Αἰέν ἀριστεύειν!

Τα τελευταία χρόνια, αιχμή του δόρατος του συντηρητικού λόγου στα θέματα της εκπαίδευσης είναι η υπεράσπιση της ιερής αγελάδας της αριστείας, η οποία φέρεται να βάλλεται διαρκώς από τις σκοτεινές δυνάμεις της ισοπέδωσης, της μετριότητας και της ήσσονος προσπάθειας, ενώ οι οπαδοί της αυτοπαρουσιάζονται ως υπερασπιστές του φωτός και της επίπονης προσπάθειας κατάκτησης της γνώσης. Ταυτόχρονα βέβαια, στο πλαίσιο του κλίματος ηθικού πανικού που δημιουργεί ο νεφελώδης αυτός λόγος, συνυπάρχουν η υπεράσπιση της αριστείας με την υπεράσπιση διάφορων εθνοθρησκευτικών τελετουργικών που δεν σχετίζονται απαραίτητα με τη γνώση και την επιστήμη, όπως της πρωινής προσευχής, της ανάκρουσης του εθνικού ύμνου και της έπαρσης της σημαίας, της διδασκαλίας των θρησκευτικών σε όλες τις βαθμίδες της σχολικής εκπαίδευσης και των αρχαίων ελληνικών από το γυμνάσιο. Καλό είναι επομένως να αποσαφηνίσουμε λίγο τους όρους της διαμάχης και να δούμε τι καλύπτεται πίσω από τη ρητορική αυτή.

Όσοι αντιπαρατίθενται στο λόγο περί αριστείας, σε αντίθεση με αυτό που λένε οι αυτόκλητοι υπερασπιστές της, δεν είναι κάποιοι που θέλουν τα παιδιά μας να μην έχουν φιλοδοξίες και να μη μαθαίνουν γράμματα και οι φοιτητές να μην έχουν επιστημονικές ή ευρύτερες πνευματικές αναζητήσεις, αλλά να ξενυχτάνε στα μπαρ. Η αντιπαράθεση είναι ανάμεσα σε δύο διαφορετικές αντιλήψεις για τους στόχους του εκπαιδευτικού συστήματος: Από τη μια, αυτή που επιδιώκει την ανάδειξη μιας ελίτ αρίστων με πολλά προσόντα και προοπτικές, αδιαφορώντας για τη μεγάλη μάζα του μαθητικού πληθυσμού, που μπορεί να έχει κάποιες δεξιότητες χρήσιμες στην άμεση απορρόφηση από την αγορά εργασίας και από την άλλη, αυτή που ενδιαφέρεται για την εξάλειψη, όσο είναι δυνατόν, των εκπαιδευτικών ανισοτήτων και την πρόοδο του μαθητικού πληθυσμού συνολικά. Στη βάση της αντιπαράθεσης αυτής βρίσκεται η ίδια η αντίληψη για την εκπαίδευση· αν είναι δηλαδή, κοινωνικό αγαθό, που η εξάπλωσή του είναι ευεργετική για την κοινωνία στο σύνολό της ή ατομικό προσόν στο πλαίσιο του ανταγωνισμού στην αγορά εργασίας. Αν ισχύει το πρώτο, θα έπρεπε να είναι δημόσια και δωρεάν, ενώ αν ισχύει το δεύτερο να πωλείται. Στο πλαίσιο αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο το πόσο αβίαστα έχουν ενσωματώσει στο λόγο τους την αξία της αριστείας οι ιδιοκτήτες φροντιστηρίων, ιδιωτικών σχολείων και σχολών και άλλων παρόμοιων επιχειρήσεων.

Ο λόγος περί αριστείας συχνά δεν συνδέεται καθόλου με την αγάπη για την κατάκτηση της γνώσης και επικοινωνεί όχι με τις φιλοδοξίες και τη στοχοθεσία των ίδιων των μαθητών, αλλά με τα πιο ταπεινά ένστικτα αυτών των γονιών, που ωθούν τα παιδιά τους στον ανταγωνισμό και τσακώνονται με τους καθηγητές γιατί έβαλαν στο δικό τους παιδί 18 και στο παιδί του άλλου 19, αντιμετωπίζουν τα παιδιά τους σαν προέκταση του εγωισμού τους και την εκπαιδευτική τους πορεία περίπου σαν καλλιστεία σκύλων. Από την άποψη αυτή θα λέγαμε ότι η σχέση της αριστείας με την παιδεία είναι αντίστοιχη αυτής του πρωταθλητισμού με τον αθλητισμό.

Η άποψη των οπαδών της αριστείας αντιμετωπίζει τη σχολική επιτυχία και αποτυχία, μονοδιάστατα, ως αποτέλεσμα των ατομικών ικανοτήτων, που είναι σχεδόν βιολογικά προκαθορισμένες. Σε ένα σύστημα, θεωρητικά ίσων ευκαιριών, προχωρά ο άξιος και αποτυγχάνει ο τεμπέλης και αυτός που δεν παίρνει τα γράμματα. Όπως όμως έχει αποδείξει εδώ και τριάντα χρόνια ο γάλλος κοινωνιολόγος Πιέρ Μπουρντιέ στους «Κληρονόμους» του, η σχολική επιτυχία και αποτυχία συναρτάται άμεσα από το μορφωτικό κεφάλαιο της οικογένειας του μαθητή και αυτή με τη σειρά της από την οικονομική και κοινωνική του θέση και καταγωγή. Ο λόγος περί ατομικών ικανοτήτων αποκρύπτει την ταξική διαίρεση της κοινωνίας και παρουσιάζει τις ανισότητες, εκπαιδευτικές και κοινωνικές, σαν αποτέλεσμα των φυσικών διαφορών. Από την άποψη αυτή, η υπεράσπιση της αριστείας καταλήγει να είναι σε τελική ανάλυση υπεράσπιση της κοινωνικής αριστοκρατίας.

Η υπεράσπιση της αριστείας αποτελεί μια πολιτική αιχμή, που σκοπό έχει να διευρύνει τη συσπείρωση γύρω από μια ευρύτερη εκπαιδευτική ατζέντα, με κύριο χαρακτηριστικό την περιφρόνηση της δημοκρατίας. Η δημοκρατία αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα και ως ασύμβατη με την εκπαίδευση, καθώς μέσω αυτής κυριαρχεί η γνώμη των πολλών και αδαών και όχι η γνώμη των αρίστων (δηλαδή τα συμφέροντα των πολλών και όχι τα συμφέροντα της κοινωνικής αριστοκρατίας). Είναι χαρακτηριστική η αποστροφή μέλους των πανεπιστημιακών συμβουλίων που θέσπισε ο «νόμος Διαμαντοπούλου», ότι «αποτελεσματικό Πανεπιστήμιο, δεν είναι το δημοκρατικό Πανεπιστήμιο» ή η ατάκα εκείνου του ανεκδιήγητου αντιπρύτανη του ΑΠΘ, που είπε φωναχτά, αυτό που πολλοί σκέφτονται σιωπηρά, έχοντας συνείδηση ότι αυτά τα πράγματα δεν λέγονται ακόμα δημόσια, πως «πρέπει να φασιστικοποιηθούμε». Αριστεία θεωρείται η αποθέωση των τεχνοκρατών και η σύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας, δηλαδή ο κάθετος έλεγχος και η εξωτερική επέμβαση στο περιεχόμενο των σπουδών και τη διοίκηση από εξωακαδημαϊκούς φορείς (τις δυνάμεις της πολυαγαπημένης μας αγοράς).

Μια ακόμα διαρκώς επαναλαμβανόμενη ιδεοληπτική εμμονή των εκπροσώπων της αριστείας είναι το παραδοσιακό κυνήγι του «αιώνιου φοιτητή». Η εμμονή αυτή είναι ως ένα βαθμό ανεξήγητη, καθώς η ύπαρξη των αιώνιων φοιτητών δεν έχει κανένα οικονομικό κόστος για το Πανεπιστήμιο, αφού από τη στιγμή που κάποιος φοιτητής καταστεί αιώνιος δεν απολαμβάνει καμία δωρεάν παροχή, από τα συγγράμματα ως τη σίτιση και τη στέγαση ή την έκπτωση στις δημόσιες συγκοινωνίες. Καταλαμβάνει μόνο κάποια μπιτ στους υπολογιστές της γραμματείας της σχολής του. Όσο για την κατάληψη μιας θέσης στο αμφιθέατρο, μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι αν σύχναζε στο αμφιθέατρο, δεν θα ήταν αιώνιος φοιτητής. Η εμμονή αυτή είναι βαθιά αντιφιλελεύθερη: Γιατί κάποιος ενήλικος τη στιγμή που μπορεί να ψηφίζει για την κυβέρνηση του τόπου δεν μπορεί να αποφασίζει για τη διάρκεια των σπουδών του; Άλλωστε, στο κράτος δεν κοστίζει τίποτα, κοστίζει, στην περίπτωση που δεν εργάζεται, μόνο στους ταλαίπωρους τους γονείς του. Αν ο γνήσιος φιλελεύθερος δεν θέλει να παρεμβαίνει το κράτος ούτε στη σχέση εργοδότη και εργαζόμενου, για να μην υπάρχουν στρεβλώσεις στην ελεύθερη αγορά, γιατί άραγε να θέλει να παρεμβαίνει ο κρατικός Λεβιάθαν στην ακόμα πιο ιδιωτική σχέση γονιού και παιδιού;

Μπορούμε επομένως, να ισχυριστούμε -μάλλον βάσιμα- ότι η αντίθεση στον αιώνιο φοιτητή έχει δύο αφετηρίες: Αφενός, η ύπαρξη των αιωνίων αποτελεί ανορθογραφία σε ένα επιθυμητό κλίμα πειθαρχίας και εντατικοποίησης, όπου ο φοιτητής έχει ενδιαφέρον μόνο να τελειώσει τις σπουδές του το γρηγορότερο και καμία άλλη δραστηριότητα, καλλιτεχνική ή πολιτική που να του αποσπά την προσοχή (που να συμβάλλει στη γενικότερη συγκρότησή του, θα λέγαμε εμείς). Αφετέρου, λειτουργεί χυδαία προπαγανδιστικά, στοχεύοντας στο συντηρητικό τμήμα του πληθυσμού, που δεν έχει καμία εξοικείωση με το χώρο του Πανεπιστημίου και στο οποίο επιδεικνύεται η πολιτική διάθεση, το σιδερένιο χέρι του κράτους να βάλει επιτέλους μια τάξη στα Πανεπιστήμια που τόσο έχουν δεινοπαθήσει από την εξοργιστική φιγούρα του μαλλιαρού φοιτητή με τα μούσια, τα σκουλαρίκια και τα φθαρμένα ολ-σταρ, που τρώει τα λεφτά του έρμου του πατέρα του και αντί να σπουδάζει, κάνει καταλήψεις ή παίζει τάβλι στο κυλικείο. Πρόκειται δηλαδή, για μια κλασική μορφή λαϊκισμού των ορκισμένων αντιλαϊκιστών. Βασικό χαρακτηριστικό αυτού του λόγου και της κοινωνικής συνείδησης που καλλιεργούν αυτοί που τον εκφέρουν, είναι ότι ο αιώνιος φοιτητής αναπαριστάται πάντοτε σαν τεμπέλης και ρεμπεσκές ή επαναστάτης με τα λεφτά του μπαμπά, και ποτέ σαν εργαζόμενος φοιτητής ή σαν φοιτητής με προβλήματα υγείας.

Συμπερασματικά θα καταλήγαμε ότι ο λόγος περί αριστείας είναι ένα ακόμη ολιγαρχικό στερεότυπο της εποχής μας και ο εύσχημος τρόπος υπεράσπισης της πιο ταξικής και αντιδημοκρατικής πολιτικής για την εκπαίδευση.