Τουριστική πολυδραστηριότητα: Ούτε δαιμονοποίηση ούτε θεοποίηση

Τις τελευταίες μέρες σε απάντηση ερώτησης στη βουλή, ο ιδιαίτερα επικίνδυνος υπουργός και αντιπρόεδρος του κυβερνώντος κόμματος Άδωνις Γεωργιάδης δήλωσε πως “είναι στρέβλωση η υπερβολική εξάρτηση από τον τουρισμό”.
Η απάντηση αυτή άναψε φωτιές στα σόσιαλ μίντια.

Προσωπικά αρνούμαι να διαβάσω την απάντηση, αλλά μόνον σαν τίτλο την γνωρίζω (1), γιατί πριν μερικούς μήνες ο ίδιος ανήρ δήλωνε πως ο τουρισμός έσωσε την οικονομία της χώρας. Έπρεπε όμως να πάρουμε σαν αφορμή τις δηλώσεις αυτουνού για να ξανασκεφτούμε την τουριστική μονοκαλλιέργεια;

Η συζήτηση σε όλο τον κόσμο αλλά και στην Ελλάδα, είναι τόσο παλιά όσο και η “δημοκρατικοποίηση” του τουριστικού φαινομένου, δηλαδή η έναρξη των μαζικών τουριστικών ροών. Συμπυκνούνται στην καταστροφή φυσικού, δομημένου και πολιτιστικού περιβάλλοντος, αλλά και στην αλόγιστη ανάπτυξη του τουρισμού έναντι άλλων τομέων της οικονομίας.

Ιδιαίτερα στη χώρα μας προσδιορίζεται στα μέσα της δεκαετίας ’60 με δημοσιεύματα σε εφημερίδες και περιοδικά, αλλά και από αγορεύσεις και δηλώσεις κυρίως βουλευτών της τότε ΕΔΑ. Ο λόγος ήταν ότι οι τότε κυβερνήσεις (από τα τέλη του ’50) εξανάγκαζαν τα ταμεία των εργαζομένων να ανεγείρουν ξενοδοχεία, αλλά άρχισαν να επιδοτούν και ιδιώτες. Ακόμη και οι τράπεζες έμπαιναν στον χορό με δικά τους.

Μέχρι τότε η συντριπτική πλειοψηφία των μονάδων ήταν μικρές έως πολύ μικρές.
Αυτό όμως που συνέβη με τη χούντα δεν έχει προηγούμενο. Ευνοημένοι της υπάρχουν ακόμη ως δεύτερη και τρίτη γενιά ξενοδόχων.
Σχετικά στοιχεία είχε δημοσιεύσει το περιοδικό “οικονομικός ταχυδρόμος” στη μεταπολίτευση.
Ακόμη όμως και κατά τη διάρκεια της χούντας υπήρχαν κάποια δημοσιεύματα που εξέφραζαν ανησυχίες. (βλέπε φωτό)

Στη μεταπολίτευση πια βαλλόταν αυτή η επιλογή συστηματικά από τον λεγόμενο «προοδευτικό χώρο» -αργότερα όσοι κυβέρνησαν τα ξέχασαν – αλλά έχουμε και ένα βιβλίο του Γιάννη Τσαλουχίδη πρώην βουλευτή και Γ.Γ υπουργείου της Ν.Δ, συνάμα και ξενοδόχου Θεσσαλονίκης το οποίο εκδόθηκε μέσα ’80. Σε ένα του εκτενές κεφάλαιο, παραθέτει μελέτη με την οποία αμφισβητούσε το θετικό ισοζύγιο των εισροών σε συνάλλαγμα, σε σχέση με τις εκροές για να καλυφθούν η ανάγκες που προκαλούσε η τουριστική ζήτηση (δεν έχω αυτή τη στιγμή πρόσβαση στο αρχείο μου για περισσότερα στοιχεία)
Λίγο πριν το εξώφυλλο του περιοδικού “οικονομικός ταχυδρόμος” σε σκίτσο του Κώστα Μητρόπουλου, εμφανίζει τον χάρτη της Ελλάδας σαν ένα τεράστιο ξενοδοχείο.

Οι παλιότεροι επίσης, θα θυμούνται το σύνθημα “να μη γίνουμε τα γκαρσόνια της Ευρώπης”. Ναι, είχε σοβαρή βάση αυτό το σύνθημα. Είχε αρχίσει από την περίοδο της χούντας η εγκατάλειψη του πρωτογενή τομέα. Θυμάμαι που μέμφονταν τους σερβιτόρους και άλλους ξενοδοχοϋπάλληλους στη Ρόδο, γιατί δεν άφηναν τις ελιές και τα χωράφια τους. Οι ξενοδόχοι τους ήθελαν να απασχολούνται μόνο με τον τουρισμό, αδιαφορώντας αν τους αρκούσε το εισόδημα των 5 ή 6 μηνών. Παράλληλα εγκαταλείπετο και ο δευτερογενής τομέας. Οι κάθε είδους εισαγωγές έκαναν θραύση!

Βέβαια το αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας είχε προαποφασιστεί από τους αμερικάνους με την εμπλοκή τους στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του εμφυλίου: ΧΩΡΑ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΏΝ. Αυτός ο μονομερής προσανατολισμός της οικονομίας επιβεβαιώθηκε με τη σύνδεση και ένταξη στην ΕΟΚ – Ε.Ε.

Στον καταμερισμό της παραγωγής, στην Ελλάδα ανατέθηκε αυτό ΤΟΥ ΘΕΡΕΤΡΟΥ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ. Άρχισαν και έθαβαν τα πορτοκάλια και η αποβιομηχανοποίηση της χώρας συντελέστηκε με ραγδαίους ρυθμούς. Μέχρι και επιδοτήσεις τσέπωναν τελευταία οι βιομήχανοι για να μεταφέρουν την παραγωγή τους σε γειτονικές χώρες. Μεταξύ των μυριάδων, ας θυμηθούμε τον Λαναρά στη Νάουσα.

Αργότερα, η Βάσω Παπανδρέου γέμιζε την χώρα καζίνο, επικαλούμενη την επερχόμενη άνοδο του τουριστικού ρεύματος, κατ’ ακολουθίαν και εισροή συναλλάγματος. Αν εξαιρέσει κανείς κάποιες μικρές πτήσεις τσάρτερ στη Ρόδο από το Ισραήλ για πολύ μικρό χρονικό διάστημα, οι αγρότες ανά την επικράτεια έχαναν τις σοδειές τους. Με καζίνο ανταλλάχθηκε το κλείσιμο του ναυπηγείου Νεώριον της Σύρου για να πάψουν οι διαμαρτυρίες της τοπικής κοινωνίας!

Δεν είναι τυχαίο ότι ο τουρισμός μαζί με τις επενδύσεις στον κλάδο της ηλεκτρικής ενέργειας, αποτέλεσαν και απέσπασαν τη μερίδα του λέοντος στο σύνολο των αναπτυξιακών νόμων και κοινοτικών προγραμμάτων χρηματοδότησης των τελευταίων 25 χρόνων.
Τι μας λέει η προώθηση των σύνθετων τουριστικών καταλυμάτων, μαζί μ’ αυτό του “ευεργέτη” εφοπλιστή καπετάν Κωνσταντή στην Πύλο (πρώην ΠΟΤΑ Μεσσηνίας) που επιδοτήθηκε σχεδόν με το σύνολο των προγραμμάτων της Περιφέρειας Πελοποννήσου; Όλοι θυμόμαστε και τις περίφημες Περιοχές Ολοκληρωμένης Τουριστικής ανάπτυξης… Τη φρενίτιδα των γκολφ επίσης, τη μονή Τοπλού στο Λασίθι.
Σαν συνέχεια, τα τελευταία 15 χρόνια στον ΕΟΤ δημιουργήθηκε η ΕΥΠΑΤΕ – ειδική υπηρεσία fast track- για μεγάλες και χωρίς επί της ουσίας έλεγχο “επενδύσεις” η οποία αργότερα μεταφέρθηκε στο υπουργείο τουρισμού και λειτουργεί ως σήμερα, ακόμη και με πολεοδομικές αρμοδιότητες χάριν του μεγάλου κεφαλαίου.

Γι’ αυτά αλλά και για άλλα πολλά πίεζαν – και τα πετύχαιναν – οι επίδοξοι “επενδυτές” οι οποίοι έβρισκαν διέξοδο στα πλεονάζοντα κεφάλαιά τους, τοποθετώντας τα στον ξενοδοχειακό τομέα κυρίως, γιατί γνώριζαν ότι οι “επενδύσεις” τους θα τους επέφεραν μεγαλύτερα και γρηγορότερα κέρδη, δημιουργώντας μεγάλη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση κεφαλαίου στον κλάδο. Δεκάδες χιλιάδες κλίνες προστέθηκαν τα χρόνια της κρίσης, χωρίς να υπολογίζουμε τη βραχυχρόνια μίσθωση διηρημένης ιδιοκτησίας.

Δεν ξεχνάμε τη διάλυση του δημόσιου τουριστικού Τομέα, την ανυπαρξία ελεγκτικών μηχανισμών, ατελείωτες ευνοϊκές ρυθμίσεις, την ιδιωτικοποίηση ολόκληρων τομέων, το ξεπούλημα της Δημόσιας περιουσίας μέσω της πρώην ΕΤΑΔ προς τους ιδιώτες για τουριστική “αξιοποίηση “, τη καταβαράθρωση των εργασιακών σχέσεων με 14 διαφορετικές μορφές εργασίας, την εντατικοποίηση, τον αυταρχισμό, με μισθούς στα τάρταρα και απλήρωτη εργασία.

Παράλληλα, έχουμε τη μέχρι θανάτου (στην κυριολεξία) κατεδάφιση της τουριστικής, υγειονομικής, πολεοδομικής νομοθεσίας που ξεκινά από τις τεχνικές προδιαγραφές και την μη έγκριση αρχιτεκτονικών σχεδίων καταλυμάτων, κατάργηση του ειδικού σήματος λειτουργίας, διαπερνά την ασφάλεια των κολυμβητικών δεξαμενών και καταλήγει στη νομιμοποίηση μεγάλων πτερύγων ή και ολόκληρων ξενοδοχείων χωρίς οικοδομική άδεια, στην επί της ουσίας κατάργηση των περιβαλλοντικών μελετών και τις επικίνδυνες συνθήκες πυρασφάλειας.

Έτσι, ο τουρισμός αναπτύχθηκε ιστορικά υπέρμετρα και ανισόμετρα σε σχέση με μια σειρά από άλλους κλάδους της οικονομίας. Ας δούμε σήμερα τι ποσοστό του ΑΕΠ καταλαμβάνει στην οικονομία της χώρας σε σχέση τον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα και τι καταλάμβανε πριν την ένταξή μας στην ΕΟΚ – Ε.Ε. Αλλά ας συγκρίνουμε πάλι το ίδιο ποσοστό επί του ΑΕΠ της χώρας μας, με αναπτυγμένες οικονομικά τουριστικές ανταγωνίστριες ή μη χώρες. Τα στοιχεία δεν αντέχουν σε ιδιαίτερη ανάλυση.

Από αυτή την άποψη, δηλώσεις των κατά καιρούς κυβερνητικών στελεχών περί εξωστρεφούς προσανατολισμού της ελληνικής οικονομίας που συμπεριλάμβανε και τον τουρισμό, αλλά και προσεγγίσεις του τελευταίου ως βαριάς βιομηχανίας και ατμομηχανής της οικονομίας, δεν μπορούν να υιοθετηθούν σε βάρος της αγροτικής παραγωγής και της βιομηχανίας.
Γιατί μια οικονομία με μεγάλο μερίδιο συμμετοχής του τουριστικού πολυκλάδου στο σύνολο της οικονομίας και μικρό μερίδιο των υπολοίπων κλάδων, υποδηλώνει την ύπαρξη μιας καπιταλιστικής οικονομίας με μεγάλο βαθμό εξάρτησης από τις εξωτερικές αγορές. Μιας οικονομίας που σχετίζεται άμεσα με τις διακυμάνσεις που δεν έχουν να κάνουν απλά και μόνον με τη γενική εξέλιξη των οικονομικών ζητημάτων, αλλά και με διακυμάνσεις που σχετίζονται με γεωπολιτικά ζητήματα αλλά και απρόβλεπτους παράγοντες.

Αντιπαρέρχομαι άλλες σκέψεις και κλείνω.
Ο τουρισμός είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης ανάπτυξης και των παραγωγικών δυνατοτήτων της ανθρωπότητας. Είναι κοινωνικό δικαίωμα των πολλών αλλά και διεκδίκηση και σαν τέτοιο πρέπει να αντιμετωπίζεται.
Δεν μπαίνει λοιπόν ούτε ζήτημα αφορισμού αλλά ούτε άκριτης ωραιοποίησης.

Μελέτιος Γκιόκας

Υποσημείωση

(1) Πάντως το πνεύμα της απάντησης δεν ήταν τυχαίο.
Πιθανόν να βρισκόμαστε σε ενδοαστικό ανταγωνισμό διαφορετικών κλάδων και συμφερόντων οι οποίοι σε ενδεχόμενο νέου αναπτυξιακού νόμου ή τροποποίησής του, να επιδιώκουν ικανό μερίδιο στις επιδοτήσεις. Άλλωστε δεν είναι πρωτοφανείς τέτοιες αντιθέσεις. Αντίθετα είναι πολύ συνηθισμένες.