Ο άνθρωπος και οι ανάγκες του στο στόχαστρο του νέου σοκ

Το σκηνικό που έχει διεθνώς διαμορφωθεί τις τελευταίες εβδομάδες, δείχνει να μοιάζει όλο και περισσότερο με ένα εργαστήρι στο οποίο διεξάγεται ένα γιγάντιο πείραμα. Μια από τις παραμέτρους, ένα από τα ζητήματα που αναδεικνύονται στην καθημερινότητα είναι αυτό των ανθρώπινων αναγκών.

Τις τελευταίες δεκαετίες, έχει κυριαρχήσει η ιεράρχηση των ανθρώπινων αναγκών όπως την έχει επεξεργαστεί ο Αμερικάνος ψυχολόγος Abraham Maslow. Η «πυραμίδα» του γνώρισε μεγάλη ανταπόκριση και ακόμα και στις μέρες μας έχει διατηρηθεί ως η εγκυρότερη απεικόνιση των ανθρώπινων αναγκών. Σύμφωνα με αυτή, στη βάση της πυραμίδας βρίσκονται οι «φυσικές» ή βιολογικές ανάγκες, οι οποίες είναι αυτές που σχετίζονται με την τροφή, τον αέρα, τη στέγη, τον ύπνο και την αναπαραγωγή. Ανεβαίνοντας κανείς την πυραμίδα του Maslow συναντά άλλες ανθρώπινες ανάγκες με μια κλιμάκωση η οποία όσο πλησιάζει προς την κορυφή τόσο απομακρύνεται από τις αυστηρά βιολογικές ανάγκες. Ήδη από την εποχή των κλασικών της πολιτικής οικονομίας είχε αρχίσει να διαμορφώνεται η διάκριση μεταξύ βιολογικών ή φυσικών αναγκών και άλλων ανθρώπινων αναγκών. Με άλλα λόγια, παγιώθηκε θεωρητικά, επιστημονικά και πολιτικά μια διάκριση η οποία στα όριά της τείνει να αντιπαραβάλει τις απαραίτητες για την επιβίωση του ανθρώπου ανάγκες με τις υπόλοιπες ανθρώπινες ανάγκες τις οποίες αρνείται να αναγνωρίσει ως τέτοιες, αποδίδοντας σε αυτές διάφορα χαρακτηριστικά, όπως ανάγκες πολυτελείας, ανώτερες ανάγκες, κοινωνικές ανάγκες, ανάγκες αυτοεκπλήρωσης κτλ. Δεν έχει ιδιαίτερο νόημα στη συγκεκριμένη περίπτωση να καταγράψουμε τις σχετικές διακρίσεις καθώς αυτές διαφοροποιούνται με το πέρασμα των ετών αλλά και διαφέρουν ανάλογα με τη σκοπιά υπό την οποία κάθε φορά εξετάζονται.

Ωστόσο έχει νόημα να υπενθυμίσουμε ότι αυτό το πλαίσιο, αυτή η αντίληψη περί ανθρώπινων αναγκών υπήρξε κυρίαρχη στην εποχή που ο Μαρξ ξεκίνησε το συγγραφικό του έργο. Το συγκεκριμένο ζήτημα το εντόπισε ο ίδιος πολύ νωρίς, μόλις το 1844 στα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, όταν και αιχμή της κριτικής του στο καπιταλιστικό σύστημα αποτελούσε το γεγονός ότι σε αυτό ο άνθρωπος-εργάτης είναι στερημένος από ανάγκες και οι μόνες που του επιτρέπεται να έχει είναι εκείνες της απλής επιβίωσης. Ο νεαρός Μαρξ αντιλαμβανόταν ότι αυτό απομακρύνει τον άνθρωπο από την πραγματική του φύση, δηλαδή την ενότητα εσωτερικής και εξωτερικής φύσης καθώς ο άνθρωπος (θα έπρεπε να) είναι ένα με τη φύση του. Έτσι, ενώ κάθε ανάγκη, κάθε λειτουργία (θα έπρεπε να) είναι φυσική, η κοινωνική οργάνωση δηλαδή ο καπιταλισμός, έκανε αδύνατη τη συνάντηση του ανθρώπου με τη φύση του. Ιδιαίτερα, η αλλοτρίωση της εργασίας στον καπιταλισμό, σύμφωνα με τον Μαρξ, αλλοιώνει την ειδολογική υπόσταση του ανθρώπου σε τέτοιο βαθμό ώστε να τον υποβαθμίζει σε ζώο καθώς του αρνείται την εκπλήρωση εκείνων των λειτουργιών που θα έκαναν εφικτή την προαναφερόμενη ζεύξη εσωτερικής και εξωτερικής φύσης. Με άλλα λόγια, τις ανθρώπινες ιδιότητες, εκείνα δηλαδή τα χαρακτηριστικά τα οποία θα έκαναν τον άνθρωπο «ανθρώπινο», η κοινωνική οργάνωση του τα αρνείται καταδικάζοντάς την πλειοψηφία των ανθρώπων στην επιβίωση, δηλαδή στην αποστέρηση των αναγκών.

Τις συγκεκριμένες διατυπώσεις πολλοί Μαρξιστές αγνόησαν ή υποτίμησαν με αποτέλεσμα να διατηρείται ακόμα και εντός του Μαρξισμού σχεδόν ακέραια η αντίληψη ότι υπάρχουν ανάγκες που ανάγονται στη βιολογία του ανθρώπου και άλλες που εκκινούν από διαφορετικά κίνητρα. Ωστόσο, όπως ορθά επισημαίνει η Agnes Heller η έννοια «φυσικές ανάγκες» στον Μαρξ δεν αποτελεί μια ξεχωριστή κατηγορία αναγκών αλλά μια οριακή έννοια, μια λεπτή κόκκινη γραμμή έξω από την οποία «δεν μπορεί να αναπαραχθεί πια η ανθρώπινη ζωή ως τέτοια».¹ Συνεπώς, ο ίδιος ο Μαρξ αναγνωρίζει ότι υπάρχουν λειτουργίες οι οποίες οφείλουν να πραγματοποιηθούν ώστε να ζήσει ο άνθρωπος ωστόσο αυτές αποτελούν τη βάση της ύπαρξής του. Οι ανθρώπινες ανάγκες για τον Μαρξ, ήδη από πολύ νωρίς, είναι εκείνες οι οποίες συνδέονται με άλλες λειτουργίες, όπως το διάβασμα, το θέατρο ή ακόμα και η κατανάλωση μπύρας.²

Υπό αυτό το πρίσμα έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς ότι σήμερα σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης η μόνη ζωή που επιτρέπεται είναι αυτή η οριακή κατάσταση. Είναι η επιβίωση και πολλές φορές ούτε αυτή. Επιτρέπεται να βγούμε από το σπίτι μας σχεδόν μόνο για να καταναλώσουμε όσα είναι απαραίτητα για να επιβιώσουμε, δηλαδή φαγητό και φάρμακα. Κάθε απόπειρα κοινωνικοποίησης, συγχρωτισμού ή υπέρβασης της φυσικής επιβίωσης σχεδόν εξοστρακίζεται στη σφαίρα του μη-φυσικού. Ο περιορισμός των ανθρώπινων αναγκών είναι δείκτης των αναγκών της καπιταλιστικής αναπαραγωγής και ταυτόχρονα της ανθρώπινης αλλοτρίωσης. Με άλλα λόγια, το αν θα «επιτρέπεται» να καταναλώνουμε ή όχι εξαρτάται από τις ανάγκες του συγκεκριμένου τρόπου κοινωνικο-οικονομικής οργάνωσης. Το ίδιο δηλαδή σύστημα που μας πουλάει προϊόντα που καταναλώνουμε αφειδώς και αλλοτριωμένα είναι και αυτό που καταδικάζει τον άνθρωπο-εργάτη σε πλήρη αποστέρηση των αναγκών του, σε συνθήκες πολύ μακριά από τις πραγματικά ανθρώπινες.

Γιατί όμως αυτό είναι σημαντικό σήμερα; Είναι ευρέως αναγνωρισμένη η ανάγκη να περιοριστούν οι κοινωνικές επαφές προκειμένου να περιοριστεί η διάδοση του ιού, συνεπώς πρόκειται για μια κατά γενική ομολογία κατάσταση εξαίρεσης, ή έκτακτης ανάγκης. Ωστόσο, αυτή η κατάσταση έκτακτης ανάγκης λειτουργεί ως τροχιοδεικτική βολή για τις συνθήκες κανονικότητας, όταν αυτή τελικά επέλθει. Αυτό μας έχει διδάξει η ιστορία των τελευταίων δεκαετιών. Τον τρόπο δηλαδή με τον οποίο με την αφορμή μιας φυσικής ή όχι καταστροφής οι κυρίαρχες τάξεις κατορθώνουν να ενισχύσουν την εξουσία τους, να καταστήσουν τις ιδέες τους επικρατούσες. Δεν πρόκειται για ανομολόγητα πάθη αλλά για ήδη υπαρκτές καταστάσεις οι οποίες λαμβάνουν σάρκα και οστά ήδη.

Η γλώσσα της καπιταλιστικής κανονικότητας άλλωστε εκτός από κυνική είναι και αποκαλυπτική: τι τον θέλεις τον κανονικό μισθό αν δεν βγαίνεις από το σπίτι; Αυτό ήδη ακούστηκε. Στην ίδια λογική θα έρθουν ρητά ή υπόρρητα και άλλες διατυπώσεις: «Τι τις θέλεις τις συναθροίσεις αφού δεν είναι απαραίτητες; Γιατί πρέπει να διασκεδάσεις ή να πας στο θέατρο; Μπορείς να ζήσεις και χωρίς πολλά». Δεν έχουν περάσει παρά μόνο λίγα χρόνια από την βαθιά οικονομική κρίση στην οποία περιήλθε η Ελλάδα και άλλες χώρες όταν και ακούγαμε σε όλους τους τόνους το περίφημο «ζούσαμε πάνω από τις δυνατότητες μας». Βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας νέας οικονομικής κρίσης η οποία θα ακολουθήσει το σοκ του κορωνοϊού. Σε αυτή δεν θα πληγούν μόνο τα εισοδήματα της πλειοψηφίας των ανθρώπων κάτι που ήδη έχει αρχίσει να προαναγγέλλεται αν όχι να υλοποιείται. Θα μπει στο στόχαστρο η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη. Ή καλύτερα, ό,τι είχε απομείνει από την ανθρώπινη ύπαρξη. Το επικίνδυνο των ημερών δεν είναι ο περιορισμός της κυκλοφορίας αλλά ο επερχόμενος περιορισμός των αναγκών μας, η… επισπεύδουσα δύναμη της σαπισμένης νεοφιλελεύθερης καπιταλιστικής κυριαρχίας που παρά τα πειστήρια και την –σχεδόν- ομολογία αποτυχίας της φαίνεται προς το παρόν να παίζει χωρίς αντίπαλο. Εκτός εάν…

^ Agnes Heller, Η θεωρία των αναγκών στον Μαρξ, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1975, σελ. 38

^ Βλ. Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, εκδ. Γλάρος, Αθήνα 1975, σελ. 92 κ.ε.

Στάθης Μανδαλάκης

Κοινωνιολόγος- Υπ. Διδάκτωρ Πολιτικών Επιστημών