Περί θεωριών συνωμοσίας

Κι όλο και πιο σπάνια, όλο και πιο δύσκολα μοιάζει να συναντά κανείς στα παντός είδους ΜΜΕ όχι μόνο ενημερωμένες και  αιτιολογημές απόψεις, αλλά ακόμα και έγκυρες ειδήσεις. Και ενώ επαίρεται  η αστική μας δημοκρατία ότι ο νόμος για τα μέσα ενημέρωσης δεν μπορεί παρά να βασίζεται στο ατομικό δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης και μοιάζει  τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να διευκολύνουν σχεδόν όλους να συνεισφέρουν με τις απόψεις τους, στην πραγματικότητα όμως δεν σημαίνει πως λειτουργούν  χωρίς  φίλτρα που συνδέονται με οικονομικές ή και πολιτικές προϋποθέσεις. Γενικά, πιο συχνά φαίνεται να  αναδεικνύονται απόψεις και γεγονότα που αντανακλούν  την κυρίαρχη σκέψη, ενώ ακόμα και ψευδή δεδομένα ή πλασματικές δικαιολογίες, που δεν συγκρούονται ή ενισχύουν την κυρίαρχη άποψη, διαδίδονται επειδή στον πυρήνα τους δεν την αμφισβητούν. Εξάλλου η άρχουσα τάξη και τα μέσα μαζικής ενημέρωσής της έχουν μακρά ιστορία παραπληροφόρησης και ατέρμονης προπαγάνδας, που αυξάνει τη δυσπιστία πολλών προς την καθεστηκυία τάξη. 

Σε καταστάσεις λοιπόν κρίσης, όπως τώρα με την πανδημία,  συχνά παρουσιάζονται ιδιαίτερες προκλήσεις σχετικά με την πληροφόρηση που μπορεί να επιδεινώσουν την αρχική κατάσταση. Προβλήματα μπορεί να προκληθούν από την αβεβαιότητα σχετικά με νέα επιστημονικά δεδομένα και αναλύσεις και από την ταχύτητα με την οποία αυτά αλλάζουν, και διαδίδονται οι σχετικές πληροφορίες, που μπορεί όμως να υπονομεύσουν την εμπιστοσύνη τόσο προς την επιστημονική κοινότητα όσο και προς τις κυβερνήσεις. Κι αυτό, γιατί υπάρχει κίνδυνος κάθε αβεβαιότητα ή κενό πληροφόρησης να καλυφτεί με φωνές διαφωνούντων που προσφέρουν λύσεις με σιγουριά, χωρίς να έχουν ιατρική εμπειρογνωμοσύνη. Σε ένα ήδη εύθραυστο πολιτικό περιβάλλον, η πόλωση στην οποία συνεισφέρουν αυτές οι συζητήσεις αυξάνει τις υπάρχουσες εντάσεις, συσκοτίζει πηγές ή προθέσεις που συνδέονται με ψεύδη για την επιδημία και κινητοποιεί την αντίσταση σε κυβερνητικές εντολές.  

Επιπλέον, επιδεινώνεται αυτή η κατάσταση από την αυξανόμενη δυσπιστία προς παρόχους φροντίδας υγείας και τις κυβερνήσεις, καθώς κατά καιρούς αποκαλύπτεται για αυτούς πως ενδιαφέρονται μόνο για τον πλουτισμό τους. Η διαφθορά, η κερδοσκοπία, οι δωροδοκίες εταιρειών που σχετίζονται με την υγεία έχουν σε πολλές περιπτώσεις αποδειχτεί αναμφισβήτητα, όπως τελευταία με την Novartis, με τις κυβερνητικές αρχές που έχουν το ρόλο του ρυθμιστικού παράγοντα πολλές φορές να είναι είτε εσκεμμένα αδαείς είτε ενεργά συνένοχοι. Αυτό αφήνει ένα επιστημολογικό κενό, γιατί δείχνει πως το σύστημα δεν είναι αξιόπιστο. Και αυτό είναι ακριβώς το βασικό πρόβλημα σύγχυσης της επιστήμης με την εφαρμογή της στον καπιταλισμό. 

Η διάβρωση της εμπιστοσύνη στην πολιτική εξουσία και την επιστήμη  σε μια τέτοιας έκτασης υγειονομική κρίση δημιουργεί ένα κενό που ένα πλήθος θεωριών συνωμοσίας, παραπληροφόρησης και προπαγάνδας έρχεται να το καλύψει, που με άλματα λογικής συνδέουν αυθαίρετα ένα φαινόμενο με ένα άλλο. Οι ισχυρισμοί ότι ο ιός είναι ένα ξένο βιολογικό όπλο, μια στοχευμένη εφεύρεση ή μέρος μιας συνωμοσίας για τον επανασχεδιασμό του πληθυσμού ή συνδέεται με ιστούς 5G εστιάζουν σε ένα μάλλον ασυνάρτητο σύνολο μηνυμάτων που συνδυάζει αφηγήσεις διαχεόμενες, όπως κατηγορίες εναντίον μεταναστών ή συγκεκριμένων εθνοτήτων, υποψίες για έλεγχο της αύξησης του πληθυσμού, καχυποψία για τη χρήση της τεχνολογίας κλπ. Οι φήμες των μυστικών θεραπειών ή της ανυπαρξίας του ιού υπόσχονται ελπίδα προστασίας από μια απειλή που ούτε καν παγκόσμιοι ηγέτες δεν μπορούν να αποφύγουν. Η πεποίθηση ότι κάποιος έχει πρόσβαση στην απαγορευμένη γνώση προσφέρει αισθήματα βεβαιότητας και ελέγχου, εν μέσω μιας κρίσης που έχει ανατρέψει δεδομένα, και μια αυξανόμενη πεποίθηση ότι οι άνθρωποι πρέπει και μπορούν να βρουν την αλήθεια από μόνοι τους.  

Οι θεωρίες συνωμοσίας δημιουργούν πεποιθήσεις που κινούνται στα όρια ενός πραγματικού και ενός πλασματικού κόσμου. Και αν τα θέματα τους δεν είναι καινούργια, οι σύγχρονες όμως μορφές τους επηρεάζονται από την τάση της αστικής ιδεολογίας να γίνεται όλο και πιο ανοιχτά παράλογη. Μάλιστα πολλές νέες θεωρίες συνωμοσίας με ερπετόμορφα, εξωγήινους κλπ. συγκρούονται και με την απλή λογική, χωρίς  επιχειρηματολογία και αληθοφάνεια, που επιδιώκουν με τη διαρκή επανάληψη τη συναισθηματική απόκριση σ’ αυτές και γι’ αυτό τις υποθάλπουν ακροδεξιοί και φασίστες κινητοποιώντας ένστικτα και συναισθήματα. Και αν η διαφορά μεταξύ του πραγματικού κόσμου και ενός φανταστικού δεν μπορεί πλέον να αναγνωριστεί, λόγω ανεξέλεγκτων δυνάμεων που δρουν στη σκιά, τότε η πραγματικότητα γίνεται ξένη, ανεξέλεγκτη χωρίς δυνατότητα μετασχηματισμού της. Κι αυτός ο λανθασμένος συλλογισμός που προκύπτει από αυτές τις παραμορφωμένες πραγματικότητες  είναι που κάνει την πραγματική ζημιά. 

Το κοινό μήνυμα όλων των θεωριών συνωμοσίας είναι  η δυσπιστία προς την κυρίαρχη εξουσία, ότι η κατοχή των μυστικών της αλήθειας επιδιώκεται να αποκρυφτεί, ότι ο κόσμος ελέγχεται από μια μυστική ομάδα και όλα τα σημαντικά γεγονότα είναι στην πραγματικότητα το προϊόν των μηχανισμών αυτής της κλίκας  Κι αν τα συναισθήματα ασφάλειας και ελέγχου που προσφέρονται από τέτοιες φήμες μπορεί να είναι απατηλά, η  ζημιά όμως είναι πάρα πολύ πραγματική, γιατί αποτρέπει τους ανθρώπους από την προσπάθεια για επιστημονική και ορθολογική ερμηνεία της κοινωνίας και από οποιαδήποτε συζήτηση για τον τρόπο λειτουργίας των οικονομικοπολιτικών συστημάτων.. 

Η κατανόησή μας για το πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός απορρίπτει την ιδέα μιας μυστικής παγκόσμιας ελίτ αναπαράγοντας τις ψευδαισθήσεις που προσφέρει η αστική τάξη ότι κάποιος, κάπου, έχει τον έλεγχο. Φαίνεται πιο εύκολο να αποδίδεται η φρίκη και αποσύνθεση του καπιταλισμού στις συνέπειες μιας μεγάλης συνωμοσίας από ό, τι να κατανοηθεί αυτή η τραγωδία γι’  αυτό που πραγματικά είναι. Δηλαδή, μια κοινωνία όπου ακόμη και η άρχουσα τάξη αντιμετωπίζει τη δική της οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα ως κάτι ξένο και πέρα από τον έλεγχό της. Οι νόμοι του καπιταλισμού λειτουργούν ανεξάρτητα από τη βούληση των καπιταλιστών, ανεξάρτητα από το πόσο απεγνωσμένα προσπαθούν να τους ελέγξουν συνήθως μέσω του κράτους.

Η αληθοφάνειά τους και εν μέρει η λογική τους σχετίζεται και με  το γεγονός ότι πολλές πραγματικές επιχειρήσεις συνωμοσίας έχουν προγραμματιστεί και πραγματοποιηθεί καθ΄ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, από μια  άρχουσα τάξη που είναι πλήρως ικανή να οργανώσει περίτεχνες συνωμοσίες προκειμένου να προωθήσει τους στόχους της. Το πολιτικό και οικονομικό σκάνδαλο της Στοάς Popaganda duo (P2) με την τράπεζα Ambrosiano στην Ιταλία, που αποκαλύφτηκε το 1982 και έχει συνδεθεί τόσο με τη μαφία όσο και με το Βατικανό και περιελάμβανε Ιταλούς πολιτικούς, επιχειρηματίες και κρατικούς λειτουργούς, συμπεριλαμβανομένης της αστυνομίας και των υπηρεσιών ασφαλείας, με δράσεις  που απέβλεπαν σε αποσταθεροποίηση κυβερνήσεων, θα έμοιαζε με θεωρία συνωμοσίας αν δεν αποδεικνυόταν απόλυτα πραγματική. Όπως το ίδιο πραγματική υπήρξε και η παρακρατική και παραστρατιωτική επιχείρηση του ΝΑΤΟ Gladio, με παρακλάδι της και στην Ελλάδα την Κόκκινη Προβιά, με σκοπό αντικομμουνιστική δράση με ύποπτες τρομοκρατικές ενέργειες. Βέβαια και πολλοί τέτοιοι ψευδείς ισχυρισμοί ακόμα κι αν δεν προωθούνται, όπως με τα  διαβόητα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» που ήταν στην πραγματικότητα πλαστογραφία που δημιούργησε η τσαρική μυστική αστυνομία η Οκράνα, γίνονται όμως επίσης ανεκτοί από κυβερνήσεις όταν θέλουν να κρύψουν τις αποτυχίες τους στην αντιμετώπισή ιδιαίτερα έκτακτων καταστάσεων. 

Οι θεωρίες συνωμοσίας, και στη συγκεκριμένη διαχείριση της υγειονομικής κρίσης, αποσπούν την προσοχή από την πραγματική πηγή των προβλημάτων, την καπιταλιστική διαχείριση της.  Ο διχαστικός χαρακτήρας τους μπορεί να αποβεί χρήσιμος για την άρχουσα τάξη, που δεν είναι αρνητική να χρησιμοποιεί ανασφάλειες και φόβους  προς όφελός της, εστιάζοντας την προσοχή  σε διάφορους αποδιοπομπαίους τράγους και να θεωρηθεί υπεύθυνος οποιοσδήποτε ή οτιδήποτε άλλο εκτός από την ίδια. 

Και αν αυτές οι θεωρίες συνωμοσίας φαίνεται να αμφισβητούν τη μυθολογία του αστικού κράτους, όμως, στην πραγματικότητα, συμβάλλουν στη διατήρηση αυτής της ίδιας της μυθολογίας, γιατί δεν είναι σε θέση να προσφέρουν μια πραγματική εναλλακτική λύση στην αστική δημοκρατία. Αντίθετα, περιορίζονται στο εντελώς ουτοπικό αίτημα να ζητούν από το αστικό κράτος να είναι αυτό που προσποιείται ότι είναι, η δημοκρατική έκφραση του λαού. Εν μέρει μάλιστα αποτελούν μια απάντηση στο αυξανόμενο χάος του καπιταλισμού στην καθημερινή, υλική του πραγματικότητα, και δεν είναι τυχαίο ότι υπάρχουν στενοί δεσμοί με την άνοδο της ακροδεξιάς και τον θρησκευτικό φανατισμό. Καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι δυσπιστούν στις δημοκρατίες, οι φασίστες παρουσιάζονται ως υπερασπιστές του παραδοσιακού πολιτισμού, υποσχόμενοι σταθερότητα και έλεγχο.  Η νοοτροπία συνωμοσίας προωθεί τη δημοκρατική αποξένωση, η οποία με τη σειρά της ανοίγει το δρόμο, μέσα από τη συκοφάντηση του κομμουνισμού, για φασιστικές αντιλήψεις.