Κλιματική αλλαγή: γενικά και ειδικά

Κλιματική αλλαγή: γενικά και ειδικά

Τις προηγούμενες μέρες είδαμε στα ΜΜΕ την Σιβηρία να καίγεται με ειδικούς να αναφέρουν ότι οι φωτιές έχουν πλέον ξεπεράσει κάθε προηγούμενο¹. Η συζήτηση για την κλιματική έρχεται ξανά στο προσκήνιο και είναι ίσως πιο σημαντικό από ποτέ να δούμε το θέμα της κλιματικής αλλαγής γενικά, ειδικά, και κυρίως, με ειλικρίνεια.

Τι είναι το κλίμα και τι ο καιρός: Ως καιρός ορίζεται η κατάσταση της ατμόσφαιρας μία δεδομένη χρονική στιγμή σε ένα δεδομένο μέρος. Από την εμπειρία μας ξέρουμε ότι ο καιρός σε ένα κομμάτι της ίδιας πόλης μπορεί να είναι πολύ διαφορετικός από τον καιρό σε ένα άλλο κομμάτι της ίδιας πόλης την ίδια χρονική στιγμή. Το κλίμα δεν είναι το ίδιο με τον καιρό. Ως κλίμα ορίζουμε τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν σε μία περιοχή για μία μεγάλη χρονική περίοδο. Για να ορίσουμε και να μελετήσουμε το κλίμα μιας περιοχής χρησιμοποιούμε τους μέσους όρους μετεωρολογικών τιμών όπως η βροχόπτωση, η θερμοκρασία, η ατμοσφαιρική πίεση, η υγρασία και ο άνεμος.

Τι αλλάζει; Αυτό που δεν είναι συχνά σαφές όταν μιλάμε για την κλιματική αλλαγή είναι το ‘τι αλλάζει’ ή ΄τι έχει ήδη αλλάξει’ σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση που βρισκόμασταν. Εδώ ακριβώς συμβαίνουν και οι μεγαλύτερες παρεξηγήσεις σχετικά με την κλιματική αλλαγή που σε αυτή τη συζήτηση συνήθως εξισώνεται μόνο με την παγκόσμια θέρμανση (global warming) ενώ η παγκόσμια θέρμανση είναι μόνο ένα από τα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής.

Κάποια από τα αέρια του θερμοκηπίου υπάρχουν στην ατμόσφαιρα από φυσικές διεργασίες. Αέρια όπως το διοξείδιο του άνθρακα και το μεθάνιο έχουν και φυσικές πηγές όπως τα ηφαίστεια και οι υγρότοποι αντίστοιχα. Αυτές οι ποσότητες που υπήρχαν ιστορικά στην ατμόσφαιρα συνιστούν το φυσικό φαινόμενο του θερμοκηπίου το οποίο είναι μία φυσική «κατάσταση» που κρατάει την επιφάνεια της γης ζεστή παγιδεύοντας μέσα της μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας που δεχόμαστε από τον ήλιο.

Η ανθρώπινη όμως δραστηριότητα, κυρίως μετά την βιομηχανική επανάσταση, έχει ως αποτέλεσμα να εκπέμπονται όλο και μεγαλύτερες συγκεντρώσεις των αεριών του θερμοκηπίου, τα οποία παγιδεύουν πολύ μεγαλύτερο κομμάτι της ηλιακής ακτινοβολίας στην επιφάνεια της γης λόγω των ιδιοτήτων (απορρόφησης και εκπομπής ενέργειας) αυτών των αερίων.

Οπότε μέχρι εδώ το γεγονός είναι ότι εξαιτίας των αεριών του θερμοκηπίου που έχουν παραχθεί ως αποτέλεσμα ανθρώπινης δραστηριότητας μένει παγιδευμένο στην επιφάνεια της γης μεγαλύτερο ‘κομμάτι’ της ηλιακής ακτινοβολίας.

Πώς το ξέρουμε; Για να παρατηρήσουμε την σύνθεση και κυρίως την αλλαγή της σύνθεσης της ατμόσφαιρας χρησιμοποιούμε διάφορα εργαλεία όπως σταθμούς, δορυφόρους, μετρήσεις in situ κλπ. Εκτεταμένα δίκτυα μετεωρολογικών σταθμών τα οποία έχουν τοποθετηθεί και συντηρούνται από διάφορα ινστιτούτα, οργανισμούς, πανεπιστήμια και κυβερνήσεις. Για παράδειγμα, το δίκτυο AGAGE (Advanced Global Atmospheric Gases Experiment) μετράει συνεχώς την σύνθεση της ατμόσφαιρας από το 1978 και το Mauna Loa που καταγράφει τη σύνθεση της ατμόσφαιρας από το 1973.

Αυτό λοιπόν που ξέρουμε με βεβαιότητα από αυτά τα δίκτυα είναι η αύξηση της συγκέντρωσης των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Σήμερα, 19 Ιουλίου του 2019, τα επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα είναι 414 parts per million (ppm) σύμφωνα με το σταθμό του Mauna Loa ενώ τον Ιούλιο του 2010 ήταν 390 ppm, τον Ιούλιο του 1990 ήταν 354 ppm και τον Ιούλιο του 1973 ήταν 330 ppm.

Ντετερμινισμός ή τυχαιότητα; Στη καθημερινότητά μας συνήθως αντιμετωπίζουμε καταστάσεις οι οποίες περιγράφονται από την σχέση ‘αίτιο-αποτέλεσμα’, σχέση η οποία όμως είναι καλά καθορισμένη. Εάν αφήσουμε το γάλα έξω από το ψυγείο θα χαλάσει, δεν πληρώσουμε το λογαριασμό θα μας κόψουν το τηλέφωνο. Αυτή η σχέση μεταξύ αίτιου και αποτελέσματος είναι μία γραμμική σχέση: αν γίνει το Α κατά πάσα πιθανότητα θα γίνει το Β.

Δυστυχώς, η γήινη ατμόσφαιρα, και ειδικά η ανθρώπινη αλληλεπίδραση με την γήινη ατμόσφαιρα δεν είναι ένα τέτοιο ‘απλό’ σύστημα. Είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο, μη-γραμμικό, δυναμικό σύστημα. Σε αυτή τη σχέση μεταξύ ανθρώπινης δραστηριότητας και αποτελέσματος της ανθρώπινης δραστηριότητας υπάρχουν τεράστιες αλυσίδες παραμέτρων που αλληλοσυνδέονται και αλλάζουν συνέχεια ενώ ταυτόχρονα το σύστημα πάντα εξελίσσεται και μεταβάλλεται στο χρόνο.

Και εδώ είναι που μπλέκονται τα ίδια τα γεγονότα μεταξύ τους.

Ένα χαρακτηριστικό της κλιματικής αλλαγής είναι η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας σε όλο τον πλανήτη, όπως δείχνουν τα στοιχεία που έχουμε από τις μετρήσεις και τα όργανα στα οποία αναφέρθηκα παραπάνω, από ανεξάρτητες καταγραφές. Η NASA αναφέρει ότι η παγκόσμια μέση θερμοκρασία της γης αυξήθηκε κατά σχεδόν 0.8 βαθμούς Κελσίου από το 1880.

Όμως η συμπεριφορά του παγκόσμιου μέσου μίας εκ των μετεωρολογικών παραμέτρων οι οποίες αναφέρθηκαν παραπάνω, συγχέεται λανθασμένα με την τοπική συμπεριφορά της ίδιας παραμέτρου ή και των υπολοίπων.

«Βρέχει τρεις μέρες Ιούλιο μήνα και μετά μας λένε για παγκόσμια θέρμανση και κλιματική αλλαγή».

«Χαλάζι έριξε τον Αύγουστο, ούτε που ξέρουν τι λένε οι επιστήμονες».

Το ένα, δυστυχώς, δεν αναιρεί το άλλο και ο λόγος είναι πάρα πολύ απλός. Όπως αλλάζει η ισορροπία (το ισοζύγιο) ενέργειας, παρατηρούμε ότι τα μετεωρολογικά φαινόμενα οδηγούνται στα άκρα τους και κυρίως, με συχνότητες πολύ μεγαλύτερες απ’ ό,τι στο παρελθόν.

Έτσι, το άλλο χαρακτηριστικό της κλιματικής αλλαγής είναι τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Πιο πολλές και έντονες καταιγίδες, πιο πολλές και έντονες χιονοπτώσεις, πιο πολλές και έντονες πλημμύρες και φυσικά πολύ ζέστη. Το ότι κάποια από αυτά τα φαινόμενα εκδηλώνονται στο φάσμα αυτού που εμείς αντιλαμβανόμαστε ως ‘κρύο’ (δηλαδή βροχή, χιόνι, αέρας), δεν αναιρεί με κανέναν τρόπο την αδιαμφισβήτητη αύξηση της μέσης τιμής της θερμοκρασίας παγκόσμια. Όταν επικρατεί ακραίο ψύχος σε μια περιοχή, ταυτόχρονα σε κάποια γειτονική περιοχή επικρατούν ακραία υψηλές θερμοκρασίες.

Κλιματική αλλαγή δε σημαίνει μόνο παγκόσμια αύξηση του μέσου όρου της θερμοκρασίας. Σημαίνει πλημμύρες, χιόνια, βροχές, τυφώνες, αύξηση της οξύτητας της θάλασσας, μείωση της βιοποικιλότητας (όπως την ξέρουμε μέχρι σήμερα), σημαίνει πείνα, θάνατοι από ασθένειες, έλλειψη πόσιμου νερού και ένα κάρο άλλα πράγματα. Και αυτό είναι το πρώτο κομβικό σημείο σε αυτή τη συζήτηση.

Περιβάλλον – Οικονομία – Κοινωνία

Ίσως το μεγαλύτερο λάθος που μπορούμε να κάνουμε στη συζήτηση για την κλιματική αλλαγή είναι να τη δούμε αποκομμένη από την μεγαλύτερη εικόνα, αλλά και συζήτηση, του συστήματος ‘ανθρώπινη δραστηριότητα – πλανήτης Γη’. Οι άνθρωποι και η ανθρώπινη δραστηριότητα περιγράφονται πλέον ως ‘γεωλογική δύναμη αντίστοιχη με την μετακίνηση των τεκτονικών πλακών και ικανή να μεταμορφώσει το πρόσωπο της Γης’ ². Όμως οι άνθρωποι πάντα χρησιμοποιούσαν τους φυσικούς πόρους στους οποίους είχαν πρόσβαση προκειμένου να αναπτύξουν αλλά και να συντηρήσουν τις κοινωνίες που σχημάτιζαν σε κάθε χρονική περίοδο.

Η πρώτη αναφορά στον όρο ‘αειφόρος ανάπτυξη’ ανήκει στην Brundtland Committee όπου το 1972 όρισε ως ‘αειφόρο ανάπτυξη΄ εκείνη την ανάπτυξη που μπορεί να καλύψει τις ανάγκες αυτής της γενιάς χωρίς να θέσει σε κίνδυνο την κάλυψη των αναγκών των επόμενων γενεών.

Το δίλημμα ανάπτυξη ή διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος όμως ανήκει ήδη από μόνο του, σε μια συζήτηση που ξεκίνησε πολύ πριν το 1972 και κάποιοι ερευνητές την τοποθετούν την αρχή αυτής της συζήτησης, ακόμα και στην Αρχαία Αίγυπτο, την Μεσοποταμία, την Αρχαία Ελλάδα και τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ³. Αυτή η συζήτηση κορυφώνεται με την ανάλυση της αλληλεπίδρασης της οικονομίας, του περιβάλλοντος και της κοινωνίας, παράμετροι οι οποίοι περιγράφονται ως οι ‘τρεις πυλώνες’ της αειφόρου ανάπτυξης. Έτσι, και φτάνοντας στο 2019, η κλιματική αλλαγή είναι μόνο ένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα αυτή τη στιγμή.

Το 2015 ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) θέσπισε ένα πλαίσιο αειφόρου ανάπτυξης το οποίο αποτελείται από 17 βασικούς στόχους και συνολικά οι 17 στόχοι του ΟΗΕ αποτελούνται από 169 σημεία.

Κοιτώντας τον πίνακα με τους στόχους γίνονται αμέσως εμφανή κάποια βασικά ερωτήματα τα οποία μπορεί σε πρώτη ανάγνωση να θυμίζουν κλασική περίπτωση αυγού και κότας αλλά δεν είναι.

• Τι πρέπει να φτιάξει πρώτα σε μια χώρα; Η οικονομία ή η συνεισφορά της χώρας στην κλιματική αλλαγή; (Στόχοι 1, 8 και 13).

• Μπορεί μία χώρα χωρίς την απαραίτητη υποδομή να φροντίσει ώστε να μην παράγει αέρια του θερμοκηπίου; (Στόχοι 9, 11 και 13).

• Γίνεται μία κυβέρνηση να βάλει πρώτη προτεραιότητά της την κλιματική αλλαγή όταν ο πληθυσμός είναι κάτω από το όριο της φτώχιας; (Στόχοι 1, 2 και 13).

Και ταυτόχρονα ισχύει και το αντίστροφο ερώτημα:

Πόση ακόμα επιβάρυνση μπορεί να αντέξει το περιβάλλον ώστε να μην φτάσουμε στο σημείο που η κατάσταση να μην είναι πια αντιστρέψιμη όσο εμείς συνεχίζουμε την ανάπτυξη με τους ίδιους ρυθμούς;

Αυτό είναι λοιπόν το βασικό ερώτημα σχετικά με την κλιματική αλλαγή αλλά και την ανάπτυξη η οποία δυστυχώς δεν μπορεί να σταματήσει στιγμιαία – καλώς ή κακώς – για πάρα πολλούς λόγους. Τίποτα στο σύστημα που εξετάζουμε δεν μπορεί να συμβεί μέσα σε μία στιγμή (είτε η στιγμή ορίζεται ως ΄μια μέρα’, ‘ένας μήνας’ ή ακόμα και ‘ένας χρόνος’).

Έτσι, για να δούμε τι θα συμβεί αλλά και πότε θα συμβεί, με τον ίδιο τρόπο που παρατηρούμε τις διακυμάνσεις εκείνων των παραμέτρων που ορίζουν το κλίμα, τον καιρό και κατ΄επέκταση την κλιματική αλλαγή, προσπαθούμε να προβλέψουμε τι θα συμβεί σε διάφορες περιπτώσεις και σενάρια ανάπτυξης αλλά και κλιματικής αλλαγής.

Τον Οκτώβρη του 2018, το International Panel for Climate Change (IPCC) δημοσίευσε μία αναφορά που αναφέρει τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής εάν η παγκόσμια μέση απόκλιση της θερμοκρασίας ξεπεράσει τους +1.5 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με επίπεδα πριν από τη βιομηχανική επανάσταση.

Αυτή η αναφορά ήρθε σχεδόν 3 χρόνια μετά τις συζητήσεις στο Παρίσι το 2015, όπου έλαβαν χώρα διαπραγματεύσεις για το πόση αύξηση του μέσου όρου της παγκόσμιας θερμοκρασίας μπορούμε να αντέξουμε πριν τα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής είναι καταστροφικά και μη αντιστρέψιμα.

Ήδη από το 2015 τα νησιωτικά κράτη του Ειρηνικού, οι Σεϋχέλλες και οι Φιλιππίνες επέμειναν για τη θέσπιση του άνω επιτρεπτού ορίου της αύξησης της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας να είναι ο 1.5 βαθμός Κελσίου αντί για τους 2 βαθμούς Κελσίου που ζητούσαν άλλες κυβερνήσεις εξηγώντας ότι ‘ακόμα και αυτή η αύξηση θα μπορούσε να αποβεί μοιραία για την ύπαρξή τους ⁴⁵’. Η Συμφωνία του Παρισιού έχει μέχρι τώρα υπογραφεί από 195 χώρες.

Δυστυχώς, με βάση αυτή την αναφορά του IPCC τα νέα δεν είναι πολύ καλά. Το βασικό όμως είναι ότι τα νέα δεν είναι πολύ καλά αναφορικά τόσο με την συνεχόμενη αύξηση της μέσης τιμής της παγκόσμιας θερμοκρασίας, αλλά και αναφορικά με τη συχνότητα εμφάνισης και έντασης τοπικών ακραίων καιρικών φαινομένων.

Έτσι ερχόμαστε στο δεύτερο κομβικό σημείο αυτής της συζήτησης. Αυτό που έχει να κάνει με τα μελλοντικά σενάρια, την αβεβαιότητα και τον τρόπο που αυτά ερμηνεύονται υπό την έκφραση «και αυτοί οι επιστήμονες δεν ξέρουν τι λένε» καθώς στην ήδη πολύπλοκη απόπειρα περιγραφής της συμπεριφοράς της ατμόσφαιρας σε μεγάλες και μικρές κλίμακες, έρχεται να προστεθεί η πολυπλοκότητα της ίδιας της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Για να δούμε στο μέλλον, χρησιμοποιούμε σενάρια και μοντέλα. Τα σενάρια και τα μοντέλα μας έχουν μια σειρά από περιορισμούς, οι οποίοι ξεκινούν από περιορισμούς σχετικά την υπολογιστική δύναμη του υπολογιστή που τρέχει το μοντέλο ως και περιορισμούς περιγραφής των εξισώσεων εκείνων που διέπουν τα φαινόμενα, τις φυσικές και χημικές διεργασίες που προσπαθούμε να περιγράψουμε.

Σκεφτείτε λοιπόν εάν θα ήταν εύκολο ή δύσκολο να μαντέψετε την πορεία μιας χάρτινης σαΐτας που την πετάξατε σε μία κατεύθυνση, ή το σημείο που θα προσγειωθεί η σαΐτα. Αυτή η αναλογία δεν απέχει πολύ από αυτό που προσπαθούμε να προβλέψουμε χρησιμοποιώντας ένα υπολογιστικό μοντέλο, όμως δεν απέχει σχετικά με το βαθμό δυσκολίας της πρόβλεψης και όχι σχετικά με την τυχαιότητα της πρόβλεψης.

Δε χρησιμοποιούμε τυχαία νούμερα, δεν κάνουμε τυχαίες υποθέσεις. Αυτό που πρέπει να είναι ξεκάθαρο είναι ότι τα νούμερα, οι υποθέσεις, οι περιγραφές μας είναι οι καλύτερες που μπορεί να είναι την κάθε δεδομένη στιγμή, με βάση τα δεδομένα που μπορούμε να διασταυρώσουμε εκείνη τη στιγμή. Σημαίνει αυτό ότι δεν γίνονται λάθη; Σε καμία περίπτωση. Τα λάθη όμως δεν γίνονται επειδή «δεν ξέρουμε», «δεν μας νοιάζει», «λέμε πράγματα στην τύχη». Τα λάθη γίνονται, γιατί το πρόβλημα που προσπαθούμε να περιγράψουμε, και σε τελική ανάλυση, να προσπαθήσουμε όλοι μαζί να λύσουμε, είναι ίσως το πιο πολύπλοκο πρόβλημα που έχει αντιμετωπίσει μέχρι τώρα η ανθρωπότητα.

Δυστυχώς, η αναπόφευκτη και εγγενής αυτή αβεβαιότητα του ίδιου του συστήματος πολλές φορές έχει γίνει στόχος και έχει δώσει πάτημα σε εκείνους που δεν πιστεύουν στην κλιματική αλλαγή, αλλά κυρίως, σε εκείνους που έχουν συμφέρον να μην πιστεύουν στην κλιματική αλλαγή.

Κλιματική αλλαγή και ευθύνη

Ίσως από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία προς συζήτηση αναφορικά με την κλιματική αλλαγή είναι «η ευθύνη που μοιραζόμαστε όλοι εξίσου και από κοινού για την κατάσταση του περιβάλλοντος σήμερα». Είναι όμως όντως έτσι; Όχι. Δεν είναι.

Δεν είμαστε «όλοι υπεύθυνοι» για την κλιματική αλλαγή και για αυτόν τον λόγο δεν είμαστε και «όλοι υπεύθυνοι» μπροστά σε μία φυσική καταστροφή που μπορεί να συνδέεται με την κλιματική αλλαγή και κυρίως, μπροστά στις ευθύνες που συνδέονται με την καταστροφή.

Καταρχάς, δεν συνεισφέραμε όλοι το ίδιο για να φτάσει το περιβάλλον εδώ που έφτασε. Όποιος πιστεύει ότι «όλοι έχουμε παίξει ένα μικρό κομμάτι ως μανιώδεις καταναλωτές»⁶ προφανώς δεν ξέρει ότι ποτέ, κανένας καταναλωτής δεν ερωτήθηκε για το αν θέλει να αγοράζει το πορτοκάλι του τυλιγμένο σε 4 στρώσεις πλαστικό μέσα σε ένα πλαστικό δοχείο, ποτέ κανένας καταναλωτής δεν ερωτήθηκε για το τι αέριο θα μπει μέσα σε ένα κλιματιστικό ή ένα ψυγείο.

Εφόσον λοιπόν ποτέ δεν ερωτηθήκαμε και δεν είχαμε, μέχρι πολύ πρόσφατα, καν εναλλακτικές για αυτές τις αποφάσεις που πάρθηκαν χωρίς εμάς για εμάς, πώς ακριβώς συμμετείχαμε;

Μήπως η συζήτηση περί ίσης ευθύνης στο πρόσωπο της κλιματικής αλλαγής είναι μια πραγματικά βολική συζήτηση; Μήπως, αν φταίμε όλοι, και «οι εμείς» (εγώ που γράφω και εσείς που διαβάζετε) δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα για να αποτρέψουμε μία φυσική καταστροφή ή και θανάτους από φυσικές καταστροφές, τότε μάλλον, μας λέει αυτή η προσέγγιση, κανείς άλλος δεν θα μπορούσε να είχε κάνει κάτι; Όλοι ένοχοι λοιπόν και κατ’επέκταση, όλοι αθώοι;

Ορισμένες φορές μιλάμε για την κλιματική αλλαγή πλέον σαν να μην υπάρχουν κρατικοί μηχανισμοί, υπεύθυνοι και εκλεγμένοι στα αντίστοιχα πόστα που η δουλειά τους είναι να σχεδιάζουν και να προβλέπουν τρόπους, κυρίως αποφυγής αλλά και απόκρισης κατά τη διάρκεια μιας φυσικής καταστροφής. Ορισμένες φορές η συζήτηση γίνεται οριακά στα πλαίσια του μεταφυσικού και συζητάμε για ατυχίες, λάθος μέρη και λάθος στιγμές.

Τα παραπάνω ερωτήματα δεν αποτελούν ‘άποψη’. Μέσα στο 2019 μόνο, η εφημερίδα The Guardian έχει δημοσιεύσει δεκάδες άρθρα⁷⁸⁹¹⁰ σε θέματα σχετικά με την κλιματική αλλαγή, τις ευθύνες, τον καπιταλισμό ακόμα και τα όρια των ατομικών πράξεων και των ατομικών προσπαθειών ενώ το IPCC δεν θα μπορούσε να είναι πιο ξεκάθαρο στην τοποθέτησή του: «χρειαζόμαστε δραστικές, άμεσες και χωρίς προηγούμενο αλλαγές προκειμένου να έχουμε πιθανότητα να περιορίσουμε την αύξηση της θερμοκρασίας πάνω από τους 1.5 βαθμούς Κελσίου», αλλαγές που κανένας από μας δεν μπορεί να καταφέρει μόνος του.

Θα κλείσω με ένα ερώτημα: Ακόμα και αν τα πράγματα δεν είναι τόσο άσχημα όσο λένε οι προβλέψεις μας, ακόμα και αν έχουμε λίγο παραπάνω χρόνο από όσο νομίζουμε, ακόμα και αν και αν και αν…ποιο είναι το χειρότερο που μπορεί να συμβεί; Να φτιάξουμε τον πλανήτη μια ώρα νωρίτερα. Και αν αυτό είναι το χειρότερο σενάριο, είναι όντως τόσο κακό;