Αθεΐα και Άγιος ο Θεός

Πριν από μερικούς μήνες έκανε την εμφάνιση στο διαδίκτυο η «είδηση» ότι καταργείται η πρωινή προσευχή στα σχολεία, πράγμα που αποδείχτηκε ψευδές. Ή ότι θα υπάρξουν δραστικές αλλαγές στο μάθημα των Θρησκευτικών, πράγμα που αποδείχτηκε εν -μικρώ- μέρει αληθές. Μετά την πρόσφατη φάπα όμως από το Συμβούλιο τις Επικρατείας αμφιβάλλουμε ακόμα και γι’ αυτές. Μεταξύ μας, οι όποιες αλλαγές ήταν οριακές και ανεπαρκείς. Ίσως μετά απ’ αυτά να γίνεται πλέον αντιληπτό ότι ο Σύριζα είναι «λίγος» ακόμα και για υπερώριμες αστικοδημοκρατικές μεταρρυθμίσεις ηλικίας 200 και βάλε ετών, γιατί για τα υπόλοιπα, τα πιο φλέγοντα και σοβαρά, δεν είχαμε, κάποιοι, καμία αυταπάτη.

Κρίμα τα συχαρίκια απ’ τον Ντώκινς, όταν σε εκδήλωση προς τιμήν του στην Αθήνα το 2015 είπε «I’m delighted you have an atheist prime minister in Greece».

Keep being delighted, Richard. We are not.

Με τον Ρίτσαρντ, τον Χάρις και τ’ άλλα παιδιά

Ο Ρίτσαρντ Ντώκινς (Richard Dawkins) είναι καθηγητής εξελικτικής βιολογίας που από το 1995 έως το 2008 κατείχε την έδρα «Για την Κατανόηση της Επιστήμης από το Ευρύ Κοινό» στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Είναι άθεος. Αν και άθεος όμως είναι… ευαγγελιστής. Το βιβλίο του «Η Περί Θεού Αυταπάτη» (The God Delusion) έσπασε τα ταμεία το 2006. Οι άλλοι τρεις «ευαγγελιστές» είναι ο Σαμ Χάρις (Το Τέλος της Πίστης), ο Ντάνιελ Ντένετ (Απομυθοποίηση: Καταρρίπτοντας το Μύθο της Θρησκείας) και ο εκλιπών Κρίστοφερ Χίτσενς (Ο Θεός δεν Είναι Μεγάλος). Οι τέσσερις αυτοί είναι οι πιο γνωστές φιγούρες της σύγχρονης αθεΐας (ή αθεϊσμού* αν προτιμάτε) ή αλλιώς New Atheists όπως είναι γνωστοί. Οι New Atheists είναι ένα άτυπο «κίνημα» επιστημόνων, συγγραφέων και δημοσιολόγων τα τελευταία 10-15 χρόνια, κυρίως στις ΗΠΑ, που έχει φέρει μέσω βιβλίων, συνεντεύξεων, διαλέξεων, ντοκιμαντέρ κλπ. τη συζήτηση για την αθεΐα στη δημόσια σφαίρα με έντονη παρουσία στο χώρο του Internet. Ο Ντώκινς έγινε ευρύτερα γνωστός στα τέλη της δεκαετίας του ‘70 όταν εξέδωσε το βιβλίο «Το Εγωιστικό Γονίδιο» (The Selfish Gene), ένα εκλαϊκευτικό δοκίμιο πάνω στην εξέλιξη των ειδών, που έγινε παγκόσμιο best seller. Λίγο-πολύ. όπως προδίδει και ο τίτλος του, το συμπέρασμα του βιβλίου ήταν ότι το κάθε γονίδιο είναι ένα «τομάρι και μισό» που δε γνωρίζει ηθική και θα «κόψει το λαιμό του» (ή μάλλον το λαιμό του διπλανού γονιδίου) προκειμένου να επιζήσει και να αναπαραχθεί.

Αυτό ήταν. Επιτέλους, βρέθηκε η απόδειξη της νομιμότητας του κοινωνικού δαρβινισμού. Οι καλπάζοντες ρηγκανο-θατσερικοί νεοφιλελεύθεροι της εποχής, βρήκαν την επιστημονική εξήγηση για τον ατομικισμό και τη «σκατοψυχιά» και μαζί μ’ αυτόν τον Προφήτη τους. Ή τουλάχιστον έτσι νόμιζαν. Ο ίδιος ο Ντώκινς, παντελώς άσχετος με την καθαυτό πολιτική, αλλά θορυβημένος από την «κεντρο-δεξιά» «ταμπελοποίηση» των πορισμάτων του, μερικά χρόνια αργότερα γύρισε ένα σχετικό ντοκιμαντέρ στο BBC με τίτλο «Nice Guys Finish First».

Στο ντοκιμαντέρ, διενεργώντας αυτοσχέδια πειράματα με ανθρώπους και προσομοιώσεις σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, προσπάθησε να καταρρίψει την ευθεία συμμετρικότητα μεταξύ βιολογικού και κοινωνικού δαρβινισμού. Η έρευνά του έδειξε ότι η συνεργασία μεταξύ δύο -κατά βάση συγγενικών- οντοτήτων είναι αμοιβαία επωφελής σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι όταν ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Το συμπέρασμα ήταν ότι χρειάζεται ένας «άλφα» βαθμός συναίνεσης/συνεργασίας σε έναν οργανισμό (και κατ’ επέκταση σε μια κοινωνία), ώστε αυτός να «προκόβει» συνολικά. Ο Ντώκινς, χρησιμοποιώντας την προσφιλή τακτική πολλών θετικών, θεωρητικά απολίτικων, επιστημόνων χρησιμοποίησε πάλι την αναγωγή του βιολογικού στο κοινωνικό, αυτή τη φορά με «κεντρο-αριστερό» πρόσημο. Να σημειώσουμε ότι ο Ντώκινς, αν και συνεχίζει να αποφεύγει την καθαυτό πολιτική έχει πει ότι οι απόψεις του «τείνουν προς τα αριστερά», ότι παλαιότερα ψήφιζε Εργατικούς ενώ μετά το 2000 ψηφίζει τους «κεντρώους» Liberal Democrats, δηλαδή κάτι σαν Ποτάμι, ή για να είμαστε πιο ακριβείς σαν μη θρησκόληπτη-μη «βλαχομπαρόκ» Νέα Δημοκρατία.

Στην πραγματικότητα ο Ντώκινς προσπάθησε να απαντήσει στο προαιώνιο ερώτημα για την «ανθρώπινη φύση». Είμαστε εγωιστικά πλάσματα που νοιαζόμαστε μόνο για το τομάρι μας; Και αν λόγω κοινωνικών συνθηκών δεν είμαστε και τόσο, μήπως κακώς δεν είμαστε; Και τι σημαίνει αυτό το «κακώς»; Έχει η φύση, της οποία αποτελούμε μέρος και προϊόν, ηθική ή όχι; Και αν έχει, ταυτίζεται με την κάθε φορά τρέχουσα αντίληψη περί ηθικής; Και εάν δεν έχει η φύση, πρέπει να μην έχουμε και εμείς ή «να κόψουμε» το λαιμό μας να αποκτήσουμε και να τη μεταβάλλουμε από καιρού εις καιρόν; Και τότε τι; Πάμε ενάντια στη φύση;

Η μεταστροφή στον 21ο αιώνα

Όπως συμβαίνει σχεδόν με κάθε μονοθεματικό κίνημα, οι New Atheists το «[σεξισμός] και ψόφησε». Έκαναν κέντρο της ανάλυσής για τους για το σύγχρονο κόσμο, τη θρησκεία. πατώντας στην πραγματικότητα που λέει ότι ο μουσουλμανισμός είναι μια θρησκεία περισσότερο οπισθοδρομική, συντηρητική, μισογύνικη. Παρέβλεψαν εσκεμμένα ότι αυτό αφορά τον πυρήνα σχεδόν κάθε μεγάλης θρησκείας, συμπεριλαμβανομένου του χριστιανισμού, με τη διαφορά ότι ο χριστιανισμός πέρασε ως μέρος του δυτικού εποικοδομήματος μια διαδικασία που τον «εξανθρώπισε», που «στόμωσε», τουλάχιστον επιφανειακά, τον ωμό χαρακτήρα του (διατηρώντας τον «ψημένο»). Οι νεοάθεοι παρέβλεψαν ένα κάρο κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες και τα φόρτωσαν στον Μωάμεθ και τις φαντασιώσεις που έγραψε κοιτώντας το ταβάνι (ή έστω την τέντα της σκηνής του). Έτσι πέρασαν από γενικά φιλελεύθερες-«liberal» θέσεις (liberal, στο αμερικανικό πλαίσιο θεωρείται ο κεντροαριστερός, ο «προοδευτικός») σε κλασσικές ανθρωποφαγικές δεξιές θέσεις. Μετατράπηκαν σε απολογητές των επεμβάσεων του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, με το επιχείρημα ότι μαζί με τη δημοκρατία, η Δύση θα εξάγει και διαφωτισμό, και επομένως θα ανοίξει ο δρόμος για την παγκόσμια αθεΐα. «Μα αυτοί κόβουν κεφάλια, βιάζουν παιδιά. βγάζουν κλειτορίδες» κλπ. είπαν και είχαν δίκιο, μόνο που το δίπολο κακοί μουσουλμάνοι-καλοί ιμπεριαλιστές είναι ψευδεπίγραφο, όταν είναι γνωστό ότι η άνοδος του μαχητικού ισλαμισμού στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική είναι αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, των αμερικανοθρεμμένων αραβικών ανοίξεων προκειμένου να ανατραπούν κοσμικοί ηγέτες (κάποιοι απ’ αυτούς με υποτιθέμενο ντεμέκ προοδευτικό πρόσημο), που προσπάθησαν τουλάχιστον να πελεκήσουν την ωμή θρησκοληψία, ασχέτως των απώτερων κινήτρων τους.

Το timing όμως ήταν κατάλληλο. Όταν κάθε βδομάδα εκρήγνυται κάποιος που προσδοκά 72 παρθένες και πιλάφια Agrino στον Παράδεισο, σίγουρα είναι πιο εύκολο να μιλήσεις 5 λεπτά για την καταδίκη γενικά των θρησκειών και να αφιερώσεις τα υπόλοιπα 55 στην καταδίκη του μουσουλμανισμού, ίσως και των μουσουλμάνων, σαν ανθρώπων. Ξαφνικά τα παλιά αστειάκια για την μπετοναρισμένη βλακεία του Μπους έγιναν ντεμοντέ. Αυτός που κάποτε χλευαζόταν γιατί «άκουγε τη φωνή του Θεού» που του έλεγε «Να εισβάλεις στο Ιράκ», έγινε ο οραματιστής που «διείδε» την άνοδο της ισλαμικής τρομοκρατίας και αποφάσισε να την αντιμετωπίσει πριν είναι αργά. Πρώην αριστεροί, έστω και λάιτ όπως ο Χίτσενς, «είδαν το φως το αληθινό».

Η κρυφή γοητεία του απολίτικου ορθολογισμού

Τα κοινωνικά προβλήματα φυσικά είναι πολιτικά-κοινωνικά-οικονομικά. Ακόμα κι αν δεχτούμε, ορθώς, ότι το εποικοδόμημα του μουσουλμανισμού, είναι χειρότερο απ’ του χριστιανισμού. Οι αστοί άθεοι δεν κάνουν, τεχνικά, λάθος. Απλά είναι, τρόπον τινά ιδεαλιστές μέσα στον υλισμό τους. Υπάρχουν δύο υποκατηγορίες. Αυτοί που αντιμετωπίζουν εξωιστορικά την πίστη ως νευροψυχιατρικό φαινόμενο, αγνώστου αιτιολογίας και οι δεύτεροι, ας τους πούμε πιο συστηματικούς, που αντιμετωπίζουν την πίστη, ως αποτέλεσμα αμορφωσιάς, αγραμματοσύνης και «ακαλλιεργησιάς» και ουσιαστικά λένε η τελική λύση είναι να μορφώσουμε/καλλιεργήσουμε τον εκάστοτε θρησκευόμενο. Να του πούμε «γίνε άνθρωπος». Βέβαια αυτό δεν εξηγεί γιατί γιατροί, πυρηνικοί φυσικοί, νομπελίστες κλπ. είναι, αν και σε περιορισμένα ποσοστά, θρήσκοι. Για άλλη μια φορά παραβλέπεται το γεγονός ότι η μόρφωση, ακόμα και η πιο ολόπλευρη, δε διασφαλίζει την απουσία υπερφυσικών αντιλήψεων (όπως δε διασφαλίζει και την ηθική ακεραιότητα ή την καλοσύνη όπως λέει και ο Ραφαηλίδης, αλλά αυτό είναι άλλη κουβέντα). Κάθε άνθρωπος είναι τέκνο της κοινωνίας τη δοσμένη στιγμή.

Εν τέλει, τι συμβαίνει; Θα απορρίπτουμε την αθεΐα, το «ένα και ένα κάνουν δύο» σε τελική ανάλυση, λόγω της στάσης ορισμένων εκπροσώπων της; Όχι. Μεταξύ ορθολογισμού και υπερφυσικού, διαλέγουμε τον πρώτο. Αλλά «μαζί με τα νερά δε θα πετάξουμε και το παιδί». Γιατί αν γλιτώσει το παιδί, υπάρχει ελπίδα.

*Στα αγγλικά οι λέξεις αθεΐα και αθεϊσμός αποδίδονται με τον ίδιο όρο (atheism), ενώ στα ελληνικά η κατάληξη -ισμός συνήθως δηλώνει κάποια συνεκτική θεωρία/ιδεολογία πράγμα που κάνει τον όρο «αθεϊσμός», λιγότερο δόκιμο

Πηγές-Ενδεικτική βιβλιογραφία/«βιντεογραφία»:

Η Περί Θεού Αυταπάτη, το γνωστότερο σύγχρονο βιβλίο αποδόμησης της θρησκείας

The Four Horsemen of Apocalypse, βίντεο με ελεύθερη συζήτηση των τεσσάρων γνωστών νεοάθεων

Συνέντευξη του Ρίτσαρντ Ντώκινς, κατά την παρουσία του στην Αθήνα το 2015

Nice guys finish first, ντοκιμαντέρ του Ντώκινς για το BBC

Religulous (2006), χιουμοριστικό ντοκιμαντέρ που σατιρίζει τα κακώς κείμενα και τον ανορθολογισμό των θρησκειών