Φυγή από την πραγματικότητα

Ο  πόλεμος στην Ευρώπη συνεχίζεται 10 μήνες τώρα,  η μεγάλη ενεργειακή κρίση καλύπτεται πίσω από επιδοτήσεις στις εταιρείες ενέργειας, ο  πληθωρισμός εκτοξεύει τις τιμές ειδών πρώτης ανάγκης και η πολιτική μας ηγεσία θέλει να μας διαβεβαιώσει για τη σταθερότητα, ασφάλεια και ευημερία που με τις ενέργειές της  μας έχει εξασφαλίσει. Και όσοι είναι ή νιώθουν συνεργοί της κυρίαρχης τάξης, ευχαριστημένοι με αυτές τις διαβεβαιώσεις, θέλουν στην εξωραϊσμένη εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας που πολιτειακή και πολιτική ηγεσία περιγράφουν σε μηνύματα και διαγγέλματα να αναγνωρίζουν το δικό τους μικρόκοσμο, που τον υπερασπίζονται υποστηρίζοντάς τους. Και πείθονται για τον τακτοποιημένο κόσμο που τους υπόσχονται. Από κοντά μικροαστοί που φοβούνται την πτώση τους από ένα κοινωνικό επίπεδο το οποίο θεωρούν εφαλτήριο αναρρίχησής τους, εσωτερικεύουν την κυρίαρχη ιδεολογία κι αρνούνται να δουν την πραγματικότητα της κοινωνικής κατάστασης. Κι εκείνοι που νιώθουν την σκληρότητα του καπιταλισμού στο ίδιο τους το σώμα, με τις ατέλειωτες ώρες δουλειάς, κατευθύνονται ν’  αναζητούν τη διέξοδο που πρόθυμα η κυρίαρχη τάξη τους δίνει, με τη φυγή από την πραγματικότητα. 

 Με όχημα την αναπαράσταση εξωραϊσμένων καταστάσεων που αποτρέπει από τους προβληματισμούς, φοβισμένοι μικροαστοί και ταλαιπωρημένοι προλετάριοι εσωτερικεύουν την κυρίαρχη ιδεολογία που με μύρια μέσα διαχέεται. Τα ΜΜΕ είναι ο κυριότερος δίαυλος της όχι μόνο με την ειδησεογραφία που  προωθείται,  αλλά και το είδος της  μυθοπλασίας που κυριαρχεί σε τηλεοπτικές σειρές. Οι οποίες είναι ένας καλολαδωμένος μηχανισμός, προορισμένος να προσφέρει στον θεατή το κομμάτι της ψυχαγωγίας που περιμένει, με ιστορίες πανομοιότυπες σε γενικές γραμμές, οι οποίες λειτουργούν ως αφηγηματικές ωραιοποιήσεις μιας κατασκευασμένης πραγματικότητας. Αυτή η συνεχής μετάδοση ιδεών, αξιών και αντιλήψεων μέσω της χειραγώγησης της δημόσιας πληροφόρησης και των μυθοπλασιών προωθεί  μια ιδεολογία  που φαίνεται να  υποστηρίζει τα υλικά και πολιτιστικά συμφέροντα των δημιουργών τους, δηλ. της κυρίαρχης τάξης. 

   Κι επειδή η αντίληψή μας για την πραγματικότητα δεν περιορίζεται στις αισθήσεις μας, αλλά βασίζεται και σε αυτά που έχουμε στο μυαλό μας, και πιο συγκεκριμένα στη φαντασία μας και στους συνειρμούς που ρέουν στη μνήμη μας, γι’ αυτό και οι τηλεοπτικές σειρές μυθοπλασίας συμβάλλουν ν’ αναγνωρίζουμε τις εμπειρίες μας με  τρόπο που αυτές μας υποδεικνύουν και επηρεάζουν το όραμά μας για τον κόσμο  όπως και τον προβληματισμό μας σε πολλά ζητήματα. Μάλιστα αφοσιωμένοι θεατές που παρακολουθούν αυτές τις σειρές,  σε ορισμένες περιπτώσεις δημιουργούν μια ασάφεια μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας και γι’ αυτό βλέπουμε σχολιασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ως εάν οι ήρωες των σειρών ήταν πραγματικοί. Αυτές οι  συνήθεις και ασυνήθιστα εμπλεκόμενες πρακτικές θέασης, δείχνουν πώς μπορεί  μια σειρά να γίνει ένα όχημα για μια κρυφή καπιταλιστική ιδεολογία, ενώ  ισχυρίζεται ότι είναι απλώς μια ελαφριά ψυχαγωγία. 

Τα δύο τελευταία χρόνια, μετά μια μακρά περίοδο, εξαιτίας της  οικονομικής κρίσης, περιορισμού των σίριαλ, οι τηλεοπτικοί σταθμοί έχουν κατακλυστεί από σειρές μυθοπλασίας. Η πλειονότητά τους, αν όχι το σύνολο, αναπτύσσουν μια αρκετά συμβατική κοινωνική κριτική, προσφέροντας προβληματισμούς για επαναλαμβανόμενα θέματα, στα οποία η οικογένεια είναι πάντα παρούσα. Σχεδόν σε όλα ενσωματώνεται η οικογενειακή διάσταση στη ζωή των ηρώων, με τον έρωτα και τον θάνατο να ακολουθούν στην ιεραρχία των ανησυχιών. Το κοινωνικό ερώτημα παραμένει ο  μεγάλος απών και ακόμα κι όταν επικρίνεται η  σκοτεινή πλευρά της εξουσίας και των θεσμών, απουσιάζει η άποψη των εκμεταλλευόμενων στην ταξική της διάσταση.

Στα χρόνια μας, τα σίριαλ έχουν αντικαταστήσει τον λαϊκό κινηματογράφο που στις δεκαετίες του ΄50 και ιδιαίτερα του ’60 ψυχαγωγούσε ένα κοινό ταλαιπωρημένο από τα δεινά της επώδυνης δεκαετίας του 1940, αποζητώντας ένα αισιόδοξο μέλλον. Όπως ο εμπορικός λοιπόν κινηματογράφος των δεκαετιών εκείνων, έτσι και η πλειονότητα των τηλεοπτικών σειρών τώρα αποτελεί κατεξοχήν χώρο της κυρίαρχης ιδεολογίας. Σ’  αυτά ο θεατής  επιβεβαιώνει ότι ο κόσμος παραμένει ίδιος, δεν παρακινείται να σκεφτεί ότι μπορεί ή χρειάζεται να αλλάξει με συλλογικές διαδικασίες, η καλοσύνη και υποταγή τελικά ανταμείβονται,  με αποτέλεσμα αυτή η ανακουφιστική προσέγγιση να ευνοεί την κυρίαρχη τάξη και την εκάστοτε κυρίαρχη ιδεολογία. 

Κι όπως στα χρόνια του εμπορικού κινηματογράφου έμοιαζαν οι μεγάλες εμπορικές επιτυχίες του απολίτικες, με προβληματισμούς που περιορίζονταν σε γενικόλογα κηρύγματα για ισότητα και δικαιοσύνη, το ίδιο και τα σύγχρονα σίριαλ, τα οποία μάλιστα περιέχουν πολλά νοήματα που  μοιάζουν και ανατρεπτικά της καθεστηκυίας τάξης. Συνεχίζει όμως και στις σειρές, όπως στο παλιό  σινεμά, η ταξική πάλη να  έχει εξαφανιστεί. Η όποια προσέγγιση σε κοινωνικά ζητήματα μυθοποιεί και επιβάλλει τις κυρίαρχες νοοτροπίες. Κι ενώ ο εμπορικός κινηματογράφος επικεντρωνόταν στον φτωχό και κατατρεγμένο και στη σύγκρουσή του με τον άκαρδο πλούσιο που έληγε πάντα μ’ ένα γάμο, τα σύγχρονα σίριαλ έχουν εξαλείψει τη φτώχεια ή την έχουν τόσο ωραιοποιήσει που δεν αναγνωρίζεται ως φτώχεια.   

Κι αν οι ταινίες του Φώσκολου ήταν ενδεικτικές γι΄ αυτόν τον αόριστο ανθρωπισμό που προωθούσε ο εμπορικός κινηματογράφος, αντίστοιχα και οι σειρές του Παπακαλιάτη είναι ενδεικτικές για την προώθηση του  προοδευτισμού που υποκρίνεται η κυρίαρχη ιδεολογία μέσα από ανατροπές στερεοτύπων που συνδέονται με φύλα και ταυτότητες.  Κι αν, έστω και θεωρητικά, περισσότερο για να κολακεύσει τους λαϊκούς θεατές  του ο κινηματογράφος του Φώσκολου επικροτούσε το σύστημα αξιών τους, θάρρος, εντιμότητα, εργατικότητα κλπ. στα σίριαλ του Παπακαλιάτη επικροτούνται οι νέες επιταγές της φιλελεύθερης δημοκρατίας μας, ο πλουραλισμός και η ανοχή σε όλα που δεν αντιτίθενται στο ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα. Πέρα από τον καπιταλισμό, που παρουσιάζεται ως αυτονόητη βεβαιότητα, αντικειμενική αλήθεια δεν υπάρχει και κάθε ισχυρισμός περί αντικειμενικής αλήθειας θεωρείται ότι εισάγει διακρίσεις. Ο προπαγανδιστικός ιδεαλισμός του εμπορικού κινηματογράφου, όπου στο τέλος ο καλός και τίμιος θα βρει την ευτυχία και θα εξασφαλίσει την οικονομική του ευμάρεια, με εξαφάνιση των αντικειμενικών συνθηκών,   συναντάται με τον ιδεαλισμό της ανοχής των σύγχρονων σίριαλ, όπου γίνονται αποδεκτές όλες οι επιλογές, μ’ έναν φορμαλιστικό τρόπο που ορίζει τις διαδικασίες που επιτυγχάνουν συναίνεση, με εξαφάνιση όμως των υλικών όρων από τους οποίους εξαρτώνται. 

Στην πραγματικότητα, στις σειρές του Παπακαλιάτη υπάρχει μια διάχυτη στερεοτυπική απόδοση του σύγχρονου  Έλληνα που διακαώς θέλει να θεωρείται ευρωπαίος, με κύριους άξονες τον πλούτο, την επαγγελματική επιτυχία, τις καλλιτεχνικές ανησυχίες, την ανεκτικότητα σε φύλα και ταυτότητες, την αντισυμβατικότητα σε τυπικούς κανόνες συμπεριφοράς, τον εξορθολογισμό που εκδηλώνεται με ευγενικό κυνισμό. Οι θεματικοί του άξονες ανάγονται στον οικογενειακό κύκλο που περιέχει  προσωπικά και κοινωνικά προβλήματα, τα οποία  η υποκριτική προοδευτικότητα της άρχουσας τάξης προωθεί, όπως κακοποίηση και σεξουαλικό προσανατολισμό, σ’ ένα σχεδόν αποστειρωμένο περιβάλλον, όπου ωραιοποιούνται κοινωνικές καταστάσεις και δεν αναζητούνται κοινωνικές αιτίες. Και όπως η αντιστορική  και απολίτικη πλοκή του εμπορικού κινηματογράφου, με την αρωγή της λογοκρισίας βεβαίως, συγκάλυπτε την ιδεολογική του στόχευση, το ίδιο συμβαίνει και με τις τηλεοπτικές σειρές. Με την αποσιώπηση των  κοινωνικών ρήξεων και συγκρούσεων, την αδιαφορία για τις αιτίες τους, την αδυναμία ανάδειξης του ανθρώπινου παράγοντα για προσέγγιση ή επίλυση καταστάσεων  που αναλαμβάνει η τύχη, ο στόχος είναι η επίτευξη της συναίνεσης και η διατήρηση του status quo της κυρίαρχης τάξης. 

Στα τηλεοπτικά σίριαλ,  όπως παλιότερα στον κινηματογράφο, σε μεγάλο βαθμό ένα μέρος της κοινωνίας ανεβαίνει στη σκηνή και παρουσιάζεται, αποτυπώνοντας την εικόνα της σε μια συγκεκριμένη περίοδο  και απλουστεύοντας τα θέματά της, γιατί δεν υπάρχει ούτε η θέληση για ανάδειξη  της δυστυχίας του κόσμου ούτε η επιθυμία αναζήτησης των αιτιών της. Όλα αυτά τα σίριαλ, με την  επιμονή  στο προσωπικό και ερωτικό και το ενδιαφέρον για τις κοινωνικοπολιτικές αναφορές εντοπισμένο μόνο στο παρελθόν, σηματοδοτούν μια κοινωνία που αρνείται να δει την πραγματικότητα που βιώνει. Ο εμπορικός κινηματογράφος τουλάχιστον έβλεπε από τη μια πλευρά πόνο, κλάμα και βάσανα που κανένα σίριαλ πια δεν βλέπει. Η κυριαρχία της μικροαστικής αντίληψης  και της νοοτροπίας της επιβάλλει μια ουδετερότητα που αναδεικνύει το εξαιρετικό στο συνηθισμένο και υπερβαίνει τις συγκυρίες σ’ ένα αταξικό και αναλλοίωτο περιβάλλον.