Οι αντιλήψεις για τη δημόσια υγεία μέσα από τις ταινίες τρόμου (κανόνες επιβίωσης από την πραγματικότητα)

Art immitating life, immitating art. Φράση από τη δεύτερη ταινία κραυγή αγωνίας (scream 2). Η τέχνη μιμείται τη ζωή και η ζωή την τέχνη. Στην ταινία βέβαια η φράση αυτή ειρωνεύεται το κλισέ του για όλα φταίει ο κινηματογράφος, του the movies made me do it, το οποίο ήταν όντως μια φράση της πιο ανέμελης δεκαετίας του 90 (όπου  μετά την πτώση της ΕΣΣΔ οι νέοι εχθροί ήταν οι ταινίες, το μέταλ και το mortal kombat). Το γεγονός αυτό από μόνο του δείχνει πως οι ιστορίες τρόμου δεν αφορούν μόνο τις ανατριχίλες και τα jump scare, αλλά επεκτείνονται και σε άλλες απεικονίσεις της πραγματικότητας. Μάλιστα επειδή οι κωμωδίες αναφέρονται ως επί το πλείστον σε μια καρικατούρα της πραγματικότητας και οι δραματικές σειρές σε μια πιο τραγική και υπερβολική της απεικόνιση, τα θρίλερ αποτυπώνουν σε μεγαλύτερο βαθμό, και όσο και αν αυτό ακούγεται παράδοξο, την καθημερινότητα σε πιο ρεαλιστικό επίπεδο. Δυστυχώς η πραγματικότητα πολλές φορές είναι αρκετά τρομακτική από μόνη της. Το μόνο που χρειάζεται είναι μια πινελιά μεταφυσικού στοιχείου ή μια πιο βίαιη προσέγγιση (εξάλλου και η πραγματικότητα από μόνη της είναι αρκετά βίαιη). Η διαφορά είναι ότι τα άγχη και οι φοβίες της ζωής συμπυκνώνονται αλληγορικά σε ένα υπερβατικό, πολλές φορές και υπεράνθρωπο, ον. Το υπόλοιπο σκηνικό όμως χρειάζεται να αναπαραστήσει μια ακριβή εικόνα της πραγματικότητας, ώστε να γίνεται και πιο τρομακτικό το αποτέλεσμα. Και ένα από τα κύρια στοιχεία της πραγματικότητας είναι το σύνολο της υγείας των πολιτών και των δομών που τη διαχειρίζονται, τη δημόσια υγεία δηλαδή. 

Οι ιστορίες τρόμου σε μεγάλο βαθμό στην αρχή ταυτίζονται με το μύθο του Δράκουλα, ενός βρυκόλακα ο οποίος σε συμμαχία με την κόλαση στρέφεται εναντίον των ανθρώπων. Από το Nosferatu στο Δράκουλα με τον Bella Lugosi και το The horror of Dracula με τους Cristopher Lee και Peter Cushing, τα πρώτα και πιο εύκολα θύματα του τέρατος είναι γυναίκες, καθώς το δάγκωμα του βρυκόλακα αλληγορικά παραπέμπει στη σεξουαλική επιθυμία και την ροπή προς την αμαρτία όπως στερεοτυπικά ήταν αντιληπτό την περίοδο εκείνη. Αυτό μάλιστα απηχεί και σε μεγάλο βαθμό και την αντίληψη για τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, όπου η ασθένεια είναι τιμωρία και ο ασθενής ένοχος ο οποίος πρέπει να απομακρυνθεί από την κοινότητα. Τα παραπάνω αποτυπώνονται και στις υπόλοιπες ταινίες της hammer production, όπου μάλιστα οι γιατροί ή θα ερμηνεύουν την ασθένεια υπό το πρίσμα της θρησκείας και θα αποτελούν τους ήρωες της ιστορίας, ή λειτουργούν με επίκεντρο τη λογική και την επιστήμη και τελικά θα υποκύπτουν με τη σειρά τους στο κακό (Dr Jekyl and Mr Hyde, Horror Express, Frankenstein, Terror at the museum). 

Τη θέση στις ταινίες με τέρατα δίνουν οι ταινίες με τους serial killer: Halloween, Friday the 13th, Nightmare on elm street, και η ταινία εξορκιστής στη μεταβατική περίοδο των δυο εποχών. Η συντηρητική ηθικολογική αντιμετώπιση των σεξουαλικών επαφών συνεχίζει να παραμένει καθώς τα θύματα είναι σεξουαλικά ενεργά άτομα και τα final girl παρθένες, ενώ παράλληλα εμφανίζεται και η αντίληψη για τα ψυχικά νοσήματα αφού οι κακοί πλέον είναι “ψυχασθενείς”, “τρελοί” οι οποίοι είναι ικανοί μόνο για εγκλήματα, χωρίς συναίσθημα και πολλές φορές χωρίς καν ομιλία. Σε αυτές τις περιόδους, ακόμα και πιο δουλεμένες ταινίες όπως αυτές του Alfred Hitchcock και του John Cassavates δεν ξεφεύγουν τελείως από το παραπάνω μοτίβο. 

Στη δεκαετία του 90, οι ταινίες θρίλερ συνεχίζουν να εγκλωβίζονται στο συντηρητισμό, καθώς η σεξουαλική επιθυμία συνεχίζει να συνδέεται με την κόλαση και την τιμωρία, ενώ οι αμαρτωλοί αντισυμβατικοί hippies των προηγούμενων δεκαετιών δίνουν τη θέση τους στους τοξικοεξαρτημένους και τους μαύρους, ως ομάδες στόχο των κακών. Όπως πετυχημένα αναφέρει η ταινία Δράκουλας του Κόπολα, sifilisation and civilisation have a parallel history. Και όντως η αντίληψη τόσο για τα μεταδοτικά νοσήματα  όσο και για την αντιμετώπιση τους αντανακλά και τις περιόδους του πολιτισμού. Και δυστυχώς σε μεγάλο βαθμό η αντιμετώπιση του AIDS δε διέφερε από την αντιμετώπιση της πανώλης και της φυματίωσης. 

Η πρώτη τομή εμφανίζεται με τη σειρά ταινιών scream, η οποία διακωμωδεί τα προαναφερθέντα στερεότυπα, ενώ παρουσιάζει μια πιο κοινωνική σκοπιά τόσο στο πώς δημιουργούνται οι serial killers, όσο και στο πώς τους αντιμετωπίζει η κοινωνία η οποία για να κρύψει τα οικονομικά και πολιτικά αιτία χρησιμοποιεί είτε απλουστεύσεις είτε γενικεύσεις οι οποίες πάντα στοχοποιούν κάτι πέρα από το πολιτικό σύστημα. Θα χρειαστούν ακόμα λίγα χρόνια ώστε αυτή η διάσταση να αποτυπωθεί σε περισσότερες ταινίες τρόμου: οι ταινίες get out, us, devil, split, saw και hostel   αποτυπώνουν ως αίτιο των εγκλημάτων τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, την ανεπάρκεια των δομών υγείας και πρόνοιας, ενώ πλέον οι δολοφόνοι μπορεί να είναι και πλούσιοι λευκοί.  

Η διάσταση αυτή γίνεται ακόμα πιο έντονη με τις ταινίες contagion, smile, the menu, όπου πλέον η κοινωνία δεν απειλείται από το πάθος του ατόμου αλλά από την ίδια την αδυναμία του συστήματος να αντιμετωπίσει με επιστημονικά όρο τρόπο τις απειλές είτε αυτές είναι ιοί είτε περιθωριοποιημένα άτομα είτε ανισότητες και ψυχικές ασθένειες που γεννά το ίδιο. Αποκορύφωμα και συμπύκνωση των παραπάνω η πρόσφατη ταινία scream  VI η οποία μέσα από έντονους ρυθμούς αποδομεί στερεότυπα κινηματογραφικά και κοινωνικά. Οι ψυχικές παθήσεις μπορεί να συνεχίζουν να αποτελούν κοινωνικό στίγμα, αλλά πλέον αφορούν τους καλούς της ιστορίας, οι οποίοι  εκτός από την προκατάληψη, έχουν να αντιμετωπίσουν και τα άτομα τα οποία κατέχουν εξουσία και είναι διατεθειμένα να την υπερασπίσουν με κάθε τρόπο. Δυστυχώς βέβαια όπως ακούγεται στην ίδια ταινία, είναι πολύ πιο εύκολο να πείσεις τους ανθρώπους ότι είναι ικανοί για το χειρότερο αντί για το καλύτερο. Είναι η δυναμη που τροφοδοτεί την αναπαραγωγή ενός εκμεταλλευτικού συστήματος με όρους φυσικής εξέλιξης. Πλέον δεν αρκει να δολοφονήσεις κάποιον ακούγεται πάλι στην ταινία, χρειάζεται να δολοφονήσεις τον  χαρακτήρα του πρώτα. Και τα όνειρα και τις ελπίδες του.

Τα όνειρα όμως έχουν την ικανότητα να επιβιώνουν από την πραγματικότητα και να κρύβονται στα πιο παράξενα μέρη, ακόμα και στις ταινίες τρόμου, οι οποίες πλέον μπορούν να  αποδώσουν όχι μόνο πιο ξεκάθαρα τις συστημικές αντιλήψεις σε σύγκριση με τα υπόλοιπα είδη, αλλά πλέον να τις  ανατρέπουν με πιο συγκροτημένο και απτό τρόπο. Στα ίχνη, ή μάλλον στην αντιστροφή της αριστοφανικής κωμωδίας, μέσα από τον τρόμο αποδίδεται η ανάγκη να αντιληφθούμε και να αντιμετωπίσουμε όχι δαίμονες και τέρατα, αλλά τις συνθήκες τις καθημερινότητας. Η οποία ήταν και είναι αρκετά τρομακτική από μόνη της. 

Πάνος Χριστοδούλου, Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής, MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης