Δημόσια υγεία και κοινωνική ιατρική: Ανύπαρκτοι τομείς στο σύστημα υγείας

Τι είναι η δημόσια υγεία και κοινωνική ιατρική; Μια συνηθισμένη (αλλά λανθασμένη) αντίληψη ταυτίζει τη δημόσια υγεία με τα νοσοκομεία και το εκεί ιατρικό προσωπικό. Συνοπτικά  η ειδικότητα της κοινωνικής ιατρικής και δημόσιας υγείας έχει ως αποστολή την προστασία, διατήρηση και προαγωγή της υγείας του πληθυσμού, επομένως  η δημόσια υγεία είναι η τέχνη και η επιστήμη της προαγωγής και της προστασίας της υγείας, της πρόληψης των ασθενειών, της αναπηρίας και του πρόωρου θανάτου, της αποκατάστασης της υγείας όταν έχει υποστεί βλάβες και της μεγιστοποίησης της ποιότητας ζωής όταν δεν μπορεί να αποκατασταθεί η υγεία. Σε αυτό το πλαίσιο η δημόσια υγεία απαιτεί συνεργατική διεπιστημονική ομαδική εργασία με τη συμμετοχή όλων των επαγγελμάτων υγείας αλλά και μηχανικών, περιβαλλοντικών επιστημόνων, εκπαιδευτών υγείας, διοικητικών, και άλλων εξειδικευμένων επαγγελμάτων και τεχνικού προσωπικού, με μια αποτελεσματική συνεργασία με όλα τα επίπεδα διαχείρισης. Η πρώτη κύρια επιστημολογική διαφοροποίηση της Δημόσιας Υγείας – Κοινωνικής Ιατρικής από την Κλινική Ιατρική είναι ότι σε αντίθεση με αυτήν η οποία επικεντρώνει στο άτομο, η Δημόσια Υγεία εξ ορισμού ερευνά, σχεδιάζει και παρεμβαίνει σε επίπεδο πληθυσμού. Η δεύτερη διαφοροποίηση είναι ότι ενώ η Κλινική Ιατρική εστιάζει στη διάγνωση και αντιμετώπιση της νόσου, η Δημόσια Υγεία – Κοινωνική Ιατρική εστιάζει στους πολιτικοκοινωνικο-οικονομικούς προσδιοριστές της υγείας και στοχεύει στην ευημερία της κοινωνίας η οποία διασφαλίζει με τη σειρά της την προστασία και προαγωγή της υγείας και την πρόληψη της νόσου.

Την περίοδο της λεγόμενης  βιομηχανικής επανάστασης ως μαζικές καταστροφές αντιμετωπιζόταν οι λοιμώδεις μεταδοτικές ασθένειες, οι οποίες εκτός από την ανθρωπιστική πλευρά της απώλειας ζώων, προκαλούσαν και σημαντική μείωση του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού το οποίο ήταν απαραίτητο για την στελέχωση των αναδυόμενων εργοστασίων. Σε αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκε για πρώτη φορά συντεταγμένα η επιστήμη της κοινωνικής ιατρικής, στην οποία αντικείμενο παρακολούθησης και παρέμβασης δεν είναι το άτομο αλλά ένα κοινωνικό σύνολο. Αναπτύσονται  η καταγραφή και περιγραφή στατιστικών στοιχείων, η οποία συγκροτεί και τις πρώτες επιδημιολογικές έρευνες, που τελικά καταλήγουν στην ερμηνεία της φύσης και μετάδοσης των μεταδοτικών ασθενειών και στα ακόλουθα προγράμματα αντιμετώπισης τους, με την ταυτόχρονη εμφάνιση και των μαζικών εμβολιασμών. 

Αντίθετα πλέον η δημόσια υγεία αντιμετωπίζεται όλο και περισσότερο ως ατομική ευθύνη και πεδίο κερδοφορίας. Τα πλάνα και τα πρωτόκολλα απάντησης και οργάνωσης των μαζικών καταστροφών που αφορούν την απώλεια ζώων εμφανίζονται ως κατάλοιπα σε χώρες που είχαν γνωρίσει σοσιαλιστική οικοδόμηση. Δεν είναι τυχαίο που σε κάθε πλημμύρα, σε κάθε πυρκαγιά, σε κάθε σεισμό οι περισσότερες απώλειες και καταστροφές αφορούν τα φτωχότερα και μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα. Απώλειες και καταστροφές αρχικά υλικές που τελικά οδηγούνται να αφορούν και πάλι τις συνθήκες διαβίωσης και άρα την υγεία του συνόλου. 

Και η πρόσφατη πανδημία δεν ήταν εξαίρεση. Η πολιτική υγείας που ακολούθησε τόσο το ελληνικό κράτος όσο και η ευρωπαϊκή ένωση είχαν ως μοναδικό στόχο την προστασία της κερδοφορίας του κεφαλαίου αδιαφορώντας για τα μέτρα προστασίας της κοινωνίας με αποτέλεσμα τις απίθανες δηλώσεις που ακουγόταν στις απογευματινές ενημερώσεις. Η φυσιογνωμία των δηλώσεων αυτών αλλά και η όλη επιχειρησιακή τους κάλυψη δημιούργησαν περαιτέρω σύγχυση για το τι είναι η δημόσια υγεία. Ο γνωστός  ΕΟΔΥ είναι στην ουσία ιδιωτικός φορέας υπό την ευθύνη του κράτους και την πολιτική του για την πρόληψη και προστασία του πληθυσμού την είδαμε στην πανδημία. Ατομική ευθύνη για όλα, δήθεν επιστημονικά πρωτόκολλα που μας έλεγαν ότι ο ιός μεταδίδεται στις διαδηλώσεις και στον ελεύθερο χρόνο και όχι στους χώρους δουλειάς και το εμβόλιο πανάκεια για όλα. 

Από την άλλη αποτελεί συνειδητή πολιτική επιλογή οι όποιες υπηρεσίες δημόσιας υγείας να είναι στην ευθύνη των δήμων και των περιφερειών. Έτσι όμως δεν μπορεί να γίνει καμία συνολική καταγραφή, σχεδιασμός και παρέμβαση για τα ζητήματα δημόσιας υγείας αφού η  ρύπανση, οι επιδημίες, τα ποτάμια και ο υδροφόρος ορίζοντας που μπορεί να μοιράζονται πολλοί δήμοι, περιφέρειες ακόμη και χώρες, όπως και οι καταστροφές δεν διαμορφώνονται και δεν περιορίζονται ποτέ στα όρια ενός δήμου ή περιφέρειας. Έτσι δεν υπάρχουν ολοκληρωμένα και ενιαία προγράμματα για τομείς από την απεντόμωση και τον έλεγχο στους υδροφόρους ορίζοντες,  τον εμβολιασμό και την ενημέρωση-εκπαίδευση για τη προφύλαξή απέναντι σε νόσους, ως και την πολιτική προστασία απέναντι σε φυσικά φαινόμενα. Ακόμη όμως και εκεί που υπάρχουν έχουν καταρτιστεί με κριτήριο το κόστος, όχι τη διασφάλιση της ζωής και υγείας όλου του πληθυσμού, όπως μας έδειξε η πείρα της Θεσαλλίας και οι κατευθυντήριες οδηγίες της ΕΕ για την πρόληψης πλημμυρών. 

Επιπλέον οι όποιες υπηρεσίες δημόσιας υγείας σε δήμους και περιφέρεις είναι αποψιλωμένες από προσωπικό γενικά, δεν απασχολούν γιατρούς κοινωνικής ιατρικής- δημόσιάς υγείας, επιδημιολόγους κλπ. αλλά κυρίως διοικητικούς υπαλλήλους με ευθύνη να εκδίδουν άδειες εργασίας. Όσο για τα εργαστήρια  επιδημιολογίας των Πανεπιστημίων επίσης δεν έχουν καμία σύνδεση με τους παραπάνω και έχουν έναν δικό τους σχέδιο για έρευνα και μελέτες που εξαρτάται από την πηγή χρηματοδότησης και όχι τις ανάγκες δημόσιας υγείας κάθε περιοχής. Σε τι όμως θα μπορούσε να συμβάλει στην Ελλάδα, στην περιφέρεια Ηπείρου, στα Ιωάννινα η κοινωνική ιατρική αν υπήρχε πραγματικά ως κομμάτι ενός συγκροτημένου σχεδίου για την προστασία της δημόσιας υγείας; Ως κομμάτι των δημόσιων κέντρων υγείας οι γιατροί θα μπορούσαν να συμβάλουν ώστε:

να υπάρχει όντως επιδημιολογική επιτήρηση, να γνωρίζει τόσο ο κρατικός μηχανισμός όσο και ο πληθυσμός τη  συχνότητα και που εμφανίζεται π.χ. η βρουκέλλωση, η σαλμονέλλα στα Γιάννενα που η οικονομία στηρίζεται στην κτηνοτροφία και πτηνοτροφία και στις αντίστοιχές μεταποιητικές βιομηχανίες. 

να προκύπτει με βάση το παραπάνω  ένα κρατικό σχέδιο επίλυσης και απάντησης το οποίο δε θα περιορίζεται σε φυλλάδια και επιδοτούμενες καμπάνιες ενημέρωσης αλλά σε ένα σύνολο λύσεων από την δωρεάν απεντόμωση για παράδειγμα έως τον έλεγχο ποιότητας της κτηνοτροφίας και της παραγωγής γαλακτοκομικών προϊόντων 

να παρέχει υψηλού επιπέδου εμπειρογνωμοσύνη στον τομέα της δημόσιας υγείας και να χρησιμοποιεί την επιστημονική τεκμηρίωση και αυστηρότητα κατάλληλα μέτρα ώστε να δίνει συμβουλές για θέματα δημόσιας υγείας με γνώμονα όχι αν θα χάσει μια παρτίδα παραγωγής το εργοστάσιο ή αν θα πάρουν αναρρωτική άδεια πολλοί εργαζόμενοι ταυτόχρονα αλλά οι χώροι εργασίας και το προϊόν να είναι ασφαλείς 

να δομεί ένα πλαίσιο πρόληψης και προαγωγής της υγείας , να έχει εικόνα των ευπαθών ομάδων σε αυτόν τον πληθυσμό και των αναγκών τους, να έχει εικόνα για την ανάπτυξη ασθενειών την πρόληψή τους εμβολιαστικά ή την ορθή χρήση αντιβιοτικών (φαρμακοεπαγρύπνηση) 

να επαναξιολογεί τακτικά τις πρακτικές που ακολουθούνται και να κρίνει αν ανταποκρίνονται στις ανάγκες τις κοινωνίας

Σκεφτείτε ανάλογα θέματα δημόσιας υγείας στην περιοχή μας, όπως οι επιπτώσεις της αιθαλομίχλης, οι εστίες πιθανών επιδημιών όπως τώρα  αναφέρονται στην ιλαρά, η αυξημένη συχνότητα καρκίνου σε μια περιοχή που κανείς δεν την παίρνει χαμπάρι, τα σχέδια για την αντιμετώπιση πλημμύρας που γνωρίζουμε ότι είναι ανύπαρκτα στην Ήπειρο και άλλα. Και δεν είναι τυχαίο πως στο σύνολο  των χωρών της ΕΕ όσο εισέρχονται πιο έντονα τα οικονομικά κριτήρια κέρδους και ο ιδιωτικός τομέας, τόσο οι παροχές υγείας όσο και οι δείκτες χειροτερεύουν. Παράλληλα η θέσπιση των ιδιωτικών πανεπιστημίων και της κερδοφορίας στο χώρο της εκπαίδευσης θα οδηγήσει στον περαιτέρω αφανισμό ειδικοτήτων στο βωμό του κέρδους. Στα χαρτιά υπάρχει όπως αναφέρθηκε η ειδικότητα της Κοινωνικής Ιατρικής και Δημόσιας Υγείας, στην πράξη όμως στην πολιτική υγείας του συστήματος η υγεία είναι ένα ατομικό φαινόμενο, ένα εμπόρευμα το οποίο έχει αναφορά σε ατομικές ασθένειες με στόχο την μεγιστοποίηση του κέρδους και άρα και η σύνθεση του ιατρικού σώματος είναι ανάλογη με τα περιθώρια και τις λογικές κέρδους ώστε συγκεκριμένες ειδικότητες αποκτούν κύρος και προσελκύουν κόσμο και άλλες οδηγούνται στην ανυποληψία. 

Λογικό εφόσον ούτε το αστικό κράτος ούτε το κεφάλαιο δεν σπαταλούν λεφτά για αυτό τον σκοπό. Όσον αφορά την ειδικότητα της ιατρικής της εργασίας, που έχουν υποχρέωση οι εργοδότες να απασχολούν στους εργασιακούς χώρους, ο ρόλος της είναι να συμβάλει επιστημονικά ώστε να προλαμβάνονται τα εργατικά ατυχήματα και επαγγελματικές ασθένειες, η πρόωρη φθορά της υγείας των εργαζομένων από τις συνθήκες εργασίας. Αυτό όμως δε συμφέρει τους εργοδότες. Τα μέτρα ασφάλειας αποτελούν κόστος, η προστασία της υγείας αποτελεί εμπόδιο στο να βαθύνει η  εκμετάλλευση,   η εντατικοποίηση της εργασίας, οι υπερωρίες. Έτσι  σε όλη τη χώρα δεν υπάρχει καμία δημόσια υπηρεσίας ιατρικής της εργασίας, αλλά πολλές ιδιωτικές ενώ σε ολόκληρες περιφέρειες υπάρχει ένας μόνο γιατρός εργασίας (κανονικός και όχι παθολόγος ή γενικός γιατρός ο οποίος απουσία του πρώτου καλύπτει χώρους εργασίας) με τυπικό ρόλο.  Αντίστοιχο εμπόδιο είναι και η λειτουργία της ειδικότητας της κοινωνικής ιατρικής, η οποία επιβλέπει την κατάσταση υγείας του κοινωνικού συνόλου και των ομάδων, με την επιτήρηση των βιομηχανικών μονάδων στις περιοχές και την αλληλεπίδραση τους με το υπόλοιπο οικοσύστημα, την ποιότητα των προϊόντων, τις εστίες μόλυνσης, τα κοινωνικά και τα οικονομικά αιτία που συμβάλουν στην εξάπλωση των ασθενειών (οργανικών και ψυχολογικών). Ούτε αυτό όμως συμφέρει καθώς αποκαλύπτει τις εγκενείς ανισότητες  του καπιταλιστικού συστήματος. Σε αυτή τη βάση οι υπηρεσίες υγείας στον τομέα της πρόληψης, της κοινωνικής ιατρικής αντιμετωπίζονται ως περιττό κόστος για το κράτος και τους εργοδότες. Στην ουσία δεν υπάρχουν στο δημόσιο σύστημα υγείας. Η υπεράσπιση και η οικοδόμηση τη δημόσιας υγείας είναι αδύνατη στο καπιταλιστικό σύστημα, όχι λόγω ανικανότητας αλλά λόγω επιλογής. 

Ο Engels όταν περιέγραφε στο γνωστό του έργο «Η κατάσταση της εργατική τάξης στην Αγγλία» το 1845,  το δραματικό επίπεδο υγείας των εργατών, εστιάζει στις συνθήκες κατοικίας, τη διατροφή, στην ποιότητα του νερού, τις συνθήκες εργασίας για να εξηγήσει το επίπεδο υγείας και τις αιτίες ασθενειών που μάστιζαν εκείνη την εποχή την εργατική τάξη, όπως η πανούκλα και η χολέρα. Υπό αυτό το πρίσμα στη Σοβιετική Ένωση, ο Semashko με βάση επεξεργασίες που υπήρχαν από το 1912, διαμόρφωσε για πρώτη φορά ένα σύστημα υγείας σε εθνικό επίπεδο, με πολλαπλές δομές, οι οποίες αντιστοιχούν στη σοβαρότητα του εκάστοτε προβλήματος υγείας. Το σύστημα υγείας αυτό είχε ως βάση τον κεντρικό σχεδιασμό από πλευράς κράτους και τον συντονισμό από πλευράς των επιστημόνων από  ένα πρώιμο είδος γενικού γιατρού σε δομές πρωτοβάθμιας υγείας. Ουσιαστικά αποτελεί το πρώτο εθνικό σύστημα υγείας και την πρώτη προσπάθεια για ολιστική αντιμετώπιση του ασθενούς, δηλαδή με βάση το σύνολο της σωματικής και ψυχικής του κατάστασης και όχι απλώς της λειτουργίας του κάθε οργάνου ή συστήματος. Η βασική μονάδα του συστήματος υγείας είναι η τοπική πολυκλινική στην οποία αντιμετωπίζονται πρωτοβάθμια περιστατικά και προληπτική ιατρική από τον αγροτικό/γενικό γιατρό για ενήλικους και από τον παιδίατρο για τον ανήλικο πληθυσμό. Οι κεντρικές πολυκλινικές διαθέτουν και περισσότερες ειδικότητες, καθώς και εργαστηριακές δομές. 

Όλα αυτά δεν προέκυψαν τυχαία, αλλά βασίστηκαν στη δυνατότητα των εργατών και του λαού να διαχειρίζεται ο ίδιος τον πλούτο που παράγει για τις δικές του ανάγκες σε ένα κεντρικό σχεδιασμό με βάση τις απαιτήσεις της κοινωνίας και της δυνατότητες της τεχνολογίας. Σε αυτή τη κατεύθυνση ο λαός έχει μπροστά του έναν μονόδρομο: Να σώσει τον εαυτό του στο δρόμο της ανατροπής όπως αναφέρει και το σύνθημα του ΚΚΕ. η προστασία της ΔΥ απαιτεί τη συσπείρωση της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων και την αγωνιστική δράση ενάντια στο σύνολο της πολιτικής που  θυσιάζει την υγεία και τις ανάγκες μας για τα κέρδη των μονοπωλίων, ενάντια στην  πολιτική  της ΕΕ, και όλων τω κυβερνήσεων που οδηγούν στην κατεδάφιση εργασιακών και ασφαλιστικών δικαιωμάτων, ενάντια στις ιδιωτικοποιήσεις από την υγεία, την ενέργεια, τις τηλεπικοινωνίες, τις μεταφορές, το νερό και την παιδεία, ενάντια στην πολιτική χρήσης γης και την εμπλοκή στους ιμπεριαλιστικούς πόλεμους, ενάντια δηλαδή στους παράγοντες που γεννούν τις κοινωνικές και ταξικές ανισότητες. Απαιτεί την ανατροπή του δρόμου  ανάπτυξης που όλα τα μετρά με κριτήριο το κέρδος των ομίλων.  Για να  ανοίξει ο δρόμος για μια άλλη πολιτική και οικονομική ανάπτυξη, που όχι μόνο δε θα αφαιρεί δικαιώματα, αλλά θα έχει ως κριτήριο τη συνδυασμένη και πλήρη ικανοποίηση του συνόλου των σύγχρονων λαϊκών αναγκών με βάση την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών και των επιστημονικών εξελίξεων οι οποίες θα είναι στη διάθεση όλου του λαού.  

Το ΚΚΕ θεωρεί ότι η φροντίδα για την υγεία είναι κοινωνικό δικαίωμα. Στο επίκεντρο της αντίληψης μας βρίσκεται η πρόληψη.  Αναδεικνύουμε ότι η ουσιαστική προστασία της υγείας απαιτεί το συντονισμένο αγώνα για τη δημιουργία ενός ενιαίου, καθολικού, αποκλειστικά δημοσίου και δωρεάν, συστήματος υγείας και πρόνοιας, με την κατάργηση κάθε επιχειρηματικής δραστηριότητας, μέσα στο οποίο και πιο ειδικά  από τα ΚΥ μπορούν να εκπορεύονται και να αναπτύσσονται οι υπηρεσίες Δημόσιας Υγείας, Υγείας και Ασφάλειας της εργασίας, σχολικής υγείας. Να προχωράει η επιδημιολογική επιτήρηση και να συμβάλει στις αντίστοιχες επιστημονικές μελέτες των αναγκών υγεία τους πληθυσμού. Να αξιοποιήσουμε τα σύγχρονα επιστημονικά πρωτόκολλα, τις νέες τεχνολογίες, τις εξελίξεις στην ιατρική επιστήμη και στην πληροφορική. Αυτόν τον αγώνα δίνει καθημερινά το ΚΚΕ και αυτός ο αγώνας χωράει και αξίζει για κάθε επιστήμονά γιατρό, υγειονομικό και για όλο το λαό. 

Όπως έλεγε ο Μπρεχτ τρία πράγματα πρέπει να κάνει ένας γιατρός: να ρωτά, να ρωτά, να ρωτά για τις κοινωνικές συνθήκες.

Πάνος Χριστοδούλου, Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής, MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης

Σημείωση: Το κείμενο αποτελεί την εισήγηση του Πάνου Χριστοδούλου στην πρόσφατη εκδήλωση με τίτλο «Τα κέρδη τους, η υγεία μας. Με το ΚΚΕ για τις σύγχρονες ανάγκες του λαού», που διοργάνωσε η Τομεακή Οργάνωση Ιωαννίνων του ΚΚΕ στα Γιάννενα.

Το βίντεο με την εισήγηση του Πάνου Χριστοδούλου στην εκδήλωση:

Αναλυτικά για την εκδήλωση μπορείτε να δείτε εδώ:

Γιάννενα | «Τα κέρδη τους, η υγεία μας. Με το ΚΚΕ για τις σύγχρονες ανάγκες του λαού» (BINTEO)