Από το παρελθόν και από το μέλλον

Με διαφορά μιας μέρας στη χώρα μας και στην έδρα του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου εκφράστηκαν με διαφορετικό τρόπο και από διαφορετικές ομάδες ανθρώπων πολιτικές επιλογές που μοιάζουν να κυριαρχούν σ’ ολόκληρη την Ευρώπη.

Στις 26 Μαρτίου στο Στρασβούργο, το ευρωκοινοβούλιο υποστήριξε αμφισβητούμενες αλλαγές στους νόμους για τα πνευματικά δικαιώματα, που οι επικριτές τους υποστηρίζουν πως θα αλλάξουν θεμελιωδώς τον τρόπο λειτουργίας του Διαδικτύου, υπονομεύοντας την όποια ελευθερία του.

Σε πόλεις της χώρας μας, κατά τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου στις στρατιωτικές και μαθητικές παρελάσεις, τραγουδήθηκε από ομάδες που ισχυρίζονται πως διαφωνούν με τη συμφωνία των Πρεσπών το τραγούδι «Μακεδονία Ξακουστή», το οποίο μάλιστα αυθαίρετα χαρακτηρίζουν ως απαγορευμένο.

Από τη μια νέες τεχνολογίες και προβλήματα ελευθερίας και προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων στο διαδίκτυο που έρχονται από το μέλλον, από την άλλη εκδηλώσεις εθνικισμού με τρόπους που μοιάζουν να αναβιώνουν το παρελθόν. Κι αν φαίνονται να μην εφάπτονται μεταξύ τους, στην ουσία όμως είναι οι πολλές εκδοχές αντιδράσεων σε μια κοινωνική πραγματικότητα που παρουσιάζεται ως ακατανόητη και συγκεχυμένη.

Νομοθετημένος έλεγχος του διαδικτύου, αναγνώριση από τις ΗΠΑ του δικαιώματος του Ισραήλ να κατακτά εδάφη άλλων χωρών, μεθοδεύσεις για αλλαγές συνόρων στα Βαλκάνια, τσάκισμα των διαδηλωτών στη Γαλλία με θρασύτατες ειρωνείες από τον πρόεδρό της προς τραυματισμένη διαδηλώτρια, φόνοι και τρομοκρατία ανά τον κόσμο από ναζί νέας κοπής, μονιμοποίηση ως κανονικότητα της επισφάλειας στην εργασία και της εξαθλίωσης της ζωής, είναι ενδεικτικές πτυχές αυτής της πραγματικότητας.

Και μέσα σ’ αυτή την αναταραχή, αν εξαίρεται ο ρόλος του διαδικτύου και γενικά των νέων τεχνολογιών στην επικοινωνία ομάδων και στη γνωστοποίηση των αντιδράσεων, φαίνεται όμως πως σε δράσεις στον πραγματικό κόσμο δεν ακυρώνονται άλλα μέσα επικοινωνίας, όπως είναι το τραγούδι και η μουσική που δίνουν μορφή σε προσδοκίες και διαθέσεις και παραδοσιακά οι διάφορες κοινότητες ανθρώπων χρησιμοποιούν για συλλογικούς σκοπούς.

Δεν είναι λοιπόν περίεργο που οι αντιδράσεις για τη συμφωνία των Πρεσπών συνοδεύονται από το τραγούδι «Μακεδονία Ξακουστή», εφόσον γενικά η μουσική μπορεί να δημιουργεί μια αίσθηση κοινότητας, να επικοινωνεί πολιτικές ιδέες και να προκαλεί ή να υποστηρίζει πολιτικές ενέργειες. Αυτό το τραγούδι, που στο μετεμφυλιακό κράτος μαζί με άλλα εμβατήρια ενίσχυε τον εθνικισμό και αντικομμουνισμό της κυρίαρχης πολιτικής υποδεικνύοντας, κατά τους στίχους της εποχής εκείνης, ως εχθρούς τους Βούλγαρους του «Σιδηρού Παραπετάσματος», επανέρχεται για να συνοδεύει μουσικά διαμαρτυρίες αμφίβολων προθέσεων και σκοπιμοτήτων. Γιατί τα τραγούδια μπορεί να γίνουν ισχυρά όπλα λόγω του τρόπου με τον οποίο η μουσική και τα λόγια που τη συνοδεύουν μπορεί να λειτουργήσουν διεγείροντας συναισθήματα, συνενώνοντας δράσεις για προώθηση στόχων.

Κι επειδή τα τραγούδια που επιλέγονται να συνοδεύουν διαμαρτυρίες και διαφόρων ειδών δράσεις ενεργούν και ως μορφή προπαγάνδας, προκαλώντας ιδιαίτερες εικόνες και συσχετισμούς, η επιλογή του συγκεκριμένου τραγουδιού είναι ενδεικτική για το χαρακτήρα αυτών των διαμαρτυριών. Ιδεολογικά φορτισμένο από την εθνικοφροσύνη του μετεμφυλιακού κράτους θέλει να νομιμοποιήσει στο σήμερα την πατριδοκαπηλία δικαιώνοντας φασιστοειδή που υποκρίνονται αγωνιζόμενους πατριώτες.

Η μουσική με τραγούδι μπορεί να γίνει πολιτικά αποδοτική ακόμα κι αν ο αντίκτυπός της δεν είναι μετρήσιμος και δεν μπορεί να διαχωριστεί από άλλα μέσα επιρροής. Θα ήταν βέβαια υπερβολικό να ισχυριστεί κανείς πως οι μουσικές πρακτικές και η γραφή τραγουδιών μπορούν να αλλάξουν πραγματικά νοοτροπίες ή να διαταράξουν μια καθιερωμένη τάξη και να την αποσταθεροποιήσουν. Δεν απέχει όμως από την πραγματικότητα η διαπίστωση πως η μουσική και τα τραγούδια ενισχύουν μια υπάρχουσα διάθεση, συσσωρεύουν συναισθήματα, ανακαλούν μνήμες, επιταχύνουν ρυθμούς αντίδρασης. Η μουσική δίνει φωνή στην αντίσταση των ανθρώπων, έχει την ικανότητα να μεταδίδει επαναστατικές ιδέες κι ίσως γι’ αυτό τραγούδια και μουσική που συνδέονται με λαϊκούς αγώνες, όταν δεν απαγορεύονται, καταλήγουν να χρησιμοποιούνται από την κυρίαρχη εξουσία ως διακοσμήσεις των πολιτικών επιλογών της, μέρος της συσκευασίας τους όχι της ουσίας της πολιτικής δραστηριότητας, χάνοντας τη δύναμή τους (χαρακτηριστικό παράδειγμα το «bella ciao»)

Είναι αφελές βέβαια να σκέφτεται κανείς τον πολιτικό αντίκτυπο της μουσικής μόνο με προοδευτικούς όρους. Η ίδια ικανότητά της που χρησιμοποιείται για να εκφράσει ένα ισχυρό συναίσθημα αδικίας ή αντίδρασης μπορεί επίσης να αναπτυχθεί για να υποστηρίξει την καθιερωμένη τάξη. Η επιχείρηση που εξασφαλίζει την υποστήριξη για ένα κόμμα, για μια κυβέρνηση ακόμα και για ένα έθνος μπορεί επίσης να βασιστεί στις επικοινωνιακές δυνάμεις της μουσικής. Τραγούδια όπως η «Μακεδονία ξακουστή» ή «Έχω μια αδελφή κουκλίτσα αληθινή» ήταν στενά συνδεδεμένα με το καθεστώς του μετεμφυλιακού κράτους και της χούντας, την αντικομμουνιστική ιδεολογία του και τις πολιτικές του που επενδύονταν με ιδεολογικές φαντασιώσεις εθνικής αγνότητας και αγωνιστικού φρονήματος.

Εξάλλου, η κακομεταχείριση της μουσικής και του τραγουδιού ως προπαγάνδας αλλά και σε πολλές περιπτώσεις, όπως στα χρόνια της χούντας, η λογοκρισία της, δεν υποδηλώνει παρά το φόβο της κυρίαρχης εξουσίας για τη δύναμή της. Κάτι αντίστοιχο πολλοί βλέπουν να συμβαίνει και στο διαδίκτυο με την οδηγία που υπερψήφισε το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο.

Από τη μια λοιπόν δημαγωγοί του εθνικισμού, ακροδεξιοί και φασίστες σε πρώτο πλάνο, προσφέρουν ως καταφύγιο ασφάλειας από την καπιταλιστική επίθεση στους φτωχοποιημένους εργαζόμενους και εξαθλιωμένους άνεργους το έθνος μαζί με τη θρησκεία που στη συγκεκριμένη περίπτωση του Μακεδονικού εκδηλώνεται μ’ ένα τραγούδι το οποίο ανακαλεί από το παρελθόν κοινές μνήμες εθνικιστικού παροξυσμού. Και από την άλλη, υπερεθνικοί σχηματισμοί, οι οποίοι οδηγούν προς το μέλλον αλυσοδεμένους …νομοθετημένα λαούς ολόκληρους με θεσμούς οι οποίοι μιμούνται δημοκρατικές διαδικασίες με πολύπλοκες διαδικασίες και τεχνικά, εν πολλοίς δυσνόητα, κείμενα, ψηφίζουν οδηγίες για δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στον ψηφιακό σύμπαν, με βάσιμους τους φόβους πως ενισχύουν μονοπωλιακές πρακτικές και περιορίζουν ελευθερίες.