Έγκλημα και τιμωρία (Οι νεοφιλελεύθεροι λύκοι του μεσαίωνα)

“Διακόπτουμε για μία σπουδαία ανακοίνωση. Η Ελλάδα είναι κάτω από στρατιωτικό νόμο, τα κοινωνικά δικαιώματά σας συρρικνώνονται. Μείνετε στο σπίτι, μην προσπαθήσετε να επικοινωνήσετε με γνωστούς και συγγενείς σας. Σκάστε! Μην τολμήσετε να σκεφτείτε ότι σας καταπιέζουμε! Μείνετε σπίτι! Όποιος κυκλοφορεί βράδυ θα εκτελείται. Μείνετε ήσυχοι! Μην πανικοβάλλεστε! Ένας αστυνομικός θα είναι πάντα έξω απ’ την πόρτα σας. Για σας. Μείνετε σπίτι! Μείνετε ήσυχοι! Ο νούμερο ένα εχθρός του πολιτισμού είναι οι ερωτήσεις. Η εθνική ασφάλεια είναι πάντα πιο ψηλά από τις προσωπικές επιθυμίες. Δεν επιτρέπονται οι συγκεντρώσεις πάνω από δύο άτομα. Χρησιμοποιείτε μόνο τα ναρκωτικά που πουλάει το κράτος. Σκάστε! Να ‘στε ευτυχισμένοι. Υποταχθείτε! Χωρίς ερωτήσεις. Να θυμάστε ότι όλα έχουν φτιαχτεί για σας. Μόνο για σας.” Πάρτυ κωφαλάλων, Panx Romana 

Δελτία ειδήσεων, διαγγέλματα, υπουργικά συμβούλια. Η νέα καθημερινότητα. Ένας κοινός παρονομαστής, η ατομική ευθύνη, ο λαός που φταίει: από το ερωτικό καλοκαίρι των νέων στις πορείες που κουβαλούν ιό και αρρώστια (πόσο ανατριχιαστική φράση άραγε), από τα μπαρ στις καφετέριες και τις πλατείες, από την πόλη της Δράμας που έχει πρόβλημα (σε αντίθεση με το νοσοκομείο που είναι μια χαρά) έως το συνωστισμό στα μέσα μεταφοράς. Το μήνυμα κοινό. Φταίτε, φταίτε, φταίτε. Η κυβέρνηση τα έχει σχεδιάσει όλα στην εντέλεια και εσείς με την ανευθυνότητά σας τα καταστρέφετε όλα.

Έτσι ο πραγματικός κίνδυνος της πανδημίας δεν είναι ο ιός αλλά ο εαυτός σας. Οφείλεται να προστατεύσετε το κράτος-κυβέρνηση-κοινωνία (εφόσον το κυρίαρχο αφήγημα) τα ταυτίζει, από την ύπαρξη σας. Σε συμβολικό επίπεδο αυτό περιγράφεται στο ότι το μόνο μέτρο που θεοποιήθηκε από τους διανοούμενους της αστικής τάξης είναι η χρήση μάσκας (που όσο χρήσιμη και αν είναι δεν είναι το μοναδικό μέτρο) η οποία επί της ουσίας προστατεύει τους άλλους από τον εαυτό μας. Το μήνυμα αν και υποσυνείδητο είναι ξεκάθαρο: αν κολλήσετε, αν πεθάνετε δεν ευθύνεται η κυβέρνηση αλλά εσείς. Εσείς είστε η πραγματική απειλή. Εσείς και οι επιθυμίες και οι ανάγκες σας.

Σας θυμίζει κάτι όλο αυτό; Είναι, για όσους είχαν επαφή με το κατηχητικό, η μεσαιωνική προσέγγιση της αποκάλυψης του Ιωάννη. Ένας Θεός τιμωρός, ο άνθρωπος de facto αμαρτωλός και ένοχος για τις δυστυχίες του. Μια συνεχής αγωνία για το ποιος είναι άξιος ή όχι να ζήσει. Να ζήσει, όχι να απολαύσει. Η απόλαυση ενέχει τον κίνδυνο της αμαρτίας. Ο μόνος δρόμος για τη λύτρωση είναι ο πόνος. Η συγκεκριμένη θεολογική ερμηνεία της Αποκάλυψης (υπάρχουν και άλλες, με πιο ενδιαφέρουσα την ερμηνεία της Θεολογίας της Απελευθέρωσης) επικράτησε το Μεσαίωνα στο Δυτικό κόσμο και ανατράπηκε σε ένα βαθμό από την Γαλλική επανάσταση και αρκετά χρόνια αργότερα από τον Μάη του ’68. Η ήττα όμως ήταν μόνο πρόσκαιρη.

Οι οικονομικές κρίσεις των τελευταίων χρόνων οδήγησαν σε αναδίπλωση τον καπιταλισμό. Και πλέον δεν υπήρχε το φάντασμα του κομμουνιστικού κινδύνου να κατηγορηθεί, οπότε έπρεπε να βρεθεί ένας νέος ένοχος. Και ο νέος ένοχος αυτή τη φορά θα ταυτιστεί και με τη μέθοδο αναπαραγωγής της ιδεολογίας του συστήματος. Το σύστημα δε μπορεί πλέον να αναπαραχθεί με την ελπίδα του μέλλοντος, μια ελπίδα την οποία ανατρέπουν οι στατιστικές, τα οικονομικά μεγέθη και το ακόρεστο πάθος για κέρδος. Και φυσικά δε γίνεται ο ένοχος να είναι το σύστημα. Άρα, για ό,τι γίνεται, ένοχος είναι ο πολίτης. Επανέρχεται λοιπόν σιγά σιγά η πολιτική του φόβου.

Η παραπάνω θεώρηση των ενοχών και της τιμωρίας διαμόρφωσε και σε μεγάλο βαθμό ένα κομμάτι της πολιτικής πρόληψης των δυτικών κρατών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πολιτική αποτροπής του καπνίσματος. Τα μηνύματα αφορούν κυρίως την καλλιέργεια του φόβου για την επικείμενη χρήση του καπνού, το οποίο αποτυπώθηκε και στην ελληνική πραγματικότητα με τα σχετικά μηνύματα στα πακέτα τσιγάρων. Όμως σειρά μελετών στο πεδίο της ψυχολογίας έδειξε ότι τα μηνύματα αυτά δεν αποδίδουν αφού δεν καταφέρνουν να πείσουν τον πολίτη ότι ο κίνδυνος αφορά τον ίδιο και η χρήση του προϊόντος στην εν προκειμένη περίπτωση θα επηρεάζει άμεσα τον ίδιο. Τα πιο σύγχρονα ρεύματα της ψυχολογίας δείχνουν ότι τα μηνύματα που είναι αποτελεσματικά είναι αυτά τα οποία πείθουν τον πολίτη ότι η ακολουθία μιας πράξης (ή η αποφυγή της) έχει επίδραση στη ζωή του και η επιλογή (ή η αποφυγή της) έχει οφέλη για τον ίδιο. 

Άρα γεννάται το ερώτημα γιατί τα δυτικά κράτη επιλέγουν μια αναχρονιστική μέθοδο η οποία έχει αποτύχει τόσο φιλοσοφικά όσο και επιστημονικά. Και γιατί μάλιστα κινητοποιούν αυτή την αποτυχημένη μέθοδο σε μια τόσο κρίσιμη περίοδο όπως η πανδημία. Η μία πτυχή της επιλογής αυτής είναι ότι με τον τρόπο αυτό το νεοφιλελεύθερο κράτος αποσύρεται διακριτικά από τις ευθύνες του και τις αρμοδιότητές του στον τομέα. Και εφόσον αποσύρεται δίνει την ευκαιρία από τη μια πλευρά στον ιδιωτικό τομέα να καλύψει με το αζημίωτο το κενό και από την άλλη να γλιτώνει το κόστος της αναπαραγωγής των περιττών για αυτό ζωών ανθρώπων που έχει ή θέλει να τοποθετήσει στο περιθώριο. Η άλλη πτυχή είναι ότι το ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού είναι η καταστολή. Ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούν πλέον να επιβάλλουν την ηγεμονία τους είναι η τιμωρία και η καταστολή. 

Για να ακολουθήσει η πολιτεία αυτό το μοντέλο χρειάζεται να προσαρμόσει και το μοντέλο της σχέσης γιατρού ασθενή σε αυτό των παλαιότερων εποχών. Στην παροχή φροντίδας υγείας δεν υπάρχει η κυριαρχία του πολίτη, εφόσον το μοντέλο αυτό τον θέλει να μην έχει την ίδια γνώση ή τουλάχιστον τη δυνατότητα ενημέρωσης με ή από τον γιατρό. Δημιουργείται μια σχέση στην οποία η επαγγελματική εμπορευματική φύση του πάροχου υγείας υπερισχύει της λειτουργηματικής φύσης της εργασίας του. Παρατηρούνται λοιπόν γιατροί με πολύ υψηλή κατάρτιση και πολύ μικρή δυνατότητα ενσυναίσθησης, γιατροί που μπορούν να διαγνώσουν τα πάντα με λεπτομέρεια, εκτός από τι πραγματικά απασχολεί τον ασθενή ή την κοινωνία. Η επιστημονική γνώση που αρχικά αποτελούσε ένα εργαλείο απελευθέρωσης της κοινωνίας από την καταπίεση της μεταφυσικής και των δεισιδαιμονιών που κληρονόμησε στην ανθρωπότητα ο μεσαίωνας, κατέληξε να χρησιμοποιείται πλέον για τον ακριβώς αντίθετο λόγο: όχι στο να πλησιάζει ο γιατρός τον ασθενή αλλά να απομακρύνεται περισσότερο από αυτόν. Αυτό είναι η κληρονομιά του νεοφιλελευθερισμού στην υγεία. Το καταναλωτικό μοντέλο μετέτρεψε τη σχέση γιατρού ασθενή σε μια εμπορευματική σχέση στην οποία συνέφερε να υπάρχει μονοπώλιο στη γνώση και άρα υπεροχή του γιατρού απέναντι στον ασθενή του.

Μολονότι αρκετοί γιατροί παρέχουν, στο πλαίσιο της επικοινωνίας με τους ασθενείς τους, επαρκείς πληροφορίες, τα αποτελέσματα ερευνών δείχνουν ότι μεγάλος αριθμός ασθενών αισθάνεται ότι του αποκρύπτονται σκόπιμα πληροφορίες. Η συμμετοχή του ασθενούς στη διαδικασία λήψης αποφάσεων καθορίζεται από το εύρος των πληροφοριών που έχει στη διάθεσή του και συνιστά παράγοντα μέγιστης σημασίας για την αποτελεσματικότητα της θεραπείας. Ο σχεδιασμός και ο προγραμματισμός κάθε παροχής φροντίδας υγείας οφείλει να εντάσσεται στο πλαίσιο του κεντρικού υγειονομικού σχεδιασμού και οι αντικειμενικοί του σκοποί και στόχοι πρέπει να είναι απόλυτα εναρμονισμένοι με τους σκοπούς και τους στόχους του κεντρικού υγειονομικού σχεδιασμού –προγραμματισμού, να μη τους αντιστρατεύονται και να εντάσσονται στο πλαίσιο για την πολιτική υγείας. Γενικά χαρακτηριστικά των υπηρεσιών υγείας είναι η διαθεσιμότητα στον πληθυσμό, η δυνατότητα προσπέλασης των πολιτών σε αυτές, η συνέχεια της προσφοράς τους , η αποδοχή τους από τους πολίτες.

Άλλη μια μεγάλη συμβολή των κοινωνικών ψυχολόγων στην αντίπερα όχθη λοιπόν, είναι η υποκίνηση, δηλαδή οι παράγοντες που ωθούν  προς την επίτευξη κάποιου στόχου. Από την θεωρία των κλιμακούμενων αναγκών του Maslow  (φυσιολογικές, ασφάλειας, κοινωνικές, εκτίμησης, αυτοπραγμάτωσης), στη θεωρία των δύο παραγόντων του Herzberg (παράγοντες συντήρησης και παράγοντες υποκίνησης) έως τη θεωρία της κάλυψης επίκτητων αναγκών (εξουσία, στόχοι, δεσμοί) του McClelland, οι προσεγγίσεις έχουν δεχτεί κριτική για την εφαρμοσιμότητά τους, αλλά αποτελούν μια διαφορετική βάση για την κατανόηση της συμπεριφοράς. Στη συγκεκριμένη περίοδο χρειάζεται μεγαλύτερη διαφάνεια, καλύτερη προσέγγιση του πολίτη και μέτρα τα οποία να έχουν λογική συνοχή, συνεπή επεξήγηση και ωφέλιμη εφαρμογή στη ζωή του πολίτη.

Χωρίς σοβαρές και συγκροτημένες όμως δημόσιες δαπάνες δεν είναι δυνατή όχι μόνο η προώθηση αλλά ούτε καν η διατήρηση του επιπέδου υγείας ή οποιουδήποτε μέτρου προστασίας. Από μόνη της η θέσπιση δικαιωμάτων ακόμα και αν αυτό αφορά το δικαίωμα στη ζωή, είναι ένα προοδευτικό μεν, λαϊκίστικο δε τρικ. Είναι η «αρχή της ενοχοποίησης του θύματος», η οποία αποτελεί μία ολόκληρη διαδικασία που καταλήγει να αναγορεύονται σε αιτίες του προβλήματος τα αποτελέσματά του. Το επόμενο βήμα είναι να δημιουργηθεί ένα πρόγραμμα με τους κατάλληλους ειδικούς για να… διορθώσει αυτές τις διαφορές. Κάτι το οποίο έγινε και γίνεται αυτή τη στιγμή στην πανδημία. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε μια χώρα στην οποία τα διευθυντικά στελέχη της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών είναι δημόσια πρόσωπα, η σύνθεση της επιτροπής ειδικών δεν είναι δημόσια, ούτε τα πρακτικά συνεδρίασης της, ούτε ο τρόπος επιλογής της. 

Η κυβέρνηση των αρίστων, της σύγχρονης δηλαδή μαλθακής αριστοκρατίας του νεοφιλελεύθερου μεσαίωνα, εμμένει στην καθέδρας επιβολή μη λογικών μέτρων που μοναδικό στόχο έχουν τον περιορισμό των πολιτών, χωρίς μάλιστα το δικαίωμα του να επιλέξουν ή να εγκρίνουν οι ίδιοι αν χρειάζεται να καταργηθεί το μισό σύνταγμα της χώρας. Προσοχή: τον περιορισμό των πολιτών και όχι του sars cov 2. Από την απαγόρευση των συναθροίσεων και των διαδηλώσεων με όργια καταστολής όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και σε ένα σύνολο πόλεων, έως το οριζόντιο lockdown στους τομείς αναψυχής, διασκέδασης και μικρομεσαίας επιχειρηματικότητάς της. Ενώ και σε αυτό τον τομέα πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι στις χώρες στις οποίες εφαρμόζεται lockdown ο συνολικός δείκτης θνησιμότητας είναι μεγαλύτερος, καθώς το σύστημα υγείας μετατρέπεται σε μονοθεματικό και ολόκληρα τμήματα πολιτών μένουν εκτός, κάτι που σε δεύτερο χρόνο θα οδηγήσει σε μείωση της ποιότητας και του προσδόκιμου ζωής, λόγω της αύξησης των επιπτώσεων χρόνιων νοσημάτων και αναδυόμενων ψυχολογικών προβλημάτων. 

Γίνεται λοιπόν αλλιώς; Ή είμαστε καταδικασμένοι να βαδίζουμε προς την αποκάλυψη, προς έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο, στον οποίο το οικονομικό μοντέλο θα προσαρμόζεται στις επιθυμίες των πολυεθνικών, ενώ σιγά σιγά θα απαγορεύεται και θα ποινικοποιείται η κάθε αντίδραση; Και εδώ ενώ εμφανίζεται η αγέλη των λύκων του σύγχρονου μεσαίωνα, είτε με την προβιά νεοφιλελεύθερων υπουργών, είτε με την προβιά ήσυχων καθηγητών, εμφανίζεται, ή μάλλον εμφανίζονται διάφορες ομάδες μελισσών. Ανθρώπων που στηρίζουν το διπλανό τους, στήνουν δομές αλληλεγγύης, οργανώνουν απεργίες, τολμούν να κατέβουν σε πορείες, στήνουν ακτιβισμούς, ορθώνουν το ανάστημά τους. Μέλισσες λοιπόν υπάρχουν, κυψέλες; Υπάρχει όμως καλύτερη κυψέλη από τα όνειρα;

Η Κούβα είναι η πατρίδα των εφηβικών μας ονείρων. Η επανάσταση, ο Φιντέλ, ο Τσε, το όνειρο για μια πιο ελεύθερη ζωή. Ειδικά για όσους και όσες επιλέξαμε να ακολουθήσουμε την επιστήμη της ιατρικής, η Κούβα αποτελούσε ακόμα ένα όνειρο, μια όαση στον κόσμο των φαρμακευτικών και των κατεστημένων. Τα “Ημερολόγια μοτοσικλέτας” ήταν ένα άτυπο βιβλίο ιατρικής, μια πυξίδα για το τι και για ποιους θέλουμε να κάνουμε. Με όλα αυτά δεδομένα, μια  εκδήλωση του Εργατικού Κέντρου Άρτας με την πρέσβειρα της Κούβας στην Ελλάδα, σε έναν χώρο που αποτελεί επίσης πατρίδα των παιδικών μας ονείρων, ήταν όχι μόνο σοκαριστικά χαρμόσυνο, αλλά και διαφωτιστικό: η Κούβα, ένα μικρό νησί εν μέσω εμπάργκο και επιθέσεων, επέλεξε όχι να εμπορευματοποιήσει, όχι να ανταλλάξει, αλλά να προσφέρει χιλιάδες εθελοντές γιατρούς σε χώρες που πλήττονταν από το κύμα της πανδημίας του covid 19, σε χώρες οι οποίες ενδεχομένως να κινήθηκαν και επιθετικά εναντίον της στο παρελθόν ή και στο σήμερα.  Πώς κατάφεραν να οργανώσουν ένα σύστημα κοινωνικής ιατρικής και δημόσιας υγείας; Πώς αντιμετωπίζουν με πολύ λιγότερα οικονομικά μέσα τις ανάγκες για πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας εν μέσω μιας πανδημίας; Όσο και αν δε μπορούν να σκεφτούν διαφορετικά οι ινστρούχτορες του καπιταλισμού, οι άνθρωποι, με απλές ανάγκες, είναι αυτοί που κάνουν την επανάσταση.

Γιατί πολλές φορές τα όνειρα δεν απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Την πραγματικότητα που έχουμε εμείς ανάγκη. Όχι την πραγματικότητα της τιμωρίας και του φόβου. Ας μη κάνουμε λοιπόν, όπως έγραφε ο Δουμάς στον Κόμη του Μόντε Κρίστο, το έγκλημα για το οποίο μας έχουν καταδικάσει. Ας μη γίνουμε υπεύθυνοι για την καταστροφή των ζωών μας. Ας δείξουμε στάση ευθύνης και ας υπερασπιστούμε τα δικαιώματα και τα όνειρα μας. Αυτό ίσως είναι και το καλύτερο μέτρο ατομικής προστασίας. 

“Κρατάν τον κόσμο, κρυψώνα καμμιά το καλούπι αυτό ανδρώνει μωρά ανοίγω την παλάμη στην ψήφο ξανά με τρομάζεις για ποια δημοκρατία μιλάς αυτή η χώρα μας κάνει σκιές με αποδράσεις πλαστικές στις αγγελίες ζητάνε παιδιά καραβανάδες ή και στα ΜΑΤ δεν έχω για πούλημα ιδανικά ψάξε αλλού να μολύνεις μυαλά δεν θα γελάσεις τα παιδιά δεν πουλάν ιδανικά δεν πουλάν ιδανικά. Ρομποτάκια ενωθείτε” Πάρτυ κωφαλάλων 

Βιβλιογραφία 

Philips D., Medical professional dominance and client dissatisfactions, Social Science and Medicine, 42,1419-1425,  1996

Riess  H., Kraft Todd G., E.M.P.A.T.H.Y.: A Tool to Enhance Nonverbal Communication Between Clinicians and Their Patients, Academic Medicine 2014

Shuy R.W., The medical interview: problems in communication, primary care, 3, 365-386, 1976

Δίκαιος Κ , Κουτουζής Μ , Πολύζος Ν. , Σιγάλας Ι , Χλέτσος Μ. , εκδ ΕΑΠ , Πάτρα 1999

Ioannidis J., excess deaths of aggressive measures, eur j clin invest 2020

Καμπαγιάννης Θ., Με τις μέλισσες ή με τους λύκους, αντίποδες 2020

Πάνος Χριστοδούλου,  Ειδικευόμενος Ιατρικής Βιοπαθολογίας/Εργαστηριακής Ιατρικής, MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης, Μεταπτυχιακός φοιτητής στο ΠΜΣ Τρόφιμα, Διατροφή και Μικροβίωμα της ιατρικής του ΔΠΘ