Θέσεις για μια ανάλυση της ιδιότυπης εξουσιαστικής σχέσης δημιουργού – εκτελεστή στην τέχνη

Αφορμώμενος από το θέμα των τελευταίων ημερών και δηλώνοντας την απόλυτη καταδίκη των εξουσιαστικών προσβλητικών συμπεριφορών (και στον χώρο της τέχνης) επιχειρώ εδώ να καταθέσω – σκιαγραφήσω το γενικότερο πεδίο παραγωγής του συγκεκριμένου προβλήματος, καθώς θεωρώ πως δεν είναι απλά ένα θέμα νοοτροπιών, προσώπων ή χαρακτήρων που ξαφνικά θα αλλάξουν αν αποκαλυφθούν (αν κι αυτό βέβαια είναι σημαντικό), αλλά κυρίως πρόκειται για δομικό πρόβλημα. Αυτές τις δομικές συντεταγμένες του προβλήματος επιχειρώ εδώ να σκιαγραφήσω. Οι παρακάτω θέσεις αποτελούν τις πλευρές, το πλαίσιο μιας μεθόδου σκέψης που θεωρώ πως είναι σημαντική για να μην εκπίπτουμε σε διάφορου τύπου «ευκολίες» όσον αφορά τον γενικότερο προβληματισμό που προκύπτει από το επίκαιρο θέμα. Υπό την έννοια αυτή, οι παρακάτω θέσεις έχουν μονάχα ως αφορμή το επίκαιρο, συνεπώς δεν ανάγονται ούτε εξαντλούνται σε αυτό αλλά επιχειρούν να συμβάλλουν σε μια γενικότερη συζήτηση.

1. Η τέχνη δεν ταυτίζεται με τα υπόλοιπα χειρωνακτικά εκτελεστικά επαγγέλματα και δεν πρέπει να ταυτίζεται συνεπώς και η ανάλυσή της με την ανάλυση κάθε άλλου εργασιακού περιβάλλοντος. Ποια είναι η δαφορά τους; Ποιο είναι εκείνο το χαρακτηριστικό της που διαφοροποιεί την τέχνη από τις υπόλοιπες εργασίες, ενώ με μια πρώτη ματιά φαίνονται να μοιράζονται την ίδια σχέση αντίθεσης μεταξύ κατόχων των μέσων παραγωγής και κατόχων της εργασιακής δύναμης; Αυτό το διαφοροποιητικό στοιχείο είναι η δημιουργία, το έργο, το πνευματικό μέσο παραγωγής, το οποίο ταυτίζεται (σε όρους υστεροφημίας) και με τον σκοπό: το έργο ως σύλληψη (μη πραγματοποιημένο έργο) ταυτίζεται από την σκοπιά του δημιουργού με την ποιότητά του ως εκτέλεση (πραγματοποιημένο έργο). Αυτό το έργο (ως σύλληψη που τείνει να γίνει εκτέλεση) παρεμβάλλεται και διαμεσολαβεί την κλασική σχέση αντίθεσης μεταξύ κεφαλαίου – εργασίας στην τέχνη.

2. Στην τέχνη η ένταση ως έκφραση της αντίθεσης μεταξύ των συνεργατών παράγεται με διττό τρόπο:

α) Από την σχέση εξουσίας του έχοντος την σύλληψη και το πνευματικό δικαίωμα-ιδιοκτησία πάνω στο έργο (τον δημιουργό) προς τον απλό εκτελεστή που καλείται να αποδώσει το έργο. Από την σκοπιά του δημιουργού, από την διαχείριση-αξιοποίηση αυτής της εξουσίας εξαρτάται η καταστροφή ή η ανάδειξη του ίδιου του του έργου. Σε βέλτιστους όρους, θα ήθελε να μεταφέρει αυτούσιο τον δικό του τρόπο σκέψης και εκτέλεσης στον κάθε εκτελεστή (εκμηδενίζοντας την δική τους γνώμη), ώστε να προσεγγίσει το απόλυτο της τέλειας επικοινώνησης της δικής του ιδέας πάνω στο έργο στο κοινό. Στη σχέση αυτή, από την σκοπιά του δημιουργού ο εκτελεστής είναι ένα αναγκαίο κακό, μια αναγκαία κακή διαμεσολάβηση, την οποία τείνει να ελαχιστοποιήσει εφαρμόζοντας στα όριά της την εξουσιαστική σχέση.

β) Η εφαρμογή αυτής της εξουσιαστικής σχέσης χάριν της τέλειας απόδοσης της ιδέας του δημιουργού πάνω στο έργο έχει ως τελική εκβολή και σκοπό να ανταγωνιστεί ο ένας δημιουργός τον άλλο με όρους φήμης και αγοράς. Εδώ εμφανίζεται η εξάρτηση του καθενός δημιουργού από την  φήμη του, αφού ανάλογα με την φήμη του ο δημιουργός i) εισέρχεται στην εξουσιαστική σχέση υπό τον κάτοχο των εμπράγματων-υλικών μέσων παραγωγής π.χ. θέατρα, μουσικές σκηνές κ.λπ. με όρους αγοράς και ii) εισέρχεται στην αγορά με όρους εν ζωή υστεροφημίας σε σχέση με το κοινό του. Άρα, για να φτάσει το έργο του δημιουργού σε ιδεατή μορφή στο κοινό παρεμβάλλονται όλες αυτές οι διαμεσολαβημένες εξουσιαστικές σχέσεις, όπου ο δημιουργός βρίσκεται στο μέσον: όχι μόνο και εξουσιάζει και εξουσιάζεται, αλλά και ταυτόχρονα θεωρεί πως στον βαθμό  που ο ίδιος εξουσιάζει περισσότερο, ο ίδιος θα εξουσιαστεί με ευνοϊκότερους όρους (θα εξουσιαστεί λιγότερο, αφού το έργο του θα είναι σε ζήτηση, «θα μιλάει για αυτόν»).

3. Η βασική αντίθεση στον χώρο της τέχνης, συνεπώς, είναι η αντίθεση δημιουργίας – εκτέλεσης ή δημιουργικής – εκτελεστικής εργασίας. Είναι μια διαδικασία (ειδικά στις συνεργατικές τέχνες) πολλαπλά διαμεσολαβημένη από απόλυτη ή σχετική εξάρτηση αφού εμπλέκονται δημιουργικά υποκείμενα με το δικό τους όραμα, την δική τους ιδέα για τον εαυτό τους, την δική τους φήμη-καριέρα που έχουν να διαχειριστούν προκειμένου να βιοποριστούν και να επιβιώσουν στο επάγγελμα. Το τελικό ζητούμενο, άρα, είναι ο γενικός συντονισμός όλων αυτών, ένας συντονισμός ο οποίος μέσα στην εξουσιαστική σχέση εκπίπτει και μετατρέπεται σε απλή προσαρμογή στην ιδέα του δημιουργού, αφού αυτός είναι ο έχων το πνευματικό μέσο παραγωγής, το προς εκτέλεση έργο. Η εξουσιαστική σχέση παράγει την δομική καταπίεση του εκτελεστή, η οποία συνίσταται στην καταπίεση της δημιουργικότητάς του και άρα και της προσωπικότητάς του, αφού η έκφραση αυτής σημαίνει για τον δημιουργό την παραφθορά-μετάλλαξη του ιδεατού του έργου. Ο εκτελεστής καλείται, ανάλογα με την φήμη του, να καταπιέσει την δημιουργική του έκφραση και να μετατραπεί σε εκτελεστή-χειρώνακτα, σε απλό εργαλείο στα χέρια του δημιουργού· καλείται να μετατραπεί από δημιουργικό υποκείμενο σε απλό μέσο-εξάρτημα. Επιπλέον, αν ο δημιουργός κατέχει και το εμπράγματο-υλικό μέσο παραγωγής, τότε η σχέση μετατρέπεται σε σχέση απόλυτης (και όχι σχετικής) εξάρτησης, αφού αυτή περιλαμβάνει την κατοχή και των δύο πυλώνων εξάρτησης-καταπίεσης του εκτελεστή: και των εμπράγματων-υλικών και των πνευματικών μέσων παραγωγής.

4. Στην τέχνη (και σε διαφορά από τις άλλες εργασίες) ο παραγωγός δεν αποξενώνεται (παρά μόνο σε μερικό βαθμό) απο το προϊόν της εργασίας του. Εδώ υπάρχουν οι εξής δύο παράμετροι που πρέπει να ληφθούν υπόψη:

α) Το έργο (προϊόν εργασίας) ανήκει στον δημιουργό-εξουσιαστή κι από κει και πέρα είναι στην δική του δικαιοδοσία να κάνει παραχωρήσεις-δημοκρατικές συνεργασίες, αφού κάθε τέτοιον «εκδημοκρατισμό του έργου» ή κάθε τέτοιο «άνοιγμα του έργου προς τους συνεργάτες» το βιώνει ως αποξένωση από το ίδιο του το έργο. Το βιώνει, συνεπώς, ως επιζήμιο συμβιβασμό για τον ίδιο και την ίδια του ιδεατή καλλιτεχνική ηθική με όρους υστεροφημίας, ως έκπτωση από τις αρχές του. Υπό όρους, δηλαδή, η εξουσιαστική σχέση του δημιουργού προς τους εκτελεστές βιώνεται (και δικαιολογείται) από τον ίδιο τον δημιουργό ως τήρηση ηθικής στάσης προς το έργο του, ως καλλιτεχνική απαρέγκλιτη ηθική προς τον ίδιο ως καλλιτέχνη, ως «μη ξεπούλημα μέσω συμβιβασμών».

β) Η αποξένωση του απλού εκτελεστή απο το έργο είναι ανάλογη με την επιδείνωση των συνθηκών εργασίας (των συνθηκών εκτέλεσης του έργου), αφού στον βαθμό που απλά εκτελεί και δεν επενεργεί δημιουργικά (δεν του δίνεται το δικαίωμα να το κάνει), τότε αυτός όχι μόνο βρίσκεται ξεκάθαρα κάτω στην ιεραρχία και άρα δεν νιώθει τον εαυτό του ως συνεργάτη, αλλά μετατρέπεται και σε απλό εξάρτημα της όλης διαδικασίας. Μετατρέπεται από υποκείμενο της καλλιτεχνικής εργασίας σε απλό μέσο της εργασίας, «από κιθαρίστας σε απλή χορδή», απο δημιουργικό υποκείμενο σε απλώς εκτελεστικό και άμεσα εναλλάξιμο υπό ξένους προς αυτόν όρους. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την ίδια του την φύση-εαυτό, αφού ο ίδιος ως καλλιτέχνης δεν νιώθει και δεν ορίζει τον εαυτό του ως απλό εκτελεστή-εξάρτημα, αλλά ως δημιουργό ή τουλάχιστον συνδημιουργό διεκδικώντας την δική του έστω διϋποκειμενική οπτική και εργασία πάνω στο δεδομένο προς εκτέλεση έργο.

5. Από την άλλη, ο δημιουργός εξαρτάται κι αυτός από τους εκτελεστές, καθώς η πορεία-καριέρα του (το χρηματιστήριο της φήμης του) ως δημιουργού εξαρτάται άμεσα και σημαντικά από την εκτέλεση, γιατί η αγορά εξαρτάται από την εκτέλεση του έργου. Είναι μια ανάλογη σχέση με την εμφάνιση της υπεραξίας στη σφαίρα της παραγωγής και πραγμάτωσής την στην σφαίρα της κυκλοφορίας, ως εξής: από την σφαίρα της σύλληψης του έργου και της πρόβας του στην σφαίρα της σκηνής κι από κει στην διαφήμιση και στο εκδοτήριο των εισιτηρίων. Από αυτόν τον κύκλο θα εξαρτηθούν οι όροι και η δυνατότητα πραγμάτωσης της επόμενης σύλληψης. Συνεπώς, το έργο δεν φτάνει να είναι καλό στην ιδεατή του σύλληψη, πρέπει και να εφαρμοστεί-πραγματωθεί σε αυτήν. Άρα, η πορεία του ίδιου του δημιουργού προβάλλει να εξαρτάται από την εξουσιαστική σχέση που θα επιβάλλει προς τους εκτελεστές, προκειμένου να μην εκπέσει το έργο από την αρχική του θεώρηση-σύλληψη στην παραφθαρμένη εκτέλεση του δημοκρατικού του ανοίγματος στους εκτελεστές. Για τον δημιουργό, η δημιουργική σχέση του εκτελεστή προς το έργο είναι εμπόδιο στην πραγμάτωση της ιδεατής του σύλληψης, είναι εμπόδιο στην καριέρα που θεωρεί ο ίδιος ότι αξίζει.

6. Δεν υπάρχει αντικειμενική μέτρηση της ποιότητας του αποτελέσματος της εργασίας στην τέχνη (αυτή που δίνει την υστεροφημία, την σε διάρκεια φήμη) παρά μόνο ποσοτική μέσω της διάδοσης, της «αγάπης του κόσμου», των εισιτηρίων, της τηλεθέασης, των βιουζ κλπ. Αυτή η μη αντικειμενική μέτρηση καθιστά την διαμεσολάβηση αποφασιστικής σημασίας διαδικασία-ρόλο και το σημαντικότερο: ευνοεί την εξουσιαστική αυθαίρετη αυθεντία των ήδη αναγνωρισμένων. Από την μεριά τους, οι ήδη αναγνωρισμένοι δημιουργοί επηρεάζουν σημαντικά (ενίοτε σε καθοριστικό βαθμό) την σχέση των διαμεσολαβητών και με τους νέους ανερχόμενους δημιουργούς και με τους εκτελεστές. Επηρεάζουν, σε τελική ανάλυση, στην ιδιότυπη αυτή ιεραρχία του χώρου της τέχνης, ακόμα και την δυνατότητα ύπαρξης σχέσης των από κάτω με το κοινό. Επηρεάζουν την δυνατότητα των νέων να δημιουργήσουν και να επικοινωνήσουν το έργο τους, αφού μπορούν με την εφαρμογή της αυθαίρετης αυθεντίας τους να «σπάσουν τον κύκλο» της πορείας του έργου των από κάτω προς το κοινό. Από την μεριά των από κάτω, αυτός ο υπερκαθορισμός εμφανίζεται ως ο καθοριστικός καταπιεστικός μηχανισμός κομφορμισμού και υποταγής που θα αποφασίσει για την δυνατότητα να έχουν κι εκείνοι την δική τους ευκαιρία, για την δυνατότητα να γίνουν κι εκείνοι πραγματωμένοι δημιουργοί. Άρα, τελικά, η ίδια η καριέρα-βιοποριστική εργασία τους είναι σχετικά ή απόλυτα εξαρτημένη από «άλλους» και οι ίδιοι σχετικά ή απόλυτα αποξενωμένοι από αυτήν.