Τα 4 στοιχεία του paradigm για τη νεολαία της κρίσης: trap, influencing, youtubing, reality shows

Οι συζητήσεις για το θέαμα που αλλάζει (με αυξανόμενο ενδιαφέρον τελευταία) αποτελούν μόνο την κορυφή ενός παγόβουνου που εκτείνεται σε χώρο και σε χρόνο· πρόκειται για το άμεσα αισθητό και συμβολικό μιας πραγματικότητας, η οποία διαμορφώνεται σταδιακά ψηφίδα την ψηφίδα μέσα στην κρίση και που τώρα τείνει να παγιωθεί σε πλήρως αναπτυγμένη κατάσταση. Έχει διαμορφωθεί, δηλαδή, και όχι απλώς ως θέαμα, μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα που καθορίζει συμπεριφορές, οράματα, ελπίδες, στρατηγικές, ιδανικά, αξίες, παραδείγματα: που καθορίζει, σε τελική ανάλυση, την ιδεολογία με την οποία βγαίνει η εποχή μας από την κρίση λίγο πριν πέσει σε μια επόμενη.

Το νεοφιλελεύθερο παράδειγμα της εποχής μας στον τομέα του θεάματος, το οποίο παράδειγμα ως φαινομενικά απολίτικο ως γνωστό και συνήθως κατέχει την μεγαλύτερη πολιτική δύναμη διαμόρφωσης συνειδήσεων συνοψίζεται στα παρακάτω τέσσερα στοιχεία. Να ξεκαθαρίσω ότι η ορολογία που χρησιμοποιώ είναι τυποποιημένη για την ανάγκη συνεννόησης. Πράγμα πολύ συχνό είναι κάποιος να κατηγοριοποιείται κυρίως σε έναν τομέα, αλλά να χρησιμοποιεί και κάνα δυο άλλους ως υποβοηθητικούς του κύριου τομέα του, όλα λίγο πολύ κινούνται στο ίδιο επίπεδο και συνδέονται.

Trap: η κυρίαρχη μουσική σήμερα στηρίζεται σε ιστορίες “from zero to hero”, όπου ο ήρωας ξεκινώντας από μια αφετηρία υπό του μηδενός καταφέρνει κόντρα σε όλους και σε όλα να μετατραπεί σε «αντισυστημικό» εκατομμυριούχο. Ναρκωτικά, σεξισμός, λεφτά, όπλα, ταξίδια, λούσα, πληρωμένοι δολοφόνοι κ.λπ. συνθέτουν ένα αφήγημα όπου η «αντισυστημική» εγκληματική εκμετάλλευση των δίπλα ή των κατώτερων δικαιολογείται από την άθλια κατάσταση που βρισκόταν ο ήρωας στην αφετηρία του.

Η αντισυστημικότητα εδώ αποτελεί λέξη – κλειδί: αν το σύστημα είναι η γενικευμένη ανεργία, ανέχεια και ανασφάλεια των «κανονικών δουλειών», ο ήρωας κινείται πάντα παραπλεύρως αυτών κι αυτό το ονομάζει «αντί». Μας μιλά διαρκώς γι’ αυτό το «αντί» νομιμοποιώντας την ζούγκλα του (της οποίας τώρα παρουσιάζεται ως ο κυρίαρχος) για να αποφύγει να μιλήσει για το «σύστημα» αποσιωπώντας και απαξιώνοντας τη δική του ζούγκλα ως μια αόρατη «κανονικότητα», μια νορμάλ «μετριότητα» που είναι ανάξια ενδιαφέροντος και άρα, λόγου.

Το σημείο σύνδεσης με το κοινό του είναι μόνο το “from zero” παρελθόν του ήρωα, ενώ όλα τα υπόλοιπα είναι τα – υποτίθεται βιωμένα μέσω του ήρωα – όνειρα ενός παραφουσκωμένου μέλλοντος ως αντίδοτο αντιμετώπισης των δυσκολιών του πραγματικού αύριο του κοινού. Είναι ο ίδιος μηχανισμός που λειτουργεί και στην ιδεολογία του εθνικισμού: η υπόσχεση ενός μεγαλειώδους απώτερου μέλλοντος ντοπάρει ψυχολογικά το άτομο ώστε να υποφέρει σιωπηλά το αβίωτο καθημερινό παρόν. Στην προκειμένη περίπτωση, η υπόσχεση είναι ακόμα πιο ισχυρή· είναι το βίωμα που παρουσιάζει ο ήρωας, το ολοζώντανο ψευδές ή αληθές παράδειγμά του.

Τέλος, δεν υπάρχει κάποιο δίπολο καλού – κακού εδώ, υπάρχει μόνο το εγώ και οι άλλοι. Δηλαδή, υπάρχει μια ατομικότητα που αυτοαναφορικά παρουσιάζει την επιτυχία που έχει να ομιλεί περί της επιτυχίας της· απέναντι υπάρχουν οι άλλες ατομικότητες που αυτοαναφορικά κι αυτοί παρουσιάζουν την επιτυχία τους να ομιλούν περί της αποτυχίας των πρώτων, κι όλο αυτό εναλλάξ: το λεγόμενο drama.

Influencing: ο κυρίαρχος τρόπος διαφήμισης σήμερα στηρίζεται σε ένα μείγμα εικόνας και υφέρπουσας ιστορίας επιτυχίας, όπου ο ήρωας με την αξία της εικόνας και της επικοινωνίας του πουλάει την περσόνα και το προϊόν στην τιμή του ενός. Ο influencer δεν είναι ούτε ηθοποιός, ούτε παρουσιαστής, ούτε αμιγώς μοντέλο που χρησιμεύει άπαξ για να διαφημίσει κάτι, λαμβάνει την αμοιβή του και αποχωρεί από το πλατό.

Ο influencer είναι ο «αυτός που διαφημίζει» χωρίς κάποια άλλη ιδιότητα, ενώ το διαφημιζόμενο προϊόν μπορεί να είναι από κλασικά προϊόντα: ρούχα, παπούτσια, ταξιδιωτικά γραφεία, εστιατόρια, ξενοδοχεία κ.λπ. μέχρι τρόποι ζωής, μέχρι πολιτικές απόψεις. Ασφαλώς όλα είναι θέμα επικοινωνίας και ο απώτερος στόχος είναι να διαφημίζονται τα κλασικά προϊόντα, ενώ τα υπόλοιπα αποτελούν τις παράπλευρες ενέργειες αύξησης της δυνατότητας να διαφημίζει και της εμβέλειας που διαφημίζονται τα πρώτα.

Πρόκειται, ουσιαστικά, για μια υβριδική κατάσταση, όπου το «ανθρωπιστικό» σύνθημα των νέων εξευγενισμένων στρατηγικών διαφήμισης είναι: «η προσωπικότητα πουλάει και όχι ένα άψυχο σώμα» και ο κρυμμένος υπότιτλος είναι «η πώληση προσωποποιείται». Η πώληση που προσωποποιείται, λοιπόν, δεν διεκδικεί καμιά άλλη ιδιότητα πέρα από την δυνατότητα προς συντήρηση και απόκτηση followers με αντάλλαγμα να αποδεικνύει που και που δημοσιεύοντας την καθημερινότητά της το έμψυχο του πράγματος, την προσωπικότητα. Ακόμα και σε αυτές τις στιγμές, ωστόσο, μπορεί κάλλιστα να εμφιλοχωρεί κάποια διαφήμιση.

Ο influencer, τέλος, είναι γενικός όρος που μπορεί να συμπεριλάβει οποιονδήποτε έχει μεγάλη επιρροή στα social media. Εδώ τον χρησιμοποιώ μόνο στον βαθμό που αυτή η επιρροή μετατρέπεται σε διαφήμιση προϊόντων και άρα, σε επάγγελμα (και όχι υποβοηθητικό του επαγγέλματος όπως θα ήταν για κάποιον δημοσιογράφο, καλλιτέχνη κ.λπ.).

Youtubing: ο κυρίαρχος τρόπος θεάματος σήμερα ανταποκρίνεται στα χαρακτηριστικά που ανέφερα για το influencing πάνω, με την διαφορά ότι αν εκεί γίνεται με τη μορφή εικόνας, εδώ γίνεται με τη μορφή βίντεο. Το ενδιαφέρον με το youtubing σε σχέση με το influencing είναι το εξής. Ενώ στο influencing αρκεί η παρουσίαση της προσωπικότητας μέσω vlogs, καθημερινών ενασχολήσεων και δραστηριοτήτων ως το αναγκαίο εκείνο υπόστρωμα ψευδοοικειότητας πάνω στο οποίο θα πατήσει έπειτα η διαφήμιση μέσω εικόνων, στο youtubing δεν αρκεί αυτό. Η μορφή του βίντεο ωθεί τον ήρωα να δημιουργήσει υλικό τουλάχιστον μερικών λεπτών με ένα κάποιο περιεχόμενο. Με τη σειρά του, το περιεχόμενο αυτό πρέπει να είναι συχνό, πρέπει να λέει κάτι, να υπάρχει δηλαδή ένα κάποιο αντικείμενο – αφορμή και τις περισσότερες φορές η διαφήμιση να είναι σχεδιασμένη με τέτοιο τρόπο, ώστε «να περνάει κάτω από τα ραντάρ» για να διαφυλάσσεται και η «αντισυστημικότητα» του youtuber που κι εδώ είναι περίπου λέξη-κλειδί. Να μην είναι άμεσα συνδεδεμένη δηλαδή η αφορμή και το περιεχόμενο του βίντεο με τη διαφήμιση, αλλά αυτή να είναι η «παράπλευρη απώλεια», το «αναγκαίο κακό» προκειμένου ο θεατής να παρακολουθήσει το καθαυτό περιεχόμενο του βίντεο.

Τα καθαρά χαρακτηριστικά απαλλαγμένα από την αγορά θα μπορούσαν να καταστήσουν το youtubing μια μορφή τέχνης και μάλιστα πολύ απαιτητική και δημιουργική. Το γεγονός δηλαδή του να μπορεί κάποιος να φτιάχνει μόνος του ποιοτικά και δημιουργικά βίντεο με ενδιαφέρον περιεχόμενο, το οποίο όντας οπτικοακουστικό μπορεί να αξιοποιήσει όλες τις τέχνες (μουσική, κείμενο, κινηματογράφιση, χορός κ.λπ) θα ήταν μια – ας μου επιτραπεί ο όρος – «διαθεματική τέχνη»: η τέχνη του βίντεο, ένα video art σε μια πιο εκλαϊκευμένη και ευρεία μορφή ίσως και ίσως αυτό να γίνει σε μια άλλη κοινωνία.

Στην παρούσα, τα περιεχόμενα των youtubers είναι άλλοτε τα αστειάκια και τα σκετσάκια, άλλοτε η μαγειρική, οι ερωτήσεις στο κοινό, τα ταξίδια, το gaming, τα vlogs (τελευταία κι οι φιλανθρωπίες), ενώ κάποια στιγμή – όταν μοιραία τελειώσουν κι αυτά – τα πάντα αναλώνονται σε μια ανακύκλωση στον κύβο, όπου το περιεχόμενο γίνεται ο σχολιασμός άλλου περιεχομένου που συνήθως κι αυτό σχολιάζει άλλο περιεχόμενο. Δεν λείπουν, βέβαια, περιεχόμενα όπου αυτός ο σχολιασμός γίνεται με ρατσιστικό, σεξιστικό και φαινομενικά απολίτικο τρόπο λουμπενοποιώντας και εξαχρειώνοντας έτι περαιτέρω τους πλέον ευεπίφορους, συνήθως τη νεολαία.

Στο τέλος, σε έναν μοιραίο ανταγωνισμό όπου περιεχόμενο γίνεται πλέον μονάχα η ελάχιστη αφορμή για να διατηρηθεί η μορφή του βίντεο και να επικαιροποιείται συνεχώς ο ήρωας, οι ήρωες μετατρέπονται σε περσόνες που σχολιάζουν η μία την άλλη, ομαδοποιούνται και ανταγωνίζονται με το κοινό να αποφασίζει για την ηθική ανωτερότητα ή κατωτερότητα του καθενός επιβραβεύοντάς τον με view, like και άρα, διαφημίσεις, και άρα, λεφτά και επιβίωση στο επάγγελμα.

Realityshows: ο κυρίαρχος τύπος εκπομπής σήμερα εκκινεί πάλι από την προσωπικότητα του ήρωα με σκοπό να την αναλύσει στο κοινό, να ψυχογραφηθεί ο ήρωας μπρος στις κάμερες και τους κριτές και να κριθεί άξιος ή ανάξιος να κατακτήσει μια θέση στον ήλιο του επαγγέλματος στο οποίο ειδικεύεται το show. Τα τουριστικά επαγγέλματα έχουν την τιμητική τους, αφού έχουν και το προνόμιο τα χαρακτηριστικά τους να απευθύνονται στην εν δυνάμει κρίση όλου του κοινού, ενώ είναι σαφής και η κατεύθυνση επαγγελματικού προσανατολισμού που προτείνεται για τη χώρα μας και τη «βιομηχανία τουρισμού» της.

Το κοινό καλείται να παρακολουθήσει από κοντά και σε κάθε του λεπτομέρεια με τη μορφή ντοκυμανταίρ της ζούγκλας εργασίας σήμερα το «ηθικό ατσάλωμα» του ακραίου ανταγωνισμού με το οποίο πρέπει να είναι εφοδιασμένος κάποιος για να επιτύχει. Ελιτισμός και λαϊκισμός εναλλάσσονται διαρκώς σε ένα φεστιβάλ εκμάθησης φιλοδοξίας, ξιπασιάς, υπακοής και χυδαίου συναισθηματισμού. Οι ιστορίες ζωής των ηρώων υπάρχουν έντονα κι εδώ, αφού αποτελούν το αναγκαίο υπόστρωμα γνωριμίας και ταύτισης με το κοινό πάνω στο οποίο οικοδομείται η επαγγελματική τους περσόνα ως προσωπικότητα από το show.

Το μήνυμα, στο τέλος, είναι παραπάνω από σαφές: ο άξιος (ως προσωπικότητα, βέβαια, αυτήν χτίζει πρώτα απ’ όλα το show) θα επιτύχει, αφού επαγγελματικά θα απευθύνεται σε ζάμπλουτους πελάτες και αφεντικά ή τουλάχιστον σε πιο ζάμπλουτους από τους υπόλοιπους. Ο μη άξιος ας αποδειχθεί τουλάχιστον άξιος να μπορέσει να εκμεταλλευτεί επαγγελματικά την αδικία που του έγινε.

Αυτά είναι τα στοιχεία του κυρίαρχου paradigm που απευθύνεται στη νεολαία που μεγάλωσε μέσα στην κρίση με σκοπό να τη διαπαιδαγωγήσει και να τη χειραγωγήσει για αυτά που αποτελούν τον κανόνα στην εργασιακή καθημερινότητα και την ανεργία ή μισοανεργία σήμερα. Για αυτά που ήρθαν για να μείνουν και να νομιμοποιηθούν στη συνείδηση των νέων γενιών ως φυσικά και αδιαμφισβήτητα, ως καλώς καμωμένα.

Το κοινό νήμα, η κοινή αφήγηση που δομείται πάνω σε αυτά τα χρόνια της κρίσης και συνδέει όλα τα παραπάνω είναι προφανές πως είναι η καλλιεργούμενη αξία της ατομικής επιτυχίας μέσα σε μια ζούγκλα ανταγωνισμού, αλλά όχι μόνο αυτό: ο δρόμος προς αυτήν την επιτυχία είναι φτιαγμένος από τα ίδια τα υλικά της ζούγκλας, τα οποία αξιοποιεί ο ήρωας υποτίθεται μετατρέποντάς τα από μειονέκτημα σε πλεονέκτημα, τα οποία ο ήρωας πρέπει να εγκολπώσει και να τα διαδώσει με το παράδειγμά του.

Τα άτομα παρουσιάζονται να λειτουργούν, δηλαδή, σαν ατομικές επιχειρήσεις όπου προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον αδιαμφισβήτητο ανταγωνισμό χρησιμοποιούν όλα τα μέσα του θεάματος προκειμένου να κυριαρχήσουν στην ζωή. Η τεχνοκρατία έρχεται να δώσει στο αφήγημα αντικειμενική επικάλυψη, καθώς όλα αυτά είναι σαφώς μετρήσιμα και αξιολογημένα: σε followers, σε likes, σε views, σε βαθμολογίες. Και σε αυτήν δεν χωρούν ούτε πολιτική, ούτε κριτική σκέψη, ούτε συλλογικότητες, ούτε δικαιώματα, ούτε ελπίδες για καλύτερο κοινωνικό μέλλον, για μια απελευθερωμένη κοινωνία.

Ο φετιχισμός του εμπορεύματος εδώ παίρνει τη διάσταση του φετιχισμού του πωλητή· αυτός που επιβιώνει και πετυχαίνει είναι αυτός που μετατρέπει την προσωπικότητά του στο καλύτερο εξάρτημα του εμπορεύματος: αυτή που πουλάει περισσότερα, ακριβότερα και σε περισσότερους. Και αυτή που σου λέει πιο πειστικά: γίνε σαν κι εμένα.