Κινούμενη άμμος

Και καθώς στη χώρα μας ξανά μεγάλο μέρος του πολιτικού κόσμου και των μέσων ενημέρωσης επικεντρώνονται στο θέμα του γάμου και της τεκνοθεσίας μεταξύ ομοφυλοφίλων, πολλά εύλογα ερωτήματα προκύπτουν από τον τρόπο προώθησης δικαιωμάτων  των ομοφυλοφίλων  από την κυρίαρχη εξουσία της Δύσης. Βουλιάζοντας στα προβλήματα της καθημερινότητας με την ακρίβεια και  την ανασφάλεια να την καθορίζουν, με μια γενοκτονία στη γειτονιά μας και με την απειλή του  πολέμου ante portas να γίνεται όλο και πιο συγκεκριμένη εξαιτίας των πολιτικών επιλογών ενός πρωθυπουργού, που σαν απόλυτος ηγέτης υποδέχεται στα ιδιωτικά ανάκτορά του απεσταλμένους της υπερδύναμης για σύναψη συμφωνιών, μοιάζει η συζήτηση για  επέκταση του γάμου και του δικαιώματος της τεκνοθεσίας να αφορά μια εικονική πραγματικότητα. Είναι αυτή του  κυρίαρχου συστήματος, που, σίγουρο για την εξουσία του,  δεν έχει κανένα πρόβλημα ν’ αναγνωρίζει αποκομμένα κάποια τυπικά δικαιώματα σε ιδιαίτερες μειονότητες, ώστε να απαιτεί τη δικαίωσή του, χωρίς ποτέ να απειλούνται οι υλικές του βάσεις. Πριν μερικά χρόνια, το  φθινόπωρο του 2017, που η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ νομοθέτησε τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, αυτή η πρωτοβουλία χρησιμοποιήθηκε  και σαν ευκαιρία για διεκδίκηση ευσήμων προοδευτικότητας, όταν εφαρμόζονταν όλες οι αντιλαϊκές πολιτικές.  

Τις τελευταίες δεκαετίες η κυρίαρχη ιδεολογία  αναδεικνύει ζητήματα ταυτοτήτων και αυτοπροσδιορισμού, με την πολλαπλότητα και τη διαφορά να οδηγούν σε ανταγωνισμό διαφορετικών εκδοχών. Στο θέμα της σεξουαλικότητας, ανάλογα με τις προσεγγίσεις εστιάζεται σε διαφορετικές εκδοχές και το ενδιαφέρον. Οι φεμινιστικές προοπτικές επικεντρώνονται στην υποταγή και καταπίεση των γυναικών ως καθοριστικά χαρακτηριστικά της σεξουαλικής καταπίεσης. Οι προοπτικές μιας ΛΟΑΤΚΙ αντίληψης υπογραμμίζουν τη ρευστότητα στη συγκρότηση των σεξουαλικών υποκειμένων, στο πλαίσιο μιας γενικότερης αποδομητικής αντίληψης της ταυτότητας. Κι αυτές οι διαφορετικές προοπτικές βέβαια ούτε ακυρώνουν ούτε αναιρούν τα βήματα χειραφέτησης που έχουν γίνει για την άρση της καταπίεσης. 

Μόνο που στην   αποκωδικοποίηση των νομικών, πολιτικών ή πολιτιστικών αλλαγών στη ρύθμιση, απαγόρευση ή διάδοση μορφών σεξ και σεξουαλικότητας, δεν πρέπει να υποτιμάται ο καθοριστικός ρόλος που παίζουν  οι υλικοί όροι παραγωγής. Μέσα από την επιβολή συγκεκριμένων στυλ και μόδας πωλούνται ταυτότητες, αποθεώνεται το εφήμερο, εφευρίσκονται αντίστοιχες νέες κερδοφόρες δραστηριότητες. 

Περιορισμένοι στην αναγνώριση του ατομικού και ιδιαίτερου, έχοντας χάσει συνεκτικά συστήματα αναφοράς δεσμευτικά για όλους, είτε γίνονται αποδεκτά είτε απορρίπτονται, κινδυνεύουμε να οδηγηθούμε  απομονωμένοι σε δραστηριότητες και πεδία που χωρίζουν, αδυνατώντας  να επισημάνουμε τις κοινές  υλικές αφετηρίες τους, προσβλέποντας για κάθε λύση στο καπιταλιστικό σύστημα.  Η κατάληξη είναι η πλήρης αποσύνδεση των βιωμάτων υποτέλειας από την ταξικότητα, παρόλο που η ταξική δομή αφορά όλους και παραμένει και επιδρά ως μηχανισμός στην παραγωγή ανισοτήτων.

Τις τελευταίες δυο δεκαετίες, και όσο η ταξική ανισότητα βαθαίνει, ζητήματα  σεξουαλικής ταυτότητας που αφορούν την κοινότητα ΛΟΑΤΚΙ κατά τακτά χρονικά διαστήματα γίνονται επίκεντρο της πολιτικής συζήτησης, αποκομμένα από το παρελθόν και το παρόν της ανθρώπινης σεξουαλικότητας και τη σχέση τους με τα οικονομικά και κοινωνικά θεμέλια της κοινωνίας.

Μια επικρατούσα εκδοχή επισημαίνει ότι  η χρήση της λέξης ομοφυλοφιλία εξαπλώθηκε κυρίως τον 19ο αιώνα, ενώ προηγουμένως υπήρχαν λέξεις για σεξουαλικές πράξεις μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου που θεωρούνταν αμαρτωλές ή εγκληματικές, αλλά η ιδέα ότι αυτές οι πράξεις είναι σημάδι μιας υποκείμενης πάθησης ή ενός ιδιαίτερου τύπου ατόμου προέκυψε κυρίως αυτήν την περίοδο. Οι αιτίες για την εμφάνιση αυτής της αλλαγής βρίσκονται στη νέα κοινωνική πραγματικότητα του βιομηχανικού καπιταλισμού. Είναι  στο συγκεκριμένο πλαίσιο της καπιταλιστικής οικογένειας που έχουν αναπτυχθεί οι σύγχρονες έννοιες της ομοφυλοφιλίας, αν και υπάρχουν στοιχεία για καταπίεση των ομοφυλοφίλων και παλαιότερα από αυτήν την περίοδο.

Το  ζήτημα των  σεξουαλικών σχέσεων ατόμων του ίδιου φύλου συνδέεται με την ιστορία της οικογένειας. Σε όλες τις ταξικές κοινωνίες η οικογένεια ήταν ο κύριος θεσμός με τον οποίο επιβλήθηκε η σεξουαλική συμμόρφωση. Αλλά η μορφή της οικογένειας και η σχέση της με την παραγωγή αλλάζουν αρκετά ριζικά από τον έναν τρόπο παραγωγής στον άλλο, και ο δέκατος ένατος αιώνας είδε μια σημαντική μεταμόρφωση σε αυτόν τον τομέα. Ο ερχομός της βιομηχανικής καπιταλιστικής κοινωνίας έφερε ένα ολόκληρο σύμπλεγμα αλλαγών, όπως τον ​​διαχωρισμό του σπιτιού από την εργασία, την πόλωση των ρόλων των φύλων για τις γυναίκες και τους άνδρες σε ξεχωριστές σφαίρες και μια νέα έμφαση στην ατομικότητα και την προσωπική ζωή,  που άνοιξε μια νέα εποχή στη στάση απέναντι στη σεξουαλικότητα. Στη βιομηχανική επανάσταση  ο καπιταλισμός απαιτεί το εργατικό δυναμικό, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, να είναι οργανωμένα σε οικογενειακές μονάδες για πολλούς λόγους. Αυτοί  κυμαίνονται από την αναπαραγωγή του ίδιου του εργατικού δυναμικού μέχρι την πειθαρχία και την ιεραρχία μέσα στο εργοστάσιο και από την εξημέρωση των επαναστατημένων εργατών μέσω των οικογενειακών ευθυνών έως τη διαιώνιση των καπιταλιστικών ιδεών αυτάρκειας και ατομικισμού. Γι’ αυτό και η σεξουαλικότητα ήταν στενά συνδεδεμένη με τους φόβους της εξουσίας και των μεσαίων στρωμάτων για κοινωνική αναρχία και επανάσταση. Οι μεγαλύτερες καπιταλιστικές εταιρείες κατέβαλλαν άμεσες προσπάθειες για να προωθήσουν την οικογενειακή ζωή, την «ορθόδοξη» σεξουαλικότητα και τη διόρθωση των ρόλων των φύλων. 

Καθώς με την άνοδο της βιομηχανίας η προλεταριοποίηση χώρισε τον εξωτερικό κόσμο της αλλοτριωμένης εργασίας από έναν εσωτερικό κόσμο προσωπικών συναισθημάτων, θεωρήθηκε σημαντικό η προσωπική ζωή να φαίνεται ότι είναι αυτόνομη κι ας υποτάσσεται πραγματικά στις ανάγκες της καπιταλιστικής κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένης της οικογένειας και των διακριτών ρόλων των φύλων. Τα άτομα θα πρέπει να αισθάνονται ελεύθερα για να λάβουν προσωπική ικανοποίηση από το σεξ, αλλά είναι επίσης απαραίτητο αυτό να περιέχεται στους αναγνωρισμένους κανόνες της δομής της οικογένειας και του φύλου. Συμπληρωματικά, οι ιατρικές συμβουλές για το σεξ τον 18ο και 19ο αι. τονίζουν τη σημασία της σεξουαλικότητας, αλλά και τις επιπλοκές και τους κινδύνους της, χαρακτηρίζοντας μάλιστα  την ομοφυλοφιλία ως σεξουαλικό εκφυλισμό. Πιθανόν χωρίς την ποινικοποίηση της ομοφυλοφιλίας, η σύγχρονη ομοφυλοφιλική συνείδηση ​​ δεν θα είχε αναδυθεί με τον τρόπο που έχει αναδυθεί.

Οι ομόφυλες σχέσεις, όπως π.χ. και η εφηβεία ή ο γάμος ή ο τοκετός, στο τρόπο που αντιμετωπίζονται, είναι κοινωνικά κατασκευασμένες. Αντί όλα αυτά ν’ αποτελούν ένα σύνολο φυσικών γεγονότων, σε διαφορετικές κοινωνίες συμβαίνουν διαφορετικά και έχουν διαφορετική σημασία, επειδή όλες οι ανθρώπινες σχέσεις αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης κοινωνίας που διαμορφώνεται από τον τρόπο παραγωγής, την ταξική δομή και τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες. Και η σεξουαλικότητα και ακόμη και αυτοπροσδιορισμοί όπως «gay» ή «straight» ή εραστής ή πόρνη κλπ. σχετίζονται με την μορφή της κοινωνίας στην οποία ζούμε. 

Ο Φ. Ένγκελς με το έργο του για την Καταγωγή της Οικογένειας ξεκαθάρισε πως  η  οικογένεια ως κοινωνικό φαινόμενο αλλάζει, ακολουθώντας την εξέλιξη της οικονομικής βάσης της κοινωνίας, εφόσον κάθε μορφή της προκύπτει από την ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου, εκφράζοντας την ιστορική αναγκαιότητα. Καθώς λοιπόν τα τελευταία χρόνια προωθούνται και εφαρμόζονται νόμοι που νεκρανασταίνουν θεσμούς  για τους ομοφυλόφιλους, όπως το γάμο,  και επεκτείνουν τη  δυνατότητα τεκνοθεσίας με τον ένα ή άλλο τρόπο,  οι  κυβερνήσεις της Δύσης φαίνεται να θέλουν να καθιερώσουν ένα νέο είδος οικογένειας με συγκεχυμένες τις έννοιες της πατρότητας και μητρότητας. Κι αν προβληματίζει αυτή  η σπουδή για την εκ των άνω αλλαγή της μορφής της οικογένειας είναι κυρίως για τη στόχευση αυτής της σύγχυσης.    

Αν  μοιάζει λοιπόν να αναγνωρίζεται μόνο η βούληση και η καλή πρόθεση ως βάση για δημιουργία οικογένειας, παρακάμπτοντας ακόμα και βιολογικούς περιορισμούς, αυτός ο στόχος είναι κραυγαλέα εξιδανικευμένος για να είναι αληθινός. Γιατί χάνοντας η έννοια του γονιού το σταθερό και βιολογικό της υπόβαθρο,  με τη θετή οικογένεια να μην προσομοιάζει πια στη βιολογική, οι δεσμοί συγγένειας να οργανώνονται διαμέσου διαπραγμάτευσης και συμβολαίων, και όλα αυτά σ’ ένα καπιταλιστικό σύστημα όπου τα πάντα μετατρέπονται σε εμπορεύματα, κυριαρχώντας η αγορά και η πώληση, ο κίνδυνος και η ίδια η αναπαραγωγή να γίνει εμπόρευμα είναι πιο επικρατέστερος από τις διακηρυγμένες αγαθές προθέσεις.  

Αν επιπλέον λάβουμε υπόψη ότι παραμένει ακόμα και στον αναπτυγμένο καπιταλιστικό κόσμο η οικογένεια βασικός κοινωνικός θεσμός αναπαραγωγής, κοινωνικοποίησης και μεταβίβασης αγαθών  και επηρεάζει τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά των παιδιών μ’ έναν αποκλειστικό τρόπο στα πρώτα χρόνια της ζωής τους, ίσως κατανοήσουμε την προθυμία για επαναπροσδιορισμό της οικογένειας με τις ενέργειες των κυβερνώντων. Έχοντας το παιδί ως ομάδα αναφοράς τις σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα σε μια οικογένεια με ασαφείς γονεϊκούς ρόλους, που δεν θεωρούνται δεδομένοι και σταθεροί και καθορίζονται με νομικά συμβόλαια, πλάθει προοδευτικά τη δική του προσωπικότητα πάνω στη φενάκη πως είναι απόλυτος ρυθμιστής και μόνος υπεύθυνος της προσωπικής του πορείας στη ζωή. Και κάπως έτσι διαμορφώνεται ένας ατομικός τρόπος ζωής που ευνοεί επαγγελματική κινητικότητα, άνευ όρων διαθεσιμότητα εργαζομένων κι αποδοχή της ρευστότητας του περιβάλλοντος που δεν εγγυάται καμιά σταθερότητα και ασφάλεια ούτε δυνατότητα οργάνωσης. 

Η αλλαγή των τρόπων παραγωγής και προτύπων κατανάλωσης που τις τελευταίες δεκαετίες προκαλεί το ξεπέρασμα της τυποποίησης και της μαζικής παραγωγής πανομοιότυπων προϊόντων και υπηρεσιών απαιτεί διαφορετική ανθρώπινη συμπεριφορά. Το ζητούμενο πια είναι η ποικιλία των προϊόντων, η εξειδίκευση της αγοράς, η ευελιξία της παραγωγής που οδηγεί και  στη ρευστοποίηση του υποδείγματος της κανονικής εργασιακής βιογραφίας. Κερματισμένος και κατατετμημένος κοινωνικός κόσμος, πλουραλισμός των μορφών ζωής χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες. Προϋπόθεση για την αποδοχή τους είναι η αποδέσμευση του ατόμου από παραδοσιακές προδιαγραφές των ρόλων, και από τις  έμφυλες, και η ενίσχυση της  πεποίθησης για την αύξηση των δυνατοτήτων και των περιθωρίων επιλογής, σε μια εφαρμογή της προτροπής ο καθένας να γίνεται ο αρχιτέκτονας της δικής του ζωής, με την κοινωνία να μην υπάρχει, αλλά  να υπάρχουν  μόνο τα άτομα, κατά τη γνωστή ρήση της  Μ. Θάτσερ. 

Και όλα μια κινούμενη άμμος προς δόξαν του καπιταλισμού…