό ερώτημα που του είχε τεθεί με δημοψήφισμα (90% των ψηφισάντων και 75% του συνόλου, αν λάβουμε υπόψη ότι οι Βαλτικές Δημοκρατίες απείχαν, καθώς είχαν ήδη μπει σε τροχιά απόσχισης από την ΕΣΣΔ). Την περίοδο του “πραξικοπήματος”, βρίσκονταν σε εξέλιξη διαπραγματεύσεις στο Νόβο Ογκάρεβο, για τη μετεξέλιξη της Ένωσης και την υπογραφή μιας καινούριας συμφωνίας, η οποία φυσικά δεν προχώρησε ποτέ. Τα γεγονότα δείχνουν πού γράφουν οι ισχυροί τη “βούληση του κυρίαρχου λαού”, όταν αυτή δε συμβαδίζει με τις επιδιώξεις τους -που προωθούνταν πάντα στο όνομα της δημοκρατίας.

Μεγαλύτερη σημασία από τα γεγονότα αυτά καθαυτά, έχει η ερμηνεία τους. Έχοντας τυπική γραφειοκρατική λογική, η Επιτροπή Σωτηρίας κινήθηκε αποκλειστικά σε επίπεδο κρατικών θεσμών και μηχανισμών, χωρίς να απευθυνθεί στις λαϊκές μάζες για την υπεράσπιση του σοσιαλισμού και της σοβιετικής εξουσίας, το μόνο παράγοντα που θα μπορούσε πραγματικά να αντιστρέψει την πορεία των πραγμάτων. Αποτελούνταν από υπερασπιστές της Περεστρόικα, που διαφωνούσαν απλώς με το ρυθμό των μεταρρυθμίσεων και της μετάβασης σε μια οικονομία της αγοράς, επιδιώκοντας πιο ομαλές εξελίξεις (ενδεχομένως στο πρότυπο της Κίνας). Κινήθηκε ερασιτεχνικά, χωρίς αποφασιστικότητα -που είναι το κρίσιμο στοιχείο σε αυτές τις καταστάσεις- και έκανε ήρωα τον Μπορίς Γέλτσιν, προδιαγράφοντας αυτά που θα ακολουθούσαν.

Έχουν ειπωθεί πολλά για τις πραγματικές προθέσεις των στελεχών της κίνησης και το τέλος που είχαν κάποια εξ αυτών, βλέποντας τις ελπίδες του να διαψεύδονται οικτρά. Αλλά οι συνέπειες και το αποτέλεσμα ήταν τέτοια, που οι προθέσεις μικρή σημασία έχουν -κι αυτό δεν είναι κάποια θεωρία συνωμοσίας, αλλά αντικειμενική εκτίμηση.

Έχει ενδιαφέρον μια παλιότερη εκτίμηση του Β. Τιούλκιν, Α’ Γραμματέα της ΚΕ του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος Ρωσίας (ΚΕΚΡ – ΕΚΚ), σχετικά με τα γεγονότα εκείνης της περιόδου, όπως την βρίσκουμε σε ένα φύλλο του Ριζοσπάστη:

Ο Β. Τιούλκιν περιγράφει στη συνέντευξή του την κοινωνική και πολιτική κατάσταση της εποχής, ενώ απαντώντας στο ερώτημα τι θα είχε συμβεί εάν είχε επικρατήσει η ΚΕΕΑ, σημειώνει τα εξής: «Η ανάλυση των γεγονότων δείχνει, πως αυτό δεν μπορούσε να γίνει, επειδή είχε σχεδιασθεί κάτι άλλο» και προσθέτει: «Οι δηλώσεις της ΚΕΕΑ δείχνουν πως εξέφραζαν την βάσιμη ανησυχία για την κρίσιμη κατάσταση που δημιουργήθηκε (…), ωστόσο η ΚΕΕΑ σε βασικά ζητήματα ακολουθούσε τις θέσεις του Γκορμπατσόφ. Η ηγεσία της ΚΕΕΑ τασσόταν υπέρ της συνέχισης των λεγόμενων δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων, υπέρ της πορείας της αγοράς καθώς και της δημιουργίας της μεικτής οικονομίας, στην ουσία υπέρ της συνέχειας της καπιταλιστικοποίησης της οικονομίας, υπέρ της ανάπτυξης του αστικού κοινοβουλευτισμού, υπό το σύνθημα της λαϊκής εξουσίας και του πολιτικού πλουραλισμού, δηλαδή στην ουσία υπέρ της παρεκτροπής από το σοβιετικό σύστημα οργάνωσης της εξουσίας. Ολες τις ελπίδες για την αλλαγή της κατάστασης και τη διατήρηση της ΕΣΣΔ η ηγεσία της ΚΕΕΑ τις συνέδεε με την αλλαγή των προσωπικοτήτων στην ηγεσία. Θεωρώντας πως οι καλοί θα αντικαταστήσουν τους κακούς. Εάν φανταστούμε πως με κάποιο θαύμα η ΚΕΕΑ θα πετύχαινε, τότε μάλλον θα διατηρούσε την πορεία του Γκορμπατσόφ. Δηλαδή θα συνεχιζόταν η πορεία προς τον καπιταλισμό, μόνο που για κάποιο διάστημα θα πραγματοποιούνταν κάτω από την κόκκινη σημαία του ΚΚΣΕ».

Απαντώντας στο ερώτημα τι θα έπρεπε να γίνει, ο Β. Τιούλκιν αναφέρεται στο κίνημα των κομμουνιστικών δυνάμεων, που μέσα στο ΚΚΣΕ μάχονταν τις δυνάμεις του οπορτουνισμού, που εκείνη την περίοδο είχαν διαμορφωθεί σε αντεπαναστατική δύναμη και προσθέτει: «Στο ΚΚΣΕ υπήρχαν πολλοί τίμιοι κομμουνιστές που αντιστέκονταν στην πολιτική της καπιταλιστικοποίησης, όμως οι πιο πολλοί από αυτούς δεν είχαν σαφή κατανόηση του τι συμβαίνει στην ουσία, και πρώτα απ’ όλα τους έλειψαν οι οργανωτικές δυνατότητες για τον κοινό θεωρητικό, πολιτικό και οικονομικό αγώνα. Κανένα από τα μέλη της ΚΕΕΑ ούτε νωρίτερα, ούτε κατά τη διάρκεια της διακήρυξης της έκτακτης κατάστασης, δεν προσπάθησε να απευθυνθεί στις κομματικές μάζες και να οργανώσει την αντίσταση στο εσωκομματικό μέτωπο. Κατά τη γνώμη μας από εκεί θα έπρεπε να ξεκινήσουν».

Ποιος ήταν όμως ο ρόλος του Γκορμπατσόφ στα γεγονότα;

Ο Γκορμπατσόφ τήρησε στάση αναμονής, περιμένοντας να δει προς τα πού θα παν τα πράγματα. Επί χρόνια αξιοποιούσε τα δύο «άκρα», “ανανεωτές” και “συντηρητικούς”, για να ενισχύει τη θέση του, παίζοντας το ρόλο του ισορροπιστή που πρεσβεύει το “σώφρον κέντρο”. Όταν είδε προς τα πού γέρνει η πλάστιγγα, έπαιξε το χαρτί του “αντιστασιακού” που αρνήθηκε να προδώσει τη χώρα του, τη δημοκρατία και να παραιτηθεί υπέρ της επιτροπής για “λόγους υγείας”. Αλλά η δυναμική των πραγμάτων τον είχε ήδη ξεπεράσει. Ο Γκορμπατσόφ επέστρεψε στη Μόσχα, στις 21 Αυγούστου (σαν σήμερα, 26 χρόνια πριν), όχι ως θριαμβευτής, όπως υπολόγιζε, αλλά ως πολιτικό πτώμα, που γινόταν παιχνίδι στα χέρια του Γέλτσιν.

Την ίδια χρονιά, κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Λιβάνη το βιβλίο του Γκορμπατσόφ “το πραξικόπημα του Αυγούστου – Η αλήθεια και το μέλλον”. Το βιβλίο είναι μια άνοστη συρραφή πρόχειρων, ανούσιων σημειώσεων, που δείχνουν ότι ο Γκορμπατσόφ ανησυχούσε ήδη για τη μελλοντική του καριέρα ως συγγραφέας, εφόσον κολλούσε ήδη τα τελευταία πολιτικά του ένσημα. Από το ίδιο εκδοτικό είχε κυκλοφορήσει και το βιβλίο του “Περεστρόικα”, όπου ανέλυε διεξοδικά την περίφημη “Νέα Σκέψη”, με την οποία έντυνε την παμπάλαια σοσιαλδημοκρατική σκουριά.

Παρόλα αυτά, το βιβλίο περιέχει μερικές ενδιαφέρουσες κι αποκαλυπτικές ομολογίες, που αρκούσαν να ανοίξουν τα μάτια και στον τελευταίο οπαδό του. Ο “Γκόρμπι” απέρριπτε την κατηγορία του πράκτορα του ιμπεριαλισμού με το φοβερό επιχείρημα ότι είναι ανακαλύψεις του “κίτρινου Τύπου”, όπως κάποτε κατηγορούσαν το Λένιν για πράκτορα των Γερμανών. Και έκανε μια καθαρή τοποθέτηση για την πολιτική ουσία της ιστορικής στροφής, στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, και τη μελλοντική προοπτική, δηλαδή τον καπιταλισμό.

Το κυριότερο είναι μα μην κάνουμε πίσω τώρα, να μη σταματήσουμε, να μην αναζητήσουμε τη σωτηρία στο παρελθόν. Αυτό θα ήταν ανεπανόρθωτο λάθος. Θα ήταν καθαρή αυτοκτονία, αν κι αυτή τη φορά διστάσουμε και σταματήσουμε στα μισά του δρόμου –όπως στις δεκαετίες του 50’ και του 60’.

Ακολούθως έδινε το ιδεολογικό του περίγραμμα, που δεν ήταν παρά το στίγμα ενός γνήσιου σοσιαλδημοκράτη.

Ανήκω σε εκείνη την κατηγορία των ανθρώπων που ποτέ δεν κρύβουν τις απόψεις τους. Είμαι εκ πεποιθήσεως οπαδός της σοσιαλιστικής ιδέας. Υπάρχουν διάφορα παρακλάδια του σοσιαλιστικού κινήματος, γιατί δεν είναι κάποιο μοντέλο στο οποίο προσαρμόζεται η εκάστοτε κοινωνία. Όχι, είναι ιδέα, μόνο ιδέα, με αξίες που διαμορφώθηκαν στην πορεία αναζήτησης μιας πιο δίκαιας κοινωνίας. Ιδέα που τροφοδοτείται κι από πολλά επιτεύγματα του χριστιανισμού, κι άλλων φιλοσοφικών ρευμάτων.
Όταν αναφερόμαστε στο σοσιαλισμό, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι απέτυχε το μοντέλο του σοσιαλισμού που εφαρμόστηκε στην χώρα μας κι όχι η ίδια η σοσιαλιστική ιδέα.

Μπορεί να ακούγεται ως τραγική ειρωνεία, αλλά από μια άποψη έχει δίκιο. Όντως δεν έκρυψε ποτέ τις απόψεις του. Απλώς τις πασπάλισε με συνθήματα “για περισσότερο σοσιαλισμό” και μας τις πλασάρισε ως “Νέα Σκέψη” και την τελευταία λέξη του επαναστατικού μαρξισμού. Κι ως προς αυτό οφείλουμε να κάνουμε κι εμείς την αυτοκριτική μας..

Δείτε εδώ όλες τις αναρτήσεις του Αφιερώματος της Κατιούσα στην Οχτωβριανή Επανάσταση