Σχετικισμός και μεταφυσική – οικογενειακή υπόθεση

Αφορμή για το παρόν άρθρο αποτελεί μια έντονη συζήτηση με τον στενό οικογενειακό μου κύκλο σχετικά με τα «ανεξήγητα φαινόμενα» ή πιο σωστά τα «ανεξήγητα μη φαινόμενα». Προσωπικά, απογοητεύτηκα με την «τάση» των δικών μου να υποστηρίζουν την ύπαρξη παραφυσικών φαινόμενων όπως το μάτι, η τηλεπάθεια, και τα ζώδια. Οι απόψεις τους κινήθηκαν στην περιοχή του «εγώ έχω αρχίσει να πιστεύω στο μάτι και στα ζώδια» ως το «υπάρχουν ένα σωρό πράγματα τα οποία η επιστήμη δεν τα έχει ακόμη εξηγήσει άρα δεν πρέπει να αποκλείουμε τίποτα». Η αλήθεια είναι ότι όλο αυτό μου έβγαλε ένταση γιατί μου φάνηκε απαράδεκτο να ακούω τέτοια πράγματα από τα συγκεκριμένα άτομα. Αποφάσισα λοιπόν, με την άνεση που προσφέρει ο γραπτός λόγος, να κάτσω να γράψω σχετικό άρθρο όσον αφορά στο γιατί αυτές οι αντιλήψεις αποτελούν μεταφυσικούς συλλογισμούς που δικαιολογούν ακόμη και τον πιο ακραίο σκεπτικισμό απέναντι τους. Παρακάτω θα παραθέσω ένα προς ένα όσα επιχειρήματα εκφράστηκαν από την άλλη πλευρά και θα τα σχολιάσω.

Αν κάποιος πριν από 500 χρόνια έλεγε ότι κάποια στιγμή οι άνθρωποι θα έβλεπαν μέσω της τηλεόρασης ζωντανές ή βιντεοσκοπημένες εικόνες από την άλλη άκρη του κόσμου ή ότι θα φτιάχνονταν αεροπλάνα θα τον έλεγαν τρελό.

Το επιχείρημα αυτό είχε ως σκοπό να με πείσει ότι αυτά τα πράγματα τα οποία σήμερα δεν τα έχει αποδείξει ή κατασκευάσει η επιστήμη μπορεί στο μέλλον να ανακαλυφθούν ή να κατασκευασθούν. Ναι, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως οτιδήποτε μπορούμε εμείς να επινοήσουμε στην φαντασία μας θα επιβεβαιωθεί στο άμεσο ή στο απώτερο μέλλον. Αν μεταχειριζόμαστε κάθε ιδέα με τέτοιο τρόπο τότε καταλήγουμε σε έναν ακραίο σχετικισμό όπου όλα μπορούν να συμβούν. Η επιστημονική σκέψη πρέπει να βασίζεται σε τεκμήρια και με βάση αυτά να προχωράει μπροστά. Η φαντασία χρειάζεται βεβαίως στην παραγωγή της επιστήμης, όμως όχι όταν αδυνατεί να αξιολογήσει το παραγόμενο προϊόν της με βάση κάποια λογικά τεκμήρια, να κάνει δηλαδή ένα πρόχειρο ξεσκαρτάρισμα. Υπό αυτήν την έννοια, αν κάποιος πριν από 500 ή 1000 χρόνια είχε φανταστεί την τηλεόραση, αυτό θα στηρίζονταν όχι σε κάποιον επιστημονικό συλλογισμό, διότι δεν υπήρχε το υπόβαθρο για τέτοιο συλλογισμό, αλλά θα αποτελούσε ένα είδος συλλογισμού αντίστοιχου με το να είχε κάποιος φανταστεί μια μαγική σφαίρα. Το ότι κάποια στιγμή στο μέλλον θα κατασκευάζονταν μια «μαγική σφαίρα», δηλαδή η τηλεόραση, δεν θα αποτελούσε μια κάποια δικαίωση για τον άνθρωπο που φαντάστηκε κάτι παρόμοιο πριν 500 ή 1000 χρόνια αλλά απλή σύμπτωση. Επιπλέον, για κάθε τέτοια σύμπτωση που θα (ψιλό)επιβεβαιώνονταν, θα υπήρχαν εκατομμύρια άλλες ανεπιβεβαίωτες.

Στην περίπτωση του αεροπλάνου τώρα, τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά, διότι υπάρχει το παράδειγμα της πτήσης στην φύση στα πουλιά και στα έντομα. Ένας τέτοιος συλλογισμός λοιπόν –ακόμη και για έναν άνθρωπο του 1500 μχ, είναι επαγωγικός και θα μπορούσε να είναι και παραγωγικός. Θα νομιμοποιούνταν αυτός ο άνθρωπος να πει ότι αν καταφέρουμε να κατανοήσουμε και να αναπαράξουμε τον μηχανισμό πτήσης των πουλιών, τότε μπορεί και εμείς να μπορέσουμε μια μέρα να πετάξουμε όπως αυτά. Βέβαια ο μηχανισμός πτήσης του αεροπλάνου –αν και αντλεί από αυτόν- δεν είναι ο ίδιος με τον μηχανισμό πτήσης των πουλιών.

Πάντως δεν είναι απαραίτητο η κοινωνία του μεσαίωνα ή και η αρχαία κοινωνία να αντιμετώπιζε κάποιον ως τρελό επειδή θα έλεγε ένα σωρό μεταφυσικά πράγματα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στις κοινωνίες εκείνες οι μεταφυσικές αντιλήψεις –δεδομένου ότι και η επιστήμη τότε ήταν κάτι άλλο από αυτό που ξέρουμε σήμερα- ήταν κυρίαρχες.

Ναι αλλά εσύ που νομίζεις ότι έχεις γνώση πολλών πραγμάτων έχεις τη σκέψη σου εγκλωβισμένη και δεν αφήνεις χώρο για το ενδεχόμενο ύπαρξης κάτι που μέχρι τώρα δεν έχει εξηγήσει η επιστήμη.

Όχι, αυτό δεν είναι αλήθεια, το ότι είμαι σκεπτικιστής δεν πάει να πει ότι δεν θεωρώ πως υπάρχουν εκπλήξεις για την επιστήμη, η ιστορία μας έχει διδάξει το ακριβώς αντίθετο. Όμως δεν βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των ενδιαφερόντων μου πράγματα τα οποία, αν και έχει γίνει προσπάθεια να ερευνηθούν (πχ η τηλεπάθεια), δεν προέκυψε κανένα σοβαρό τεκμήριο το οποίο να μας οδηγεί προς το να αποδεχθούμε την ύπαρξη τους. Παραπαίουν χιλιάδες μεταφυσικές απόψεις εκεί έξω, δεν μπορούμε να τις αντιμετωπίζουμε όλες ως [πιθανές] αλήθειες που απλά δεν έχουν ακόμη αποδειχθεί. Το ότι δεν τα γνωρίζουμε όλα, δεν νομιμοποιεί τους φορείς των μεταφυσικών αντιλήψεων να ποζάρουν ως εκπρόσωποι μη ακόμη κατανοήσιμων υπαρκτών/φυσικών φαινομένων. Η επιστημονική σκέψη οφείλει μεν να είναι έτοιμη να δεχθεί ή να προχωρήσει προς το καινούριο, δεν σημαίνει όμως ότι πρέπει να μετατραπεί σε κέντρο πάσης φύσεως διερχομένων και πλήρως αστήρικτων φαντασιοπληξιών. Στο κάτω-κάτω η επιστήμη, στο όποιο καινούριο δεν θα φτάσει μετ’ αποκαλύψεως, αλλά στηριγμένη στις δικές της δυνάμεις.

Εννοείται ότι η επιστημονική γνώση καλλιεργεί ένα σύστημα σκέψης, σε παίρνει από τον αφηρημένο κόσμο των ιδεών και προγραμματίζει τον εγκέφαλό σου έτσι ώστε να λειτουργεί με βάση κάποια κριτήρια. Η σκέψη κάποιου που λειτουργεί αποκλειστικά με απολύτως χαλαρά κριτήρια δεν σημαίνει ότι είναι αποτελεσματικότερη από την «πειθαρχημένη σκέψη», όχι τουλάχιστον στον κόσμο της επιστήμης. Φυσικά το κάθε «σύστημα πειθαρχίας» πρέπει και αυτό να κρίνεται στην επιστήμη, αλλά όχι ότι θα μπορούσε να υπάρχει επιστήμη χωρίς «συστήματα πειθαρχίας». Η ύπαρξη ενός συστήματος πειθαρχίας σημαίνει ότι υπάρχει μέθοδος και η μέθοδος οδηγεί σε αποτελέσματα. Συνεπώς και η μέθοδος πρέπει να υπόκειται σε κριτική και σε αξιολόγηση. Σε κάθε περίπτωση όμως, το να θεωρείς τα πάντα [το ίδιο] πιθανά, ασχέτως με το αν υπάρχουν ή δεν υπάρχουν τεκμήρια ή έστω ενδείξεις, δεν σε κάνει ανοιχτόμυαλο, σε κάνει κοκορόμυαλο.

Στο ζήτημα που προκύπτει, δηλαδή το κατά πόσο η μια ή η άλλη επιστημονική μέθοδος περιορίζει τα όρια της σκέψης και την εγκλωβίζει εντός μιας συγκεκριμένης πειθαρχίας δεν είναι έτσι και αλλιώς κατάλληλη να απαντήσει η μεταφυσική. Η επιστημολογική αυτή προβληματική λύνεται με την εξέλιξη των μεθόδων όχι με την κατάργηση τους και την επικράτηση του ακανόνιστου χάους στο όνομα της υποτιθέμενης «ανεξαρτησίας της σκέψης».

Η επιστημονική ή έστω η τεκμηριωμένη σκέψη δεν περιορίζει τη διαδικασία της γνώσης αλλά την κάνει περισσότερο αποτελεσματική. Υπάρχουν πράγματα να μάθεις για χίλιες ζωές, έχει λοιπόν σημασία τι ποιότητας θα είναι εκείνα στα οποία θα επιλέξεις να εντρυφήσεις. Μπορεί να έχεις διαβάσει όλα τα τεύχη του «άστρα και όραμα» και να έχεις γίνει εξπέρ στην αστρολογία, όμως η αστρολογία δεν είναι επιστήμη και οι όποιες εφαρμογές της αποτελούν κομπογιαννιτισμό ή/και αυταπάτη. Η αλήθεια είναι βέβαια ότι η αστρολογία καθορίζει σε ένα βαθμό τις ζωές των ανθρώπων, όχι όμως επειδή υπάρχει κάποια αλήθεια γύρω από τις «προβλέψεις» της, αλλά επειδή οι πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι υπάρχει κάποια αλήθεια γύρω από τις προβλέψεις της. Κάτι αντίστοιχο με τη θρησκεία, που δεν χρειάζεται να υπάρχει θεός για να επηρεάζει τις ζωές των ανθρώπων, αρκεί οι άνθρωποι να πιστεύουν ότι υπάρχει.

Ούτε εσύ μπορείς να αποδείξεις ότι δεν υπάρχουν…

Το επιχείρημα αυτό έρχεται ως απάντηση στο δικό μου αυτονόητο επιχείρημα, ότι για όλα αυτά τα μεταφυσικά (μάτι, τηλεπάθεια, αστρολογία) [μη] φαινόμενα δεν υπάρχουν αποδείξεις, άρα το να τα αποδεχόμαστε ως υπαρκτά αποτελεί ανοησία. Το να πρέπει εγώ να αποδείξω πως κάτι που δεν έχουμε καμία απόδειξη πως υπάρχει όντως δεν υπάρχει, μόνο ως ανέκδοτο μπορεί να σταθεί. Κι όμως, διάφοροι γκουρού της μεταφυσικής σκέψης νομίζουν ότι βάζουν την επιστήμη σε θέση άμυνας χρησιμοποιώντας τέτοιου τύπου επιχειρήματα. Αν εγώ είμαι σκεπτικιστής οφείλεις εσύ να με πείσεις για κάτι που ισχυρίζεσαι ότι υπάρχει και το οποίο εγώ (και η επιστήμη) δεν μπορούν να «αντιληφθούν», όχι το αντίστροφο.

Ο εγκέφαλος είναι ένα εργαλείο που λειτουργεί με ηλεκτρισμό, ίσως να μπορεί να κάνει πολύ περισσότερα πράγματα από αυτά που μέχρι τώρα γνωρίζουμε.

Η παραπάνω δήλωση ήταν ενταγμένη στην γραμμή υπεράσπισης της τηλεπάθειας και της τηλεκίνησης. Ότι βρε αδερφέ, αφού με τον ηλεκτρισμό μπορούμε και μεταφέρουμε ήχο και εικόνα, αφού μπορούμε και κινούμε πράγματα με αυτόν, γιατί να μην υπάρχει περίπτωση να το κάνει με κάποιο τρόπο αυτό και ο εγκέφαλος μας; ΝΑΙ ΟΜΩΣ ΔΕΝ ΕΧΟΥΜΕ ΚΑΜΙΑ ΑΠΟΔΕΙΞΗ Η ΣΟΒΑΡΗ ΕΝΔΕΙΞΗ ΓΙΑ ΚΑΤΙ ΤΕΤΟΙΟ. Φυσικά και δεν έχουμε αποκρυπτογραφήσει πλήρως το κουρκούτι (και εδώ μην ακούσω κανένα να πει για τη θεωρία της χρήσης του 10/100)¹ ούτε και είμαι ο ειδικός να μιλήσω για την ανατομία και τη λειτουργία του εγκεφάλου, όμως δεν έχει ανακαλυφθεί κάποιο όργανο το οποίο να παίζει το ρόλο αυτού του τύπου του πομποδέκτη στον άνθρωπο, και δεν είναι ότι δεν έχει γίνει σχετική έρευνα. Φυσικά το ανθρώπινο σώμα και πομπός και δέκτης είναι, αλλά όχι με την έννοια της μετάδοσης και αποδοχής μνημάτων/σημάτων χωρίς την μεσολάβηση των υπαρκτών αισθήσεων. Πολλά –μάλλον τα περισσότερα- ερεθίσματα ο ανθρώπινος εγκέφαλος τα επεξεργάζεται χωρίς να έχει το άτομο συνείδηση. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να δημιουργήσει αυτό που αποκαλούμε «διαίσθηση», ίσως αυτή τη διαίσθηση κάποιοι την παρεξηγούν ως μια μεταφυσική ιδιότητα που κατέχουν.

Αυτά ήταν χοντρικά τα κύρια επιχειρήματα τα οποία προσπάθησα στο παρόν κείμενο να καταρρίψω. Η αλήθεια είναι ότι πέρα από την αντιπάθεια που τρέφω για την «μεταφυσική» του μεσαίωνα όταν αυτή πλασάρεται ως πραγματικότητα στον 21^ο αιώνα, με ενοχλεί ακόμη περισσότερο όταν αυτή εκφράζεται από κοντινά μου πρόσωπα τα οποία θεωρούσα ότι έχουν σχετικά δυνατή κριτική ικανότητα (πόσο μάλλον όταν με τη βοήθεια τους ξεκίνησα να αποκτώ κριτική σκέψη στα παιδικά μου χρόνια). Ίσως θα έπρεπε να είμαι πιο ανεκτικός, ή έστω λιγότερο εκρηκτικός, προς χάριν του δεύτερου έγραψα το παραπάνω άρθρο.

Παρακαλώ να μην υποτεθεί πως με το παρόν άρθρο υποστηρίζω ότι η επιστημονική σκέψη πρέπει να κλείνεται στον εαυτό της, στη μέθοδο και στην αυστηρή πειθαρχία. Αντίθετα, η μέθοδος και η πειθαρχία πρέπει να λαμβάνουν υπόψη το «απέξω» το οποίο στην τελική προσπαθούν να κατανοήσουν και να διαμορφώσουν, διαφορετικά η επιστήμη δεν είναι επιστήμη αλλά μετατρέπεται και αυτή σε μεταφυσική.

Λαγωνικάκης Φραγκίσκος(Poexania)