Μπορεί να γίνει! – Η ψυχική υγεία στην Ελλάδα.

Ο Φράνκο Μπαζάλια υπήρξε απο την πιο εμβληματικές προσωπικότητες της γειτονικής Ιταλίας. Γεννημένος στην Ιταλία στον Σαν Πόλο το 1924 αναπτύσσει έντονη αντι-φασιστική δράση όντας φοιτητής της ιατρικής σχολής στην Πάντοβα και επηρεάζεται απο το μαρξισμό χρησιμοποιώντας την απέχθεια του απέναντι σε κάθε καταπιεστή μέσα στο πνευματικό του έργο.

Το 1961 γίνεται διεθυντής της ψυχιατρικής κλινικής στην Γκορίτσια και όσα βλέπει εκεί του δημιουργούν την πεποίηθηση πως η μεταχείριση των ψυχικά νοσούντων ατόμων πρέπει να αλλάξει άρδην. Όχι πια ηλεκτροθεραπείες, κλειδωμένες πόρτες, δωμάτια απομόνωσης, δεσίματα σε κρεβάτια, βαριά φαρμακευτική αγωγή και γιατρούς -δεσμοφύλακες. Ο Μπαζάλια είναι υπερ την απο-ασυλοποίηση των ασθενών, την δημιουργία μικρών ευέλικτων κοινοτήτων όπου εκείνοι θα αποτελούν ενεργά μέλη της ευρύτερης κοινωνίας και όχι απομονωμένα μέλη αυτής.

Οι ιδέες του βρίσκουν τροχοπέδη στις αντιδράσεις της Τοπικής Αυτοδιοίκησης της περιοχής και θα περάσει αρκετός χρόνος μέχρι να μπορέσουν να εφαρμοστούν πειραματικά, πάντα, στο ψυχιατρείο της Τεργέστης αυτή την φορά το 1971. Οι ασθενείς μοιρασμένοι σε μικρές κοινότητες παρακολουθούσαν εργοθεραπεία και λάμβαναν μέρος σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Το ψυχιατρείο δεν ήταν ένας χώρος βασανιστηρίου αλλά ένας χώρος ανοικτός στην υπόλοιπη κοινωνία.

Μετά απο αρκετή ταλαιπωρία κατάφερε να εισηγηθεί την ψήφιση του νόμου 180/1978 στο Ιταλικό κοινοβούλιο. Για δύο ολόκληρα χρόνια, μέχρι τον θάνατο του απο καρκίνο στον εγκέφαλο, προσπαθούσε να κάμψει τις αντιστάσεις της Τοπικής Αυτοδιοίκησης για την σωστή εφαρμογή του νόμου.

Η γειτονική Ιταλία τα τελευταία 40 χρόνια επαίρεται πως έχει καταργήσει τα ψυχιατρεία και πως ο νόμος του Μπαζάλια εφαρμόζεται με κάποιες τροποποιήσεις απο την Εθνική Υπηρεσία Υγέιας της Ιταλίας. Σήμερα μπορούμε να μιλήσουμε με ασφάλεια σχετικά με τα αποτελέσματα του τόσο απέναντι στην αντιμετώπιση των ασθενών όσο και απέναντι στην λειτουργικότητα αυτού του σχεδίου μέσα στην κοινωνία. Τι συμβαίνει σήμερα στην Ιταλία στο τομέα της ψυχικής υγείας ; Συνεχίζει ο νόμος αυτός να προσφέρει οφέλη ; Τι προβλήματα αντιμετωπίζει ; Τέλος, μπορούν οι καλές πρακτικές του νόμου να μεταλαμπαδέψουν στην ελληνική πραγματικότητα και πως θα αποφύγουμε τα ίδια λάθη ; Ο νόμος που θεσπίστηκε και εφαρμόζεται απο την κυβέρνηση τα τελευταία δύο χρόνια πόσο κοντά ή μακριά βρίσκεται απο το όραμα του Μπαζάλια ;

Ο νόμος Μπαζάλια σήμερα

Ενώ το όραμα του Μπαζάλια ήταν η μεταχείριση των ασθενών με ανθρώπινο τρόπο απο τους θεράπευοντες γιατρούς και την σταδιακή επανενσωμάτωση στην ιταλική κοινωνία στην πράξη ο νόμος έμεινε περισσότερο στα χαρτιά παρά εφαρμόστηκε. Κύριες αιτίες υπήρξε η ελλειπής χρηματοδότηση των προγραμμάτων αλλά και η μη σωστή εφάρμογη του προγράμματος σε συγκεκριμένες ομάδες ψυχικά ασθενών.

Ο νόμος στόχευε στην απο-ιδρυματοποίηση των ασθενών χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τις διαφορετικές ψυχικές ασθένειες που ο κάθε ασθενής αντιμετώπιζε. Αυτό έφερε μεγάλη ανισορροπία στην εφαρμογή του νόμου απο την στιγμή που πολλοί ασθενείς έπρεπε να έχουν μια πιο στενή παρακολούθηση και συγκεκριμένη θεραπεία που δεν θα μπορούσε να προσαρμοστεί στο όραμα των ανοιχτών κοινοτήτων. Σίγουρα η ανθρώπινη μεταχείριση αυτών των ασθενών ήταν αδιαμφιτητη, αυτό που ήταν συζητήσιμο μέσα στη ιατρική κοινότητα ήταν πως αυτά τα άτομα θα μπορούσαν να αποτελούν λειτουργικά μέλη μιας μικρής κοινότητας και συνάμα της κοινωνίας ολόκληρης με ασφάλεια για τους ίδιους και το κοινωνικό περίγυρο τους.

Η υποχρηματοδότηση  των τοπικών κοινοτήτων στάθηκε τροχοπέδη για την εκπαίδευση των μελών εντός της κοινότητας σε δραστηριότητες που θα μπορούσαν να αποτελέσουν χρήσιμες για την επανένταξη τους στην κοινωνία. Πολλοί Νομοί της Ιταλίας έχουν διαφορετικούς πόρους και έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο της ανισότητας. Στα βόρεια μέρη της Ιταλίας τα πρόγραμματα έχουν καλύτερα αποτελέσματα ενώ στα πιο φτωχά μέρη της Ιταλίας έχουν παρατηρηθεί ελλείψεις στις υποδομές, στην υλικοτεχνική υποστήριξη και στο εκπαιδευτικό προσωπικό. Σε γενικότερο πλαίσιο παρατηρείται μια πολιτική αδράνεια και ανευθυνότητα που μετακυλείται εντός της ιατρικής κοινότητας και των ασθενών τους της εκάστοτε περιοχής.

Τα τελευταία χρόνια στο παιχνίδι έχουν μπει πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις οι οποίες αναλαμβάνουν να υλοποιήσουν με έξοδα της Ε.Ε μια σειρά απο προγράμματα εντός αυτών των κοινοτήτων δημιουργώντας περισσότερα προβλήματα απο ότι επιλύουν. Οι κοινότητες γίνονται ”εταίροι” που προσπαθούν να ψαρέψουν κονδύλια και εφαρμόζουν προγράμματα (αν τα εφαρμόζουν) αμφίβολης αξίας για τους ασθενείς. Η χρονική διάρκεια αυτών των προγραμμάτων δεν υπερβαίνει τα 2 με 5 έτη δημιουργώντας τεράστιο πρόβλημα, κυρίως, ασυνέχειας κάποιων δραστηριοτήτων μέσα στην κοινότητα ή επιφανειακής τους μάθησης η οποία αχρηστεύεται μέσα στο χρόνο.

Εξαιτίας των άνω προβλημάτων παρατηρείται το φαινόμενο οι ασθενείς να παραμένουν για πολλά χρόνια ”κολλημένοι” σε αυτές τις κοινότητες μη μπορώντας να ενταχθούν στην κοινωνία όπως ο νόμος ήθελε να γίνεται σαν τελικό στάδιο. Η κοινότητα έχει μετατραπεί στο νέο ”άσυλο” των ψυχικά ασθενών.

Ένα ακόμα σύμπτωμα της κακής εφαρμογής του νόμου είναι πως οι ψυχικά ασθενείς απο κατάθλιψη ή αγχώδεις διαταραχές συμβουλεύονται είτε ιδιωτικές κλινικές είτε ψυχολόγους με αποτέλεσμα ο ψυχιατρικός κλάδος στην Ιταλία να περνά κρίση μην μπορώντας να βγάλει ασφαλή συμπεράσματα σε γενικό επίπεδο. Συχνά η αντιμετώπιση αυτών των ασθενειών, μόνο με ψυχολογική υποστήριξη, στερεί την δυνατότητα μελέτης αύτων καθώς και των ιατρικών συμπτωμάτων ενώ  πιο συχνές είναι οι αυτοκτονικές τάσεις σαν σύμπτωματα γι αυτούς τους ανθρώπους.

Όλα αυτά τα προβλήματα έχουν καταστήσει το νόμο σε πολλά σημεία του μη εφαρμόσιμο ενώ πληθαίνουν οι φωνές για σημαντικές τροποποιήσεις που πρέπει να γίνουν ώστε να μην βουλιάξει αυτή η προσπάθεια δεκαετιών.

Αυτός ο τόσο ρηξικέλευθος νόμος ξεπέρασε τα σύνορα της Ιταλίας και σπέρματα του βρίσκουμε και μέσα στις κοινοτικές οδηγίες που εφαρμόζονται εντελώς διαστρεβλωμένα στις χώρες της Ε.Ε.

Πέρα απο τις όποιες αδυναμίες της σωστής εφαρμογής του κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί πως ο νόμος Μπαζάλια δεν έφερε επανάσταση στο τομέα της ψυχικής υγείας. Σε ένα απαρχαιωμένο σύστημα όπου οι ασθενείς αντιμετωπίζοταν ως κρατούμενοι και τιμωρούνταν για την ασθένεια τους, ο Μπαζάλια προσπάθησε να δώσει στα άτομα αυτά την αξιοπρέπεια που έτσι και αλλιώς σαν άνθρωποι έπρεπε να την είχαν εξ’ αρχής.

Σε κάποιες περιπτώσεις ο νόμος Μπαζάλια δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε όλη του την έκταση υπάρχουν και περιπτώσεις που οι κοινότητες λειτούργησαν σαν μήτρες όπου οι θεραπευόμενοι μπορούσαν να ξεκινήσουν μια νέα ζωή ανάμεσα στους υγιείς.

Η ψυχική υγεία στην Ελλάδα σήμερα

Μια εύλογη ερώτηση είναι : Υπάρχει κάτι που δεν νοσεί σε αυτό το κράτος ; Δυστυχώς δεν είναι μόνο ο τομέας της ψυχικής υγείας ωστόσο εδώ θα περιοριστώ σε αυτό.

Για να γίνει μια σωστή κριτική απέναντι στο κράτος πρέπει να ξεπεράσουμε την μικροπολιτική σε πρώτο στάδιο. Το κράτος πρέπει να έχει συνέχεια στις πολιτικές του ανεξάρτητα ποιά κυβέρνηση έχει πάνω στην εξουσία. Η κριτική ασκείται απέναντι σε μια συγκεκριμένη νοοτροπία για το πως διαμορφώνονται οι κρατικές δομές εντός του καπιταλιστικού συστήματος. Δεν έχω αμφιβολία πως οποιαδήποτε κυβέρνηση δεν θα έπραττε διαφορετικά απέναντι στην ψυχική υγεία και σε κάθε θέμα, όσο αυτή δένεται στο άρμα του καπιταλιστικού συστήματος.

Στην Ελλάδα γινεται προσπάθεια εδώ και περίπου 20 χρόνια να εφαρμοστεί μια πολιτική κοινοτήτων και κοινωνικής επανένταξης αυτών μέσω του προγράμματος για την ψυχική υγεία με την ονομασία ”Ψυχαργώ”. Ωστόσο αρκετοί ασθενείς παραμένουν έγκλειστοι στα ψυχιατρεία. Οι συνθήκες στα δημόσια ιδρύματα είναι τις περισσότερες φορές άθλιες και θυμίζουν παλιές εποχές. Άνθρωποι δένονται στα κρεβάτια τους, στοιβάζονται σε θαλάμους, στερούνται τροφή ως τιμωρία ή χαπακωνονται για να είναι ήρεμοι.Παράλληλα, πολλά κονδύλια δεν απορροφούνται ή χρησιμοποιούνται για όλους λόγους πέρα των προβλεπόμενων. Αυτά δεν είναι καινούργια που λέμε.

Οι πόροι για την λειτουργία τους χρόνο με το χρόνο λιγοστεύουν ενώ οι λύσεις που προτείνονται είναι πάντα ”περικοπή εξόδων, προσωπικού, απαραίτητων υλικών” οδηγώντας πολλές οικογένειες να πληρώνουν γι αυτά. Απο την άλλη ένα σύστημα ιδιωτικών κλινικών με πανάκριβες τιμές φανταζει η μόνη αξιοπρεπής λύση στην οικογένεια του ασθενούς.

Η ίδρυση κέντρων ψυχικής υγείας στους Δήμους όπου οι δημότες θα είχαν δωρεάν συμβουλευτική ψυχολογική υποστήριξη χρηματοδοτήθηκαν αδρά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας τους για να βουλιάξουν τελικά κάτω απο χιλιάδες αιτήσεις πολιτών, υποστελέχωση και τελικά να κλείσουν τα περισσότερα απο αυτά λόγω έλλειψεις πόρων.

Οι πολιτικές της Ε.Ε όλο και περισσότερο πιέζουν για περικοπές στο δημόσιο τομέα παρά τις ήδη υποβαθμισμένες υποδομές και υπηρεσίες που προσφερουν αυτές σε πολλά κράτη της ενω προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τις όποιες ενέργειες έπανένταξης των ασθενών.

Ο νόμος Μπαζάλια στην Ιταλία δημιουργούσε κοινότητες ασθενών όπου μέσω της εργοθεραπείας προσέφεραν σαν μέλη στο κοινωνικό σύνολο . Αυτή η ιδέα προφανώς είναι ευπρόδεκτη απο όλους μας, κανείς ψυχικά άρρωστος δεν πρέπει να απομονώνεται και να αισθανεται άχρηστος, όταν βέβαια η ψυχική του ισορροπία του το επιτρέπει.Η κοινωνία πρέπει να γίνεται μια μεγάλη αγκαλιά και να δέχεται ότι μπορεί να προσφέρει μέσα σε αυτή.Το τελικό στάδιο είναι η ομάλη ένταξη του ψυχικά ασθενή μέσα στην κοινωνία πάντα όμως με σεβασμό απέναντι στην προσωπικότητα του. Αυτή η πολύ ωραία ιδέα του Μπαζάλια αν απογυμνωθεί απο τον πυρήνα της, τον άνθρωπο και αντικατασταθεί απο την έννοια της εκμετάλλευσης και του κέρδους αυτόματα γίνεται αυτό που προωθεί η πολιτική της Ε.Ε. Η οποία επιθυμεί την υποβάθμιση της ψυχικής νόσου στους ασθενείς ώστε να βρει ευκαιρία να τους κόψει δικαιώματα και απολαβές μετανομάζοντας τους ως ”ενταγμένους και υγιείς” παραβλέποντας ουσιαστικά το πρόβλημα τους.Η ψυχική υγεία δεν είναι στίγμα για να απομονωθεί ένας άνθρωπος αλλά δεν εξαφανίζεται απο μια στιγμή στην άλλη και φυσικά υπάρχουν περιπτώσεις παλινδρομήσεων.

Οι κοινότητες των ψυχικά ασθενών δεν είναι άλλη μια ευκαιρία εκμετάλλευσης για φθηνή παρεχόμενη εργασία όπως συμβαίνει σε χώρες εντός και εκτός Ε.Ε . Η εργασία είναι το μέσω να αισθανθεί καλά ο ασθενής όχι εκείνος που θα αγοράσει το αποτέλεσμα της δουλειάς του ή την εργατική του δύναμη.

Όπως στην Ιταλία έτσι και στην Ελλάδα η εμπλοκή ΜΚΟ έχει δημιουργήσει τα ίδια προβλήματα μέσα σε αυτές τις θεραπευτικές κοινότητες. Προγράμματα που δεν ολοκληρώνονται ποτέ ή εφαρμόζονται μισά ή χωρίς να υπάρχει αναγκαιότητα.΄΄Ολα αυτά είναι απλή κατασπατάληση πόρων και ενέργειας απο την πλευρά τόσο των εργαζομένων όσο και των ασθενών.Παρά την προσπάθεια της συμφωνίας Spilda τα προβλήματα συνεχίζονται ενώ τίποτα δεν μπορεί να ανατρέψει όσα έχουν συμβεί ως και το 2013.

Παρά τις τυμπανοκρουσίες για την ύπαρξη πληθώρας ”νέων ” υπηρεσιών μέσω του προγράμματος ”Ψυχαργως” στην τρίτη του φάση μέχρι το 2020 είναι εμφανές πως αντί οι υπηρεσίες να καλυτερεύουν, υποβαθμίζονται ακόμα περισσότερο λόγω του κατακερματισμού τους. Συχνά αυτά τα κατακερματισμένα και εξιδικευμένα τμήματα ψυχικής υγείας στελεχώνονται απο προσωπικό που δεν έχει την κατάλληλη εκπαίδευση ώστε να αντιμετωπίσει ψυχικά νοσούντες ασθενείς.

Ο νόμος 4461/2017, οργάνωσε για μια ακόμα φορά τις δομές σε ότι αφορά την ιεραρχία αυτών μεταφέροντας νέες αρμοδιότητες στις Περιφέριες. Για μια ακόμα φορά έγιναν αλλαγές στις θέσεις, στην ιεραρχία ή στην ονομασία και στο ποιός θα είναι ο ”υπευθυνο-ανεύθυνος” χωρίς να έχουν λυθεί μια σειρά απο προβλήματα.Μπορεί κάποιος να ισχυριστεί πως ”οργανώνοντας δομικά τις υπηρεσίες θα γίνει καλύτερη οργάνωση και θα εφαρμοστεί καλύτερα η πολιτική της ψυχικής υγείας” ωστόσο αυτό που συμβαίνει, προς το παρόν είναι μουσικές καρέκλες δύο χρόνια μετά. Εδώ το θέμα δεν είναι τόσο ιεραρχικό αλλά θέμα πόρων, μελέτης και πραγματικής διάθεσης για καλητερεύσουν τα πράγματα σε αυτό το τομέα.

Μπορεί να γίνει ;

Γίνεται η ψυχική υγεία να βελτιωθεί και να αλλάξουν τα πράγματα ; Γίνεται να δημιουργούνται ευέλικτες συνεργαζόμενες δομές ώστε απρόσκοπτα οι ασθενείς να μπορούν να έχουν μια καλή ποιότητα παροχής υπηρεσιών χωρίς καθυστερήσεις και γραφειοκρατικά κωλύματα ; Χωρίς κερδοσκοπία εις βάρος τους ; Χωρίς κάθε 5 χρόνια να δημιουργείται μια ακόμα φάση προγράμματος που απλά θα διορθώνει τα κακώς κείμενα της προηγούμενης φάσης ενώ δημιουργεί παράλληλα άλλα ; Να έχουν την κατάλληλη φροντίδα και εκπαίδευση εντός των κοινοτήτων ώστε να εντάσσονται ομαλά στην κοινωνία ;Η απάντηση είναι προφανώς και ναι.

Αυτό που λείπει δεν είναι τα κατάλληλα εργαλεία αλλά η βούληση να βρεθούν λύσεις στα προβλήματα. Δεν αρκεί ένας νόμος ή μια καλή ιδέα για να εφαρμοστεί και να λυθούν τα προβλήματα αλλά θέληση ώστε να υπάρχει υπευθυνότητα απέναντι στις υποχρεώσεις που αναλαμβάνει κάποιος.

Ο νεοφιλελευθερισμός προσπαθώντας να δημιουργήσει ”λιγότερο κράτος” αποστραγγίζει ακόμα και τις καλύτερες προθέσεις των νόμων που θεσπίζονται. Οι δομές της ψυχικής υγείας αντί να φροντίζουν να θεραπεύουν τους ασθενείς κοιτάζουν πως να τους αποφεύγουν, πως να δημιουργούν λιγότερο κοστος περίθαλψης και φροντίδας τους, πως να μετακινήσουν ευθύνες στους ίδιους και τις οικογένειες τους.

Οι ψυχικές ασθένειες δεν είναι ούτε ευχή ούτε κατάρα. Δεν είναι κάτι το ευχάριστο που πρέπει να λαμβάνεται ελαφρά την καρδία, ούτε είναι στίγμα. Ο άνθρωπος που πάσχει πρέπει να έχει την κατάλληλη φροντίδα απο το σύνολο των θεσμών που ερχεται σε επαφή στην καθημερινότητα του (στο εκπαιδευτικό σύστημα, στο χώρο εργασίας του, στις δημόσιες υπηρεσίες,στο στρατό κ.λ.π) ώστε να μπορεί να ασφάλεια να κινείται μέσα σε αυτήν. Σε επίπεδο κοινωνίας υπαρχουν τόσα μέσα πληροφόρησης σήμερα που είναι αστείο να μην τα χρησιμοποιούμε σωστά ώστε να ενημερωνόμαστε και να πρέπει να διοργανώνονται ανιερές και πολυέξοδες καμπάνιες που απευθύνονται με τρόπο ξύλινο, ακατανόητο και εξειδικευμένο σε ένα κοινό που στην πλειονότητα τους δεν έχει την δυνατότητα να τις παρακολουθήσεις.

Δεν είναι θέμα ιδιωτικής πρωτοβουλίας ή ΜΚΟ, μόνο μια  κρατική οργάνωση μπορεί να διοχετεύσει τις πληροφορίες με άμεσο τρόπο σε όλους αυτούς τους θεσμούς με ολοκληρωμένο και όχι αποσπασματικό τρόπο προσαρμοσμένο στις ανάγκες του πληθυσμού.

Λόγος της οικονομικής κρίσης εμφανίζεται μια όξυνση των ψυχικών διαταραχων στο γενικότερο πληθυσμό της χώρας. Πολλές οικογένειες μέχρι σήμερα θεωρούν πως μια ψυχική ασθένεια πρέπει να κρύβεται απο την κοινωνία και αυτό είναι το πρώτο λάθος που γίνεται στην αντιμετώπιση τέτοιων περιπτώσεων. Η ψυχική υγεία είναι το ίδιο σημαντική με την σωματική και δεν πρέπει να θεωρείται ντροπή η αντιμετώπιση της και η επικοινωνία με τους γύρω μας. Αντίθετα, αυτό βοηθά γενικά την κοινωνία να γινεται καλύτερη και πιο συνεκτική. Οι δομές ψυχικής υγείας πρέπει να παρέχουν τα απαραίτητα μέσα ώστε να σπάσει αυτά τα στερεότυπα και να φέρει σε επαφή τους ασθενείς και ας μου επιτραπεί η έκφραση, με τους ”εν δυνάμη ασθενείς” διότι όπως μας συμβαίνει ένα ατύχημα με τον ίδιο τρόπο μπορεί κάποιος αύριο να νοσήσει απο μια ψυχική διαταραχή. Το θέμα της ψυχικής υγείας μας αφορά όλους.