Kommunalka: Η σοβιετική απάντηση στην στεγαστική κρίση του σήμερα;

Kommunalka ονομάστηκαν τα τεράστια σπίτια όπου συστεγάζονταν πολλές οικογένειες μαζί, τόσο μετά την  Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, όσο και την εποχή μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο – περίοδοι έντονης αστικοποίησης και βιομηχανοποίησης της Ρωσίας και κατ’ επέκτασης όλης της Σοβιετικής Ένωσης. Σήμερα βρίσκονται ακόμα σε χρήση από οικονομικά χαμηλόμισθους, μονογονεϊκές οικογένειες ή συνταξιούχους. Πρόκειται για σπίτια, όπου υπάρχουν τεράστιοι κοινόχρηστοι χώροι:  κουζίνα, μπάνιο, σαλόνι ενώ σε κάθε οικογένεια ή ένοικο αναλογεί ένας μικρός χώρος διαβίωσης: το υπνοδωμάτιο και αν είναι τυχερός λίγος προσωπικός χώρος παραπάνω.

Τα περισσότερα σπίτια είναι παλιά, έχοντας ως τελευταία ανακαίνιση  στα μέσα της δεκαετίας του ’60 ή ’70 και αποτελούν μια φθηνή λύση ανάγκης. Δε λείπουν βέβαια και αρκετοί ένοικοι που από άποψη δεν εγκαταλείπουν τα κοινόχρηστα κτίρια, πιστεύοντας πως προσφέρουν μια αίσθηση κοινότητας και εγγύτητας την οποία δεν συναντάμε στις απρόσωπες νέες οικοδομές του σήμερα.

Τα κοινόχρηστα κτίρια είναι σοβιετική πατέντα;

Παρότι πολλοί, θέλοντας να στηλιτεύσουν το κομμουνιστικό καθεστώς και μιλούν για αυτά τα σπίτια σαν να ήταν μονάχα σοβιετικό φαινόμενο, η ιστορία έρχεται να τους διαψεύσει. Η έννοια της πυρηνικής οικογένειας και του ιδιωτικού χώρου αυτής δεν ήταν κάτι συνηθισμένο μέχρι τα μέσα του 18ο αιώνα. Ως τότε,  το σύνηθες ήταν  να μένουν όλοι μαζί κάτω από την ίδια στέγη. Ένα εκτεταμένο μοντέλο συγκατοίκησης, το οποίο δεν περιλάμβανε μόνο αυστηρώς συγγενικά πρόσωπα, αλλά μπορούσε να συνδυάζει οικογενειακούς φίλους, προσωρινούς επισκέπτες, ηλικιωμένους, χήρες, αρρώστους που δεν είχαν δικές τους οικογένειες και δυνατότητα να επιβιώσουν χωρίς βοήθεια. Οι έννοιες της κοινότητας και της κοινής συμβίωσης ήταν απόλυτα συνυφασμένες με την καθημερινότητα των ανθρώπων εκείνη την εποχή. Ο ένας βοηθούσε τον άλλον και φιλοξενούσε εκείνους που είχαν ανάγκη στέγης ή βοήθειας.

Το σπίτι δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένας χώρος όπου τα μέλη αυτής της μικροκοινότητας μαζεύονταν ώστε να κοιμηθούν, να φάνε και να προστατευτούν από εξωτερικές απειλές: φυσικές καταστροφές ή κακοποιούς. Δεν υπήρχε η έννοια του πατρικού σπιτιού και της ιδιοκτησίας, όπως το έχουμε στο μυαλό μας σήμερα. Οι άνθρωποι άλλαζαν συνεχώς τόπο διαμονής προκειμένου να βρουν δουλειά και να επιβιώσουν. Από τον 15ο αιώνα και μετά, οδεύοντας δηλαδή προς την αυγή του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος, η έννοια της ιδιοκτησίας ενός σπιτιού που να περιλαμβάνει αυστηρά τα μέλη της οικογένειας  και μόνο κάνει δυνατά την εμφάνισή της, παρόλο που για πολλούς αιώνες ακόμα συγγενείς και φίλοι θα συνεχίσουν να μένουν μαζί στο ίδιο σπίτι, σε μια εποχή που το κοινωνικό κράτος είναι ανύπαρκτο και η ανάγκη για επιβίωση εξαρτάται και πάλι από την οικογένεια και το φιλικό ή γειτονικό σου δίκτυο.

Οι αλλαγές εξελίσσονται ραγδαία στα μέσα του 19ου αιώνα, την εποχή της Βασίλισσας Βικτώριας, όπου εμφανίζονται ζωγραφισμένες εικόνες μεγαλοαστικών οικογενειών να γιορτάζουν τα Χριστούγεννα ακριβώς όπως εκείνη. Όσο εκείνη έδειχνε την οικογένεια της και ένα μοντέλο πυρηνικής οικογένειας, τόσο και τα πιο κάτω κοινωνικά στρώματα, τα οποία αποκτούσαν χρήματα από το εμπόριο κυρίως, αποζητούσαν ένα δικό τους σπίτι, μια ολιγομελή οικογένεια και λιγότερα έξοδα. Ξαφνικά, η κοινωνική αλληλεγγύη των προηγούμενων αιώνων άρχισε να γίνεται ”βάρος”. Η ίδρυση υποτυπωδών κοινωνικών δομών από το κράτος της εποχής μετακύλησε την υποχρέωση της οικογένειας σε μια κρατική δομή. Οι οικονομικά εύρωστοι μπορούσαν να καθησυχάσουν την συνείδηση τους, δίνοντας χρήματα σε φιλανθρωπικούς σκοπούς ώστε να συντηρούν άθλιες και απάνθρωπες συνθήκες σε κρατικές δομές. Συνθήκες που άλλαξαν μόλις στα μέσα του 20ου αιώνα και μέχρι σήμερα υπάρχουν προβλήματα.

Κατά την διάρκεια της αστικοποίησης και της εκβιομηχάνισης των ευρωπαϊκών χωρών, τα σπίτια με κοινόχρηστους χώρους ήταν μια καλή λύση για το πρόβλημα της στέγασης μέσα στις πόλεις. Σε καθυστερημένες βιομηχανικές χώρες, τα κοινόχρηστα σπίτια ή τύποι αυτών εμφανίστηκαν πολύ αργότερα.  Στην Ρωσία, τα περισσότερα δημιουργήθηκαν λίγο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Σε μια χώρα περισσότερο φεουδαρχική και με ελάχιστη βιομηχανία, το 5ετές οικονομικό πλάνο των Μπολσεβίκων ζητούσε άμεση ανάπτυξη του βιομηχανικού τομέα. Η ανάγκη για στέγαση στις μεγάλες ρωσικές πόλεις ήταν επιτακτική και πολλά σπίτια παλιών ευγενών της Ρωσίας διαμορφώθηκαν ως μικρά δωμάτια με κοινόχρηστους χώρους ώστε να στεγάσουν όσους έφευγαν από τα χωριά τους για να γίνουν εργάτες.Έχω προσωπική εμπειρία από αυτό, καθότι ο προπάππους μου έλεγε πως στο δικό μας σπίτι στεγάστηκαν γύρω στις 17 οικογένειες.

Στην Ελλάδα επίσης, το κοινόχρηστο σπίτι δεν είναι κάτι περίεργο, ούτε κάτι μακρινό. Μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’60 ήταν πολλές εκείνες οι οικογένειες που έμεναν στις λεγόμενες ”αυλάρες”, δηλαδή σπίτια με εσωτερική αυλή όπου η κάθε οικογένεια είχε ένα μικρό δωμάτιο, αλλά μοιράζονταν είτε το μπάνιο είτε την κουζίνα με άλλους ενοίκους της αυλής. Η ύπαρξη αυτών των δωματίων βοήθησε πολλούς φτωχούς φοιτητές από την επαρχία να βρουν ένα φθηνό δωμάτιο στις πόλεις.

Μια μορφή κοινόχρηστου σπιτιού είναι και τα γνωστά σε όλους μας κοινόβια, τα οποία άνθιζαν με τον έναν ή το άλλον τρόπο πολλούς αιώνες στην Ευρώπη ή την Αμερική, κυρίως στηριγμένα σε ουτοπικές σοσιαλιστικές ιδέες. Τα κοινόβια της δεκαετίας του ’60 και ’70, πέρα από την ιδιαίτερη φιλοσοφία και ιδεολογία που μοιράζονται τα μέλη τους δεν παύουν, αν τα κοιτάξεις  ενδελεχώς, να αποτελούν μια μικροκοινότητα η οποία μοιράζεται κοινόχρηστους χώρους εντός μιας οικίας ή κτιριακού συγκροτήματος. Μέχρι και σήμερα υπάρχουν κοινόβια, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική και οι ένοικοί τους, απαλλαγμένοι από την έννοια της ιδιοκτησίας έχουν συμφωνήσει να απολαμβάνουν τους κοινόχρηστους χώρους μαθαίνοντας να συνεργάζονται μεταξύ τους.

Αυτή η ειδυλλιακή εικόνα συνεργασίας, μπορεί να υπάρχει μπορεί και όχι στα κοινόβια, αλλά σίγουρα δεν υπάρχει συχνά στην περίπτωση των σπιτιών που εξετάζουμε. Στα κοινόχρηστα σπίτια η ζωή δεν κυλούσε πάντα ρόδινη.

Kommunalka: Τότε και τώρα στην Ρωσία

Στην εποχή του 5ετούς οικονομικού πλάνου λίγο μετά την Επανάσταση, στα σπίτια αυτά συνήθως συστεγάζονταν οικογένειες ή εργαζόμενοι με ένα συγκεκριμένο αντικείμενο δουλειάς. Ο καταμερισμός τους στα δωμάτια, γινόταν σύμφωνα με ένα συγκεκριμένο σχεδιασμό ανάλογα με τις ανάγκες της εκβιομηχάνισης ή των αγροτικών δουλειών.  Με αυτό τον τρόπο, οι οικογένειες μοιράζονταν την ίδια οικονομική και κοινωνική καταβολή. Οι διαφορές δεν ήταν τόσο πρόδηλες και οι μόνοι που περνούσαν άσχημα ήταν οι παλιότεροι πλούσιοι ένοικοι, αν δεν είχαν αποχωρήσει από το παλιό τους σπίτι.

Πολλές φορές ο όγκος των μετακινούμενων ατόμων ήταν τέτοιος που, στα μεγάλα σπίτια, οι άνθρωποι νοίκιαζαν ακόμα και τους διαδρόμους, αρκεί να μπορούσαν να χωρέσει ένα κρεβάτι. Η προχειρότητα κατασκευής είναι εμφανής μέχρι σήμερα, όταν σε πολλά σπίτια μπορεί να συναντήσεις μια μπανιέρα μέσα στην κουζίνα ή μια ντουζιέρα ακριβώς δίπλα στην σκάλα. Η ιδιωτικότητα ήταν άγνωστη λέξη.

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ανάγκες για ανοικοδόμηση και επανεκκίνηση της οικονομίας ήταν τόσο επείγουσες, που αυτός ο προγραμματισμός δεν μπορούσε να λειτουργήσει . Πολλές ετερόκλητες οικογένειες και εργαζόμενοι συστεγάστηκαν στα σπίτια αυτά, δημιουργώντας συχνά προβλήματα στο τρόπο διαχείρισης και στα όρια των κοινόχρηστων χώρων. Μετά την δεκαετία του 1950  τέθηκε πλάνο οικοδόμησης νέων κτιρίων με διαμερίσματα τα οποία δεν θα διέθεταν πλέον κοινόχρηστους χώρους, ενώ γίνονταν προσπάθειες κατεδάφισης παλιότερων κτιρίων του 18ου αιώνα. Δυστυχώς, λόγω πολλών τεχνικών και οικονομικών θεμάτων το πλάνο δεν προχώρησε με γρήγορους ρυθμούς ενώ την δεκαετία του ’80 μπήκε εντελώς στο πάγο. Μετά την αλλαγή του καθεστώτος, δεν έγινε καμία νέα προσπάθεια ώστε αυτά τα κτίρια να κατεδαφιστούν ή να συντηρηθούν με αποτέλεσμα σήμερα να είναι επικίνδυνα για τους ενοίκους τους.

Οι συνθήκες είναι τις περισσότερες φορές άθλιες με τις υποδομές να βρίσκονται υπό κατάρρευση. Η συγκατοίκηση  με άτομα τα οποία μπορεί να έχουν σοβαρό πρόβλημα αλκοολισμού – μάστιγα για τη ρωσική κοινωνία – ή με κακοποιά στοιχεία είναι συχνό φαινόμενο που προκαλεί προστριβές ανάμεσα στους ενοίκους. Το πρόβλημα της στέγασης παραμένει οξυμένο λόγω των χαμηλών μισθών και της αδιαφορίας του κράτους να δώσει λύση σε ανθρώπους που έχουν ”ξεμείνει” σε σπίτια – παγίδες θανάτου. Όσα σπίτια εγκαταλείπονται από τους ενοίκους που μένουν είτε ρημάζουν είτε αναλαμβάνουν ιδιωτικές εταιρίες να τα ανακαινίζουν και να τα μοσχονοικιάζουν σε τουρίστες, οι οποίοι με λίγα ρούβλια μπορούν ”να αγοράσουν” την εμπειρία να ζήσουν σε ένα σοβιετικό διαμέρισμα. Στην καλύτερη των περιπτώσεων κάποια ανοίγουν σαν μουσειακοί χώροι-αρχειοφύλακες μιας παλιάς εποχής και αναμνήσεων.

Θα μπορούσε να αποτελέσει λύση για το στεγαστικό πρόβλημα η δημιουργία σύγχρονων Kommunalka σύμφωνα με τις σημερινές ανάγκες των σύγχρονων ανθρώπων ;

Η απάντηση δεν θα μπορούσε να είναι απλά καταφατική. Στο οξυμένο πρόβλημα της στέγασης θα μπορούσε να δοθεί η λύση της συστέγασης πολλών ατόμων ή οικογενειών που θα μοιραζόταν τους  κοινόχρηστους χώρους αρκεί να έχουν δομηθεί με σύγχρονες προδιαγραφές και κυρίως να γνωρίζουν ή να είναι πρόθυμοι να μάθουν οι ένοικοι να σέβονται ο ένας τον άλλον μέσα απο την συγκατοίκηση και όσα η καθημερινότητα της μπορεί να επιφέρει.