Πολιτική προστασία και δημόσια υγεία (πέρα από την επικοινωνιακή διαχείριση)

Ο όρος πολιτική προστασία, ενδεχομένως αδόκιμος, αφορά τη διαχείριση και αντιμετώπιση από πλευράς δημοσίων αρχών, εθνικών και υπερεθνικών, των φαινομένων μαζικών καταστροφών. Το πρόβλημα όμως είναι τι θεωρούν οι εκάστοτε αρχές (και κυρίως τα συμφέροντα που εξυπηρετούν και στα οποία λογοδοτούν) ως μαζικές καταστροφές. 

Την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης ως μαζικές καταστροφές αντιμετωπίζονταν οι λοιμώδεις μεταδοτικές ασθένειες, οι οποίες εκτός από την ανθρωπιστική πλευρά της απώλειας ζώων, προκαλούσαν και σημαντική μείωση του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού που ήταν απαραίτητο για την στελέχωση των αναδυόμενων εργοστασίων. Σε αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκε (για πρώτη φορά ενδεχομένως συντεταγμένα) η επιστήμη της κοινωνικής ιατρικής, στην οποία αντικείμενο παρακολούθησης και παρέμβασης δεν είναι το άτομο αλλά ένα κοινωνικό σύνολο. Αναπτύσσονται λοιπόν η καταγραφή και περιγραφή στατιστικών στοιχείων, η οποία συγκροτεί και τις πρώτες επιδημιολογικές έρευνες, που τελικά καταλήγουν στην ερμηνεία της φύσης και μετάδοσης των μεταδοτικών ασθενειών και στα ακόλουθα προγράμματα αντιμετώπισης τους, με την ταυτόχρονη εμφάνιση και των μαζικών εμβολιασμών. 

Η περίοδος αυτή εκτός από αρχή, είναι και ταυτόχρονα η χρυσή εποχή της κοινωνικής ιατρικής, παρόλο που τα τεχνολογικά και επιστημονικά μέσα είναι αντικειμενικά λιγότερα από αυτά που θα είναι διαθέσιμη τα επόμενα χρόνια. Το παράδοξο αυτό οφείλεται στο γεγονός πως οι προτεραιότητες μετά την εγκαθίδρυση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής αλλάζουν. Στις αρχές του εικοστού αιώνα ως μαζική καταστροφή αντιμετωπίζονται η οργάνωση σε συνδικάτα, οι κοινωνικοί αγώνες, οι μειονότητες, οι απεργίες και οι επαναστάσεις, με συνέπεια μια πολιτική που οδηγεί σε δυο παγκόσμιους πολέμους. Και στην μεταπολεμική περίοδο πάλι ως μαζική καταστροφή αντιμετωπίζεται ο κομμουνισμός, γεγονός το οποίο καταλήγει στη δαπάνη τεράστιων ποσών σε εξοπλιστικά προγράμματα, προπαγάνδα και πολέμους. Παρά τις όποιες τομές στην ιατρική επιστήμη, η δημόσια υγεία αντιμετωπίζεται όλο και περισσότερο ως ατομικό αγαθό αρχικά και εμπόρευμα στη συνέχεια, παρά ως συλλογική κοινωνική ανάγκη. Τα όποια δημόσια συστήματα υγείας αφήνουν κενά για τον ιδιωτικό τομέα, τα οποία όλο και μεγαλώνουν. 

Μετά την δεκαετία του ενενήντα ως μαζική καταστροφή αντιμετωπίζεται η απώλεια κέρδους. Πλέον η ποιότητα των υπηρεσιών, των τροφίμων και της ασφάλειας υποχωρεί μπροστά στη μεγιστοποίηση των κερδών. Η αντίληψη για τα νοσήματα περιορίζεται σε ό,τι αφορά το άτομα και σε αυτά επικεντρώνεται η έρευνα και χρηματοδότηση. Τα πλάνα και τα πρωτόκολλα απάντησης και οργάνωσης των μαζικών καταστροφών που αφορούν την απώλεια ζωών περιορίζονται σε ξεχασμένα σχέδια, τα οποία απασχολούν κυρίως χώρες της Ανατολής που έως τότε περιορίζονταν οι πανδημίες. Και κάπως έτσι προκύπτει η πανδημία του sars cov 2. Σε μια εποχή όπου η πλειοψηφία των  δυτικών κρατών δεν είναι ούτε έτοιμη ούτε πρόθυμη να χτίσει άμυνες σε κινδύνους που αφορούν, στην αρχή είτε στην εξέλιξη τους, την υγεία του πληθυσμού. Δεν είναι τυχαίο που σε κάθε πλημμύρα, σε κάθε πυρκαγιά, σε κάθε σεισμό οι περισσότερες απώλειες και καταστροφές αφορούν τα φτωχότερα και μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα. Απώλειες και καταστροφές αρχικά υλικές που τελικά οδηγούνται να αφορούν και πάλι τις συνθήκες διαβίωσης και άρα την υγεία του συνόλου. 

Η λογική αλληλουχία αντιμετώπισης (λαϊκής πολιτικής προστασίας) υπό το πρίσμα της διατήρησης της ζωής και διαβίωσης των πολιτών είναι: αξιολόγηση των πιθανών κινδύνων πριν αυτοί εκδηλωθούν ανάλογα με τα δεδομένα του κάθε οικοσυστήματος, εκπόνηση σχεδίων αντιμετώπισης και απάντησης στην περίπτωση εμφάνισης τους, ύπαρξη μονάδων αντιμετώπισης (σταθερών και κινητών) για το σκοπό αυτό, κινητοποίηση των παραπάνω σε περίπτωση εμφάνισης του κινδύνου, αξιολόγηση και επαναπροσαρμογή μετά την αρχική εφαρμογή. Τι έγινε στην πραγματικότητα; Μια πολιτική επικοινωνιακής και μόνο διαχείρισης, με τα μέτρα να διαμορφώνονται με κριτήριο τη συνέχεια κερδοφορίας (η απώλεια της οποίας φαίνεται συνεχίζει να αποτελεί τη μόνη καταστροφή που αντιλαμβάνεται το σύστημα) και την προπαγάνδα. Αυτό οδήγησε στις παλινωδίες, στα σκόιλ ελικίκου, στους γεμάτους σταθμούς μετρό και στην καταστολή. Αυτό οδήγησε στο να σταθούν λίγες μονάδες ΕΜΑΚ στην Τουρκία, ενώ υπήρχαν διαθέσιμοι και πρόθυμοι εκατοντάδες γιατροί μέσω της ΟΕΝΓΕ για αποστολή στην Τουρκία και τη Συρία.

Φυσικά πραγματική πολιτική προστασία προς το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου δεν είναι ό,τι περισσεύει και αρκεί για ένα πλάνο και  μια φωτογραφία στα social media, αλλά ό,τι υπερασπίζεται τη συνέχεια και διατήρηση του επιπέδου υγείας και διαβίωσης του πληθυσμού. Το ακόμα πιο δυστυχές είναι ότι παρά την θέσπιση ξεχωριστής ιατρικής ειδικότητας, οι υπηρεσίες δημόσιας υγείας των δήμων και περιφερειών δε διαθέτουν τους αντίστοιχους γιατρούς αν και πλέον υπάρχουν και θεσμοθετημένα, ενώ πολλές φορές στελεχώνονται για άγνωστο (;) λόγο μόνο με διοικητικούς και οι υπηρεσίες τους εξαντλούνται σε γραφειοκρατία και έκδοση αδειών. Με αυτή τη φιλοσοφία διοίκησης δε θα υπάρχουν ούτε σχέδια προστασίας της δημόσιας υγείας, από την απεντόμωση και τους υδροφόρους ορίζοντες, τις ενημερώσεις προφυλάξεις απέναντι σε νόσους  έως την απάντηση στην  επόμενη φυσική καταστροφή. Και αν υπάρχουν δε θα κοινωνικοποιούνται αλλά θα παραμένουν σε ξεχασμένα συρτάρια φυλλάδια. Αυτό δεν είναι καταστροφολογία, είναι δυστυχώς και πάλι η πραγματικότητα.Ώστε να μην έχουμε πτώσεις την επόμενη φορά από σύννεφα ανυποψίαστων. Δε φταίει ούτε η τύχη ούτε το κακό το ριζικό. Οι επιλογές φταίνε. 

Πάνος Χριστοδούλου, Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής, MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης