Ανισότητες στην υγεία – Γ’ Μέρος: Το αντιπαράδειγμα της Σοβιετικής Ένωσης

Στη Σοβιετική Ένωση αμφισβητήθηκε η επιλογή της επιβίωσης αντί για ζωή, και υπό αυτό το πρίσμα ο Nikolai Aleksandrovich Semashko (γεννημένος το 1874 στο χωριό Livenskoe, γιατρός στη συνέχεια και από το 1918 Υπουργός Υγείας της Σοβιετικής Ένωσης) με βάση επεξεργασίες που υπήρχαν από το 1912, διαμόρφωσε για πρώτη φορά ένα σύστημα υγείας σε εθνικό επίπεδο, με πολλαπλές δομές, οι οποίες αντιστοιχούν στη σοβαρότητα του εκάστοτε προβλήματος υγείας (εκείνη την εποχή τα συστήματα υγείας μόλις έχουν αρχίσει να αναπτύσσονται ως συγκροτημένες δομές, λόγω των συνεχών πολέμων και η υπόθεση της υγείας αφορούσε ανά περιόδους ή ένα μείγμα μεταφυσικής με φιλανθρωπία και διεκπεραιωνόταν από την εκκλησία, είτε δομές για τα πιο εξαθλιωμένα  στρώματα όπως τα πτωχοκομεία). 

Ουσιαστικά αποτελεί το πρώτο εθνικό σύστημα υγείας και την πρώτη προσπάθεια για ολιστική αντιμετώπιση του ασθενούς, δηλαδή με βάση το σύνολο της σωματικής και ψυχικής του κατάστασης και όχι απλώς της λειτουργίας του κάθε οργάνου ή συστήματος. Η βασική μονάδα του συστήματος υγείας είναι η τοπική πολυκλινική στην οποία αντιμετωπίζονται πρωτοβάθμια περιστατικά και προληπτική ιατρική από τον αγροτικό/γενικό γιατρό για ενήλικους και από τον παιδίατρο για τον ανήλικο πληθυσμό. Οι κεντρικές πολυκλινικές διαθέτουν και περισσότερες ειδικότητες, καθώς και εργαστηριακές δομές. Αυτό έθεσε τη βάση για τη σύγχρονη αντίληψη για την προληπτική ιατρική, αλλά και για την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας. Ο ίδιος ο  Semasko ανέλαβε το 1922 την έδρα της κοινωνικής ιατρικής στο πανεπιστήμιο της Μόσχας, ενώ στη συνέχεια ασχολήθηκε με τα δικαιώματα των γυναικών και των παιδιών στην υγεία και με την επιδημιολογική επιτήρηση του πληθυσμού. 

Το σύστημα Semashko δεν δημιουργούσε από την άλλη πλευρά μόνο ένα σύστημα εισφορών με ανταποδοτικά κριτήρια, όπως τα συστήματα Bismark και Beveridge που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Δημιούργησε μια διαφορετική φιλοσοφία για την κοινωνική ασφάλιση, στην οποία το κράτος αναλαμβάνει την ευθύνη να εξασφαλίσει ότι όλοι οι πολίτες του θα έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης σε μονάδες υγείας. Καθιερώνει δηλαδή την πραγματικά καθολική πρόσβαση στην υγεία. Και αντιλαμβάνεται ότι για να μπορεί να εφαρμοστεί ένα τέτοιο πρόγραμμα χρειάζεται και ταυτόχρονα ένα εθνικό σύστημα υγείας με μονάδες και δομές για να το υποστηρίξει. 

Τα ζητήματα που αντιμετώπισε το 1918 ο Semashko, τέθηκαν ως θεμελιώδη ζητήματα για τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το 1978 στην ιστορική σύνοδο της Άλμα Άτα, 60 χρόνια μετά την αρχική υλοποίηση τους από την Σοβιετική Ένωση. Μάλιστα σε αυτή την ιστορική σύνοδο υπάρχει αναφορά στο αναγνωρισμένο δικαίωμα του κάθε ανθρώπου να έχει πρόσβαση στις υψηλότερης ποιότητας υπηρεσίας υγείας και να απολαμβάνει αυτές. Ένα δικαίωμα, όμως, που δε μπορεί να πραγματωθεί μέσα από μια σύνοδο, όταν σε ένα σύνολο κρατών, τότε, επικρατούσε η αντίληψη ότι το επίπεδο παροχής κοστολογείται οικονομικά και άρα δε μπορεί να είναι δικαίωμα για κάθε άνθρωπο. Διαβαθμισμένα δικαιώματα δεν υπάρχουν. 

50 χρόνια μετά τη σύνοδο αυτή ο καπιταλισμός δεν έφερε ούτε ιπτάμενα αυτοκίνητα, ούτε ένα θαυμαστό νέο κόσμο που πολλοί θιασώτες του μεταμοντερνισμού επαγγέλλονταν. Η επιστήμη έχει προοδεύσει τόσο πολύ, αναφέρει ο Χαράρι στα πρώτα κεφάλαια του Homo Sapiens, που πλέον έχει απελευθερώσει την κοινωνία από τις πανδημίες (και αν εμφανιστεί κάποια θα είναι αίτιο πολιτικών ανεπαρκειών και οι ένοχοι θα λογοδοτήσουν) και από τον ασφυκτικό κλοιό της χειρωνακτικής εργασίας που το μόνο που απειλεί την ανθρωπότητα είναι η τρομοκρατία των φονταμενταλιστών που κρατάνε την ανθρωπότητα πίσω. Πολύ πετυχημένη και αυτή η ανάλυση, αν εξαιρέσει κάποιος μια πανδημία το 2019, πολλά ακαταδίωκτα, τον πόλεμο στην Ουκρανία και την ενεργειακή κρίση. Οι αναλύσεις αυτές, όσο σοφιστικέ και avant guard αν ακούγονται, αποτυγχάνουν γιατί πουθενά δεν υπολογίζουν τον παράγοντα ταξική πάλη, την ανάγκη του κεφαλαίου να αποσπά υπεραξία και την ανάγκη των προλετάριων να ζήσουν ελεύθερα. Όλα αυτά συνάδουν στο γεγονός πως όσες τεχνολογικές εξελίξεις και αν υπάρξουν, όσο επιστημονική πρόοδος και γνώση αν συσσωρευτεί, ο λαός δε θα είναι αυτός που θα ευνοηθεί κυρίως από αυτό. Η αυταπάτη πως η επιστήμη μπορεί από μόνη της να ελευθερώσει την κοινωνία, καταρρίπτεται μόνο αν δει κάποιος τι μέρος των κρατικών δαπανών χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία όπλων και τι στην ιατρική έρευνα. Πραγματικά ελεύθερη επιστημονική έρευνα με επίκεντρο την κοινωνία, δε μπορεί να γίνει σε ένα σύστημα που έχει ανάγει την εκμετάλλευση σε φυσικό νόμο και το κέρδος σε υπέρτατο σκοπό. Η απελευθέρωση της επιστήμης από τη νέα αυτή σκοταδιστική αντίληψη δε μπορεί να γίνει από την ίδια, αλλά μέσα από ένα σύστημα το οποίο θα έχει ως σημείο αναφορά την κοινωνία, μέσα από το σοσιαλισμό.

Όλα είναι θέμα προτεραιοτήτων και επιλογών λοιπόν. Και στο καπιταλιστικό σύστημα, σε κάθε μορφή και έκφρασή του, προτεραιότητα είναι πάντα το κέρδος και επιλογή ότι διασφαλίζει την αύξηση του. Όχι η δημόσια υγεία. Όχι η πρόληψη. Όχι οι ανθρώπινες ζωές. Η προστασία της δημόσιας υγείας απαιτεί τη συσπείρωση της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, και την αγωνιστική δράση ενάντια στο σύνολο της πολιτικής που θυσιάζει την υγεία και τις ανάγκες του λαού.

Πάνος Χριστοδούλου,Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής, MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης

Το Α’ Μέρος εδώ:

Ανισότητες στην υγεία – Α’ Μέρος: Η εμφάνιση και η απαρχή τους

Το Β’ Μέρος εδώ:

Ανισότητες στην υγεία – Β’ Μέρος: Η πηγή της ύπαρξής τους