Μεταθέαμα και νέα πολιτική των μαζών

Εφαρμόζοντας το σχήμα Βάση – Εποικοδόμημα στην ιστορία του 20ού αιώνα μπορούμε να δούμε πως η ανθρωπότητα ενοποιείται στο πεδίο της Βάσης σχεδόν ολόκληρη στις αρχές του αιώνα, όταν εισέρχεται δηλαδή ο καπιταλισμός στο στάδιο του ιμπεριαλισμού και καταλαμβάνει σχεδόν όλο τον πλανήτη. Μέσω της περαιτέρω ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και της προόδου που πραγματοποιείται στον τομέα των τηλεπικοινωνιών, των δικτύων και της μαζικής ενημέρωσης, η ανθρωπότητα φτάνει να ενοποιείται και στο πεδίο του Εποικοδομήματος (του πολιτισμού και των ΜΜΕ) κάπου στα μέσα του αιώνα, όταν οι εργαζόμενοι σταδιακά κατέχουν δέκτες μαζικής επικοινωνίας (ραδιόφωνο, τηλεόραση). Αυτό φτάνει πλέον σε ανώτερο στάδιο όταν η επικοινωνία γίνεται σε πραγματικό χρόνο, σε ευρεία κλίμακα από τις αρχές του 21ου αιώνα με το ίντερνετ.

Από την ιστορική πορεία φαίνεται πως η αλλαγή – ανάπτυξη της Βάσης επιφέρει σε κάποιο βάθος χρόνου αντίστοιχες αλλαγές στο Εποικοδόμημα (κουλτούρας – ενημέρωσης). Ο καταμερισμός εργασίας που απαιτείται για να παραχθεί ένα εμπόρευμα που μερικές φορές ίσως περιλαμβάνει και τρεις τέσσερις ή παραπάνω χώρες τις συνδέει (ή αλληλεξαρτά ανισομερώς) και συνιστά την άμεση επικοινωνία μεταξύ τους στην παραγωγή. Η άμεση επικοινωνία στην παραγωγή συνεπάγεται και την δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας ανθρώπων μεταξύ των χωρών οποιαδήποτε στιγμή, την ανταλλαγή ιδεών, πολιτισμού και θεαμάτων. Η μαζική κουλτούρα αναδείχθηκε και αναπτύσσεται περαιτέρω σε αυτή την βάση.

Όταν μια χώρα (ή συνασπισμός χωρών) επιβάλλει με τη δύναμή της ως οικονομικά πρώτη δύναμη τη δική της κουλτούρα σε όλο τον κόσμο αποκτά το πλεονέκτημα να έχει από τη μία πολιτισμική ισχύ γεωπολιτικής σημασίας και από την άλλη να πουλάει τα εμπορεύματα της κουλτούρας της σε όλο τον κόσμο, να δημιουργεί και να έχει την πρωτοκαθεδρία σε μια τεράστια αγορά πολιτισμού, κουλτούρας και θεάματος· αυτό τον ρόλο έπαιξαν οι ΗΠΑ. Την περίοδο που ξεφτίζει η οικονομική τους απόλυτη κυριαρχία και αναδεικνύονται νέα ιμπεριαλιστικά κέντρα οικονομικής ισχύος, εντούτοις, η πολιτισμική ισχύς ακολουθεί πιο αργούς ρυθμούς και παραμένει σχεδόν αυτή που ήταν διατηρώντας παράλληλα την αγορά και την επιρροή της.

Το καινούριο στοιχείο στην ενοποίηση, πέραν της δυνατότητας να είναι κάποιος δέκτης της μαζικής κουλτούρας και ενημέρωσης, είναι η δυνατότητα να είναι κάποιος πομπός. Το θέαμα δεν είναι πλέον αποκλειστικότητα των μεγάλων δυνάμεων ή των μεγάλων ενημερωτικών εταιριών, αλλά σταδιακά γίνεται σε μικρότερο, βέβαια, ποσοστό και θέμα των ατόμων. Η κίνηση γίνεται και προς τις δύο κατευθύνσεις: και από τα πάνω προς τα κάτω και από τα κάτω για τα κάτω με προοπτική ανόδου και ένταξης στα πάνω. Αυτό που προκύπτει ως αποτέλεσμα είναι η αλληλεπίδραση που οδηγεί στη συμμόρφωση των κάτω και από τα κάτω. Στην περίπτωση αυτή το άτομο είτε δημιουργώντας, είτε αναπαράγοντας προσβλέπει στη δημιουργία κοινού, στην πώληση του θεάματος και στην επίτευξη ανώτερης βαθμίδας ποσοτικά (να βγάζει τα προς το ζην) κι ύστερα ποιοτικά (να μετατραπεί αμιγώς σε επαγγελματία). Λειτουργεί δηλαδή ως start up επιχείρηση που δραστηριοποιείται στα εμπορεύματα του θεάματος. Τα νέα επαγγέλματα όπως αυτό των youtubers ή αυτό των «σελέμπριτυ» προωθητών προϊόντων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κ.λπ. δίνουν μια εικόνα, χωρίς να γνωρίζουμε ακόμα πόσο μπορεί να επεκταθεί και ποιους άλλους χώρους μπορεί να συμπεριλάβει στο άμεσο μέλλον· το σίγουρο είναι πως το άνοιγμα αυτής της δυνατότητας επηρεάζει αρκετό μέρος του πληθυσμού.

Πέρα από τα ψυχολογικά αποτελέσματα που μπορεί να επιφέρει το γεγονός πως κάποιος μετατρέπεται σε εν δυνάμει πομπό ή σε εν δυνάμει μέρος του θεάματος ενός άλλου πομπού, οι νέες δυνατότητες επιφέρουν αλλαγές και στον τομέα του πολέμου. Ο υβριδικός πόλεμος που περιλαμβάνει και ψυχολογικό πόλεμο δεν αναβαθμίζεται αλματωδώς μόνο στο πεδίο του να δέχεται κάποιος προπαγάνδα, αλλά και στο να αναπαράγει ο ίδιος την προπαγάνδα λειτουργώντας ως μέσο, ως στιγμή της διάδοσής της. Όταν αυτό συμβαίνει σε πραγματικό χρόνο η έντασή της είναι τρομακτική. Η απειλή πυρηνικού πολέμου μεταξύ ΗΠΑ – Βορείου Κορέας και τα tweets του Τραμπ, οι δύο πυραυλικές επιθέσεις στη Συρία από τις ΗΠΑ με τις απειλές πυρηνικού ολοκαυτώματος και τα έκτακτα δελτία ειδήσεων ανακοίνωσής τους, οι αναπαραγόμενες εικόνες από τις επιθέσεις, η σε απευθείας μετάδοση παλιότερα διεξαγωγή των πολέμων στο Ιράκ δύο φορές, οι βομβαρδισμοί στην Γιουγκοσλαβία κ.ά. είναι μερικά παραδείγματα των χρήσεων του θεάματος στην τρομοκράτηση των λαών μέσω της μακέλευσης άλλων λαών σε απευθείας σύνδεση.

Τηρουμένων των αναλογιών και των διαφορών λειτουργεί σαν τα κρεμασμένα κεφάλια στην πλατεία του χωριού, ή σε άλλες περιπτώσεις ως διεθνή διαπόμπευση σε πραγματικό χρόνο. Στον τομέα της διπλωματίας, επίσης: οι διαρροές των wikileaks και η σπέκουλα πάνω στην ανάμειξη ξένων χωρών σε εθνικές εκλογές, η παντός είδους παρακολούθηση που αποκάλυψε ο Σνόουντεν, οι συνακροάσεις και οι υποκλοπές κάνουν την μαζική πολιτική των αρχών του 20ού αιώνα να μοιάζει κλειστό κλαμπ συζητήσεων. Στον τομέα της Βάσης, της οικονομίας οι νέες δυνατότητες πλέον είναι οι σε πραγματικό χρόνο συναλλαγές, μεταφορές κεφαλαίων και αξιών σε οποιοδήποτε χρηματιστήριο και σε οποιοδήποτε μέρος του πλανήτη, τα πολιτικά και οικονομικά παίγνια στη λειτουργία «των αγορών» οπουδήποτε σε οποιαδήποτε στιγμή και οι παντός είδους εκβιασμοί στα πλαίσια του αναπτυσσόμενου ιμπεριαλιστικού συστήματος ισχύος.

Μαζεύοντας ως εδώ τις κύριες ομοιότητες των νέων δυνατοτήτων στους διάφορους τομείς που αναφέρθηκαν, νομίζω πως αν ο Ντεμπώρ μιλούσε για το θέαμα στη δεκαετία του ’60, όταν το Εποικοδόμημα του πολιτισμού έτεινε να ενοποιηθεί στον τομέα του δέκτη, στην ενοποίηση στο επίπεδο πλέον και του πομπού μπορούμε να μιλήσουμε για το μεταθέαμα, το θέαμα του θεάματος ως γνήσιος παραγωγός συνεπειών στην μαζική πολιτική, στη διπλωματία και στις διεθνείς σχέσεις, στην προσωπική ζωή μέσω της δημόσιας εικόνας, αυτή μοιάζει να είναι η νέα μαζική πολιτική.

Οι αιτίες μπορούν να αναζητηθούν σε δύο κατευθύνσεις. Στην τεράστια τεχνολογική εξέλιξη των τηλεπικοινωνιών και της μαζικής εποικοινωνίας (ίντερνετ, δορυφόροι), και στη δυνατότητα του καπιταλισμού να μετατρέπει τα πάντα σε εμπόρευμα· σε περίοδο κρίσης τείνει να μετατρέπει και την ίδια την κατανάλωση του εμπορεύματος σε εμπόρευμα πολλαπλώς αναπαραγόμενο.

Το φαινόμενο της μείωσης των αποστάσεων επιχειρήθηκε να περιγραφεί ως παγκοσμιοποίηση, την μετατροπή του πλανήτη σε ένα πλανητικό χωριό όπου ο καθένας μπορεί να ενημερωθεί στα στενά του πλαίσια για το τι συμβαίνει εντός του, ενώ στη βάση της αντίληψης των κοινών προβλημάτων (π.χ. του περιβαλλοντικού) αναπτύχθηκαν πολιτικές και ιδεολογίες μέσω της εκπαίδευσης σε αυτήν την κατεύθυνση. Όσο, όμως, οι αποστάσεις και ο χρόνος επικοινωνίας μειώνονται σχετικά μέσω των νέων μέσων, τόσο η επιρροή του κάθε μέρους του συστήματος στα άλλα μέρη του συστήματος αυξάνει και τόσο προβάλλουν ως αναγκαίες οι αξίες της αλληλεγγύης, της σχεδιοποιημένης οικονομίας, του κοινού ανθρωπιστικού προγράμματος για την αντιμετώπιση των κοινών προβλημάτων της ανθρωπότητας που αφορούν συλλογικά κάθε μέρος της. Αντ’ αυτού, οι καπιταλιστικές πρακτικές του ανταγωνισμού μέσω πολλαπλών μορφών (στην εργασία, στην οικονομία, στην ατομική καθημερινότητα, στο διεθνές επίπεδο), η διπλή εκμετάλλευση στα πλαίσια του καπιταλισμού – ιμπεριαλισμού και η απειλή πολέμων κάνουν αυτό το νέο κόσμο να μοιάζει ζοφερός. Η ενστικτώδης ή/και κατευθυνόμενη αντίδραση στη χρεοκοπία αυτού του παραδείγματος, αφού ο ιμπεριαλισμός και η ανισομερής ανάπτυξη δεν εξέλειψε αλλά αντιθέτως ανθεί, φαίνεται πως είναι η επιστροφή στα εθνικιστικά πρότυπα, στις εθνικές ή θρησκευτικές ταυτότητες, στην περιχαράκωση των πολιτισμών, των χωρών και κυρίως των οικονομιών με απειλές εμπορικών πολέμων και οικονομικών προστατευτισμών.

Δημιουργείται, συνεπώς, σε περίοδο καπιταλιστικής κρίσης και ύφεσης ένα κλίμα αμφισβήτησης και αποστροφής των όσων η αντικειμενική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων παρήγαγε, μια απάντηση άρνησης της περαιτέρω ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων όταν αυτές φτάνουν στο όριό τους και μια ενστικτώδης επιθυμία επιστροφής σε ένα παρελθόν πιο βατό και ασφαλές. Εδώ, βέβαια, κρίσιμο είναι το ζήτημα της χρήσης και της στοχοθεσίας που προβάλλεται ως αποϊδεολογικοποιημένο με συνέπεια το βάρος των συνεπειών να πέφτει ουδέτερα κι αόριστα στα μέσα, στα αντικείμενα, στα προϊόντα και τις δυνατότητες που ανοίγονται από την τεχνολογική και επιστημονική ανάπτυξη. Ο φετιχισμός του εμπορεύματος εδώ αυξάνει στο βαθμό που αυξάνει η επιρροή των νέων μέσων στην κοινωνική και πολιτική ζωή, στην οικονομία και τον πολιτισμό..

Αυτό το δίπολο μοιάζει να υπερισχύει και να στέκεται ως φραγμός στην πρόοδο: από τη μία, οι προϋποθέσεις ενοποίησης σε όλο περισσότερα πεδία που φέρνουν νέα δεδομένα τα οποία στην χρήση του καπιταλισμού σε κρίση μοιάζουν τρομακτικά για τους λαούς και από την άλλη, η άρνησή τους, η επιθυμία επιστροφής σε παλιότερα. Αυτός ο διχασμός συνιστά το μεταίχμιο μεταξύ του παλιού και του νέου, του διχασμού της παρούσας κατάστασης και των λαών που στερούνται συνειδητού προοδευτικού προσανατολισμού στην ενστικτώδη αντίδρασή τους σε έναν κόσμο που τους συνθλίβει.