Φώτα, Κάμερα, Επανάσταση (Η εξέγερση του ελληνικού θεάτρου)

Να ζεις, να μη ζεις αυτή είναι η ερώτηση, τι συμφέρει τον άνθρωπο
Να πάσχει να αντέχει σωπαίνοντας τις πληγές από μια μοίρα που τον ταπεινώνει χωρίς κανένα έλεος
Ή να επαναστατεί, να αντισταθεί στην ατελείωτη παλίρροια των λυπημένων καιρών 

Το στερεότυπο στην Ελλάδα συνδέει την τέχνη με την αριστερά και τα απελευθερωτικά κινήματα. Και όπως κάθε στερεότυπο είναι λάθος. Γιατί η σχέση του απελευθερωτικού προτάγματος με την τέχνη δεν αφορά μόνο την Ελλάδα, είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, και μάλιστα όχι των τελευταίων χρόνων. Το ίδιο στερεότυπο στην Ελλάδα αποδίδει τη σύνδεση αυτή με κυκλώματα, συνωμοσίες, κλπ, κάτι αρκετά δύσκολο αφού αν υπήρχε μια εξεγερτική συνωμοσία εδώ και αιώνες μάλλον δε θα είχαμε τα βιβλία ιστορίας που έχουμε σήμερα.

Αυτό σημαίνει πως κάθε (μεγάλος) καλλιτέχνης είναι και επαναστάτης; Όχι απαραίτητα, υπάρχουν (λίγες είναι η αλήθεια) εξαιρέσεις όπως ο Σαλβαντόρ Νταλί, ο Φρανκ Μίλερ, ο Κλιντ Ιστγουντ, ο Γουόλτ Ντίσνεϊ, ο Μάνος Χατζιδάκης, ο Σταύρος Ξαρχάκος. Το έργο όμως ακόμα και αυτών (αρκεί κάποιος να δει τις ταινίες του Ιστγουντ όπως το Gran Torino και τα έργα του Ξαρχάκου όπως το Μεγάλο Μας Τσίρκο) για να μπορέσει να αγγίξει το λαό, για να μπορέσει να αποκτήσει διαχρονικά χαρακτηριστικά, πρέπει να πατάει στην καθημερινότητα, να ονειρεύεται μια διαφορετική πραγματικότητα (στο αρχαίο ελληνικό θέατρο αυτό αποτυπώνεται με τη λέξη ουτοπία), να δίνει διέξοδο στις αγωνίες και τους πόνους του θεατή. Όχι επειδή το λέει κάποιος θεωρητικός του κομμουνισμού, ο Αριστοτέλης αναφέρει αυτά τα στοιχεία στην ποιητική του. 

Τα τελευταία χρόνια,  λοιπόν, υπήρχαν παραστάσεις που έβρισκαν αφορμή (κυρίως από μια αρχαία τραγωδία ή κωμωδία) για να ασκήσουν κριτική στην πραγματικότητα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η Αντιγόνη (θέση της γυναίκας στο σήμερα), Τα βατράχια (η απόγνωση ενός πολίτη στην κοινωνία), οι σφήκες (συνολική διακωμώδηση της μικροαστικής τάξης και αντίληψης), η Μήδεια (προσφυγικό), οι Βάκχες (άνθρωπος εναντίον φύσης). Το φετινό καλοκαίρι, όμως, του 2024, βρήκε τα αρχαία και όχι μόνο θέατρα, από την Επίδαυρο μέχρι τη Δωδώνη σε …εξεγερτικό πυρετό.

και τα έργα τα μεγάλα που για αυτά γεννήθηκες μονάχα για αυτά γεννήθηκες δε τα τολμάς 

Η δυναμική αρχή, η πρώτη ηχηρή ιαχή πολέμου ήταν η παράσταση Ορέστεια (η οποία αποτέλεσε και την έναρξη του φεστιβάλ Επιδαύρου): Μέσα από έναν πραγματικά εντυπωσιακό, ενεργό και δυναμικό χορό αποτυπώνεται η δημιουργία της νέας τάξης πραγμάτων, της σύγχρονης αστικής τάξης, πάνω σε πτώματα ανθρώπων, πάνω σε δίκαιους, κατά τα άλλα, πόλεμους και σε σωστές, υποτίθεται, πλευρές της ιστορίας. Από τα παλαιστινιακά μοιρολόγια του χώρου έως την ξεκάθαρη τοποθέτηση στο τέλος και τα συνθήματα που πήραν τη σκυτάλη, το μήνυμα ήταν ξεκάθαρο: Λευτεριά στην Παλαιστίνη. Είναι μια παράσταση στην οποία οι παραδοσιακά καλοί και σωτήρες είναι στην ουσία οι κακοί, οι καταπιεστές, οι βέβηλοι. 

Το ίδιο πνεύμα περί ουσιαστικά κακών εξουσιαστών συνεχίζει και η παράσταση Όρνιθες. Η ουράνια πολιτεία των σύννεφων είναι η παρισινή κομμούνα πριν την παρισινή κομμούνα, η Κούβα πριν την Κούβα, η Οκτωβριανή Επανάσταση πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση, ένας ύμνος στην αντίσταση και την οικοδόμηση ενός άλλου κόσμου (που σε μερικές στιγμές θύμιζε το Ummaguma των Pink Floyd: πολύ καλό και άρτιο τεχνικό, ωραία ιδέα αλλά αρκετά περίπλοκο, το ακούς σου αρέσει αλλά μετά θέλεις να βάλεις το πολύ πιο απλό αλλά και πολύ πιο τέλειο Dark side of the moon). Οι αστικές κοινωνίες αποτυπώνονται στην γυμνή αλήθεια τους, με αλήτες ρουφιάνους δημοσιογράφους, real estate απατεώνες, θεομπαίχτες ιερείς, ξεπουλημένους δικαστές και πολιτικούς. Μόνη λύση η άμεση αμφισβήτηση όλων αυτών και η οικοδόμηση ενός άλλου κόσμου. 

Τον ίδιο άλλο κόσμο φαίνεται μέσα από ψυχεδελικά σκηνικά και ενδυμασίες να ψάχνουν και στις Ικέτιδες χωρίς όμως να καταφέρουν να τον βρουν, ούτε στην αρχαία Αργολίδα. Όπως δεν καταφέρνει να τον βρει ούτε και ο Ηρακλής στην παράσταση Ηρακλής Μαινόμενος όπου αποδεικνύεται πως δεν είναι ήρωας αλλά πιόνι της εξουσίας των θεών και των βασιλιάδων. Ήρωας γίνεται όταν αποφασίζει να πετάξει το ρόλο του γενναίου, και ν’ αποφασίσει να ζήσει. 

Και αν όλα τα παραπάνω ακουμπούν περιφερειακά το πρόβλημα, η παράσταση Πλούτος ακουμπά τον πυρήνα του, το χρήμα και την παραγωγική διαδικασία. Ο Αριστοφάνης ζει και σπέρνει εφιάλτες σε καθωσπρέπει μικροαστούς που βλέπουν το θέατρο και την τέχνη ως ένα νεκρό μουσειακό αντικείμενο. Μέσα από μια εξαιρετική παραγωγή με τρομερά σκηνικά και τέσσερα καλλιτεχνικά σχήματα επί σκηνής, με απαρχή τους ταξικούς λόγους των Χατζηφραγκέτα, παρουσιάζεται πως η κοινοκτημοσύνη και η συλλογική παραγωγή (δηλαδή ο κομμουνισμός) είναι η ιστορική κανονικότητα και η ιδιοκτησία και η εκμετάλλευση της υπεραξίας (ο καπιταλισμός δηλαδή) είναι η παρένθεση. Και η λύση. ο πλούτος να τοποθετηθεί στην ακρόπολη, στο κοινό ταμείο, στο κράτος, δίνοντας μια ωραία περιγραφή του σοσιαλισμού. 

ποιος προτιμά να ζει ρημάζοντας μέσα στον χρόνο να τον αδικεί ο ισχυρός να τον συντριβεί ο επηρμένος
να ερωτεύεται να εκλιπαρεί τον αδιάφορο να ανέχεται την ύβρι της εξουσίας την νύστα του νόμου
να νικά ο ανάξιος τον άξιο, ποιος θα άντεχε να κουβαλάει το ασήκωτο βάρος της ζωής
να σέρνεται να ενημερώνει να στραγγίζει ο ιδρώτας η ψυχή του αν δεν ήταν ο τρόμος 

Και ο κόσμος, οι θεατές, ο λαός, γιατί τελικά δεν εξεγείρονται; Tην απάντηση σε αυτό το ερώτημα προσπαθεί να δώσει ένας νεοτερικός Άμλετ (από τον οποίο προέρχονται και τα αποσπάσματα με πλαγιασμό στο άρθρο). Ένας Άμλετ που βρίσκεται οριακά κωμικά διχασμένος και σίγουρα τραγικά αναποφάσιστος στη σύγκρουση του παλιού και διεφθαρμένου κόσμου και της ορμητικής και ισοπεδωτικής νεότητας. Σε τέτοιο βαθμό που παραμένει φλύαρος και άπραγος, μέχρις ότου χαθεί μέσα στην αυτοκαταστροφικότητα της έλλειψης αποφασιστικότητας. 

Η έκρηξη αυτή του θεάτρου και η στροφή στην κοινωνία δείχνει ότι ο αναβρασμός που υπάρχει τα τελευταία χρόνια, οι συλλογικές διεκδικήσεις και αντιστάσεις όσο και αν απαξιώνονται, αγγίζουν την κοινωνία και το θέατρο. Ένα θέατρο που σέβεται όντως το πνεύμα των αρχαίων έργων που περιγράφονται από τον Αριστοτέλη και αγνοούν τον τύπο που θα ήθελε έναν ακίνδυνο θίασο, αποκομμένο από την πραγματικότητα, ως μουσειακό αντικείμενο για να συζητούν μεταξύ τους οι ελίτ. Όμως ευτυχώς φαίνεται πως το σύνολο των εργατών της τέχνης επιλέγει να σταθεί επιδεικτικά  απέναντι  σε τέτοιες συντηρητικές αντιλήψεις, να αναλάβει τον ρόλο του διδασκάλου και να σταθεί δίπλα στο λαό, προσπαθώντας από την πλευρά του να στηρίξει και να εμπνεύσει τη ζωή και τους αγώνες του.

Όμως πρέπει να βιαστούμε, τα πνεύματα των ανθρώπων είναι αγριεμένα
Έρχονται φοβερά πράγματα στον κόσμο, Άμλετ 

 

Πάνος Χριστοδούλου, Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και κοινωνικής Ιατρικής,  MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης