Το θηρίο (το συλλογικό κακό μέσα από την τέχνη)

Money
It’s a crime
Share it fairly, but don’t take a slice of my pie
Money
So they say
Is the root of all evil today
But if you ask for a rise
It’s no surprise that they’re giving none away (Pink Floyd, money)

Το κακό διαχρονικά έχει διχάσει συναισθηματικά την κοινωνία. Από τη μία προκαλεί φόβο, άγχος, τρόμο και από την άλλη κεντρίζει το ενδιαφέρον, φαίνεται να γοητεύει ως προς την ερμηνεία του μέσα από ζωγραφιές, βιβλία, ταινίες. Ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της τέχνης πραγματεύεται το κακό, από τον Ιερώνυμο Μπος έως το black metal, από τον Μπραμ Στόκερ έως τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, από το Νοσφεράτου έως το Midnight Mass. Σε ατομικό επίπεδο πολλά έργα τέχνης προσπαθούν μέσα από έναν αντιήρωα να αποτυπώσουν εσωτερικές συγκρούσεις, να δώσουν μια αλληγορία σε ψυχολογικά προβλήματα, ακόμα και να αναπαραστήσουν ένα σκηνικό τρόμου το οποίο θα κάνει την πραγματικότητα να φαίνεται πιο υποφερτή. Σε συλλογικό επίπεδο όμως η ύπαρξη του κακού τι ακριβώς αντιπροσωπεύει; 

Στη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη (πρόσφατα μεταφερμένη σε ταινία με την εξαιρετική ερμηνεία της Καραμπέτη) μια επιφανειακή ανάγνωση θα ήταν ότι το κακό σωματοποείται στη Φραγκογιαννού, ένα ήδη τραγικό πρόσωπο. Το πιο τραγικό όμως είναι ότι ουσιαστικά η Φραγκογιαννού παίρνει πάνω της το κακό της κοινωνίας, ένα κακό το οποίο στρέφεται ενάντια σε μωρά και σε παιδιά, ένα κακό που αφήνει τις γυναίκες να υποφέρουν, ένα κακό το οποίο έχει γονατίσει ένα νησί στην αθλιότητα και την ανέχεια. Και τελικά το κακό αυτό φορτώνει τα εγκλήματά του σε μια άτυχη γυναίκα, σε έναν πονεμένο άνθρωπο. Ένα κακό όμως που δεν ξεκινά από την ψυχολογία των ανθρώπων, της μάζας, της κοινωνίας αν και απευθύνεται σε αυτή. 

Το ίδιο κακό οδηγεί σε απελπισία μια μικρή νησιωτική κοινότητα στη σειρά Midnight Mass. Μια  κοινότητα απομονωμένη από την υπόλοιπη χώρα, με τα ψάρια (τα οποία ήταν η βασική πηγή εσόδων) εξαφανισμένα λόγω μιας εταιρεία πετρελαίου όπου αντί για ανάπτυξη, που έταξε, έφερε την καταστροφή, με την πλειοψηφία των νέων ανθρώπων να φεύγουν. Χωρίς να υπάρχει κάποια ορατή ελπίδα, η κοινότητα αυτή στρέφεται στο κακό, το βαφτίζει ως θαύμα και αντί να σώσει τους κατοίκους της τους οδηγεί στον αλληλοσκοτωμό. Εδώ η αφήγηση πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα, και εξετάζει μέχρι που μπορεί να φτάσει κάποιος ή κάποιοι για να σώσουν τους δικούς τους; Υπάρχουν όρια; Γίνεται να αντιμετωπιστεί το κακό με ένα μεγαλύτερο; 

Τι είναι αυτό το συλλογικό κακό όμως και από πού εκπορεύεται; Πιο είναι το πρόσωπο του θηρίου; Είναι ένας αριθμός; Ένας έκπτωτος Άγγελος; Η απληστία; Ή μήπως είναι στη φύση των ανθρώπων η αμαρτία; Τίποτα από όλα αυτά, γιατί το θηρίο δεν έχει μεταφυσική προέλευση, ούτε βρίσκεται γραμμένο στο DNA, το θηρίο το οποίο αποτυπώνεται ως συλλογικό κακό στην τέχνη και στις ταινίες, είναι το κέρδος, ένα θηρίο αδηφάγο το οποίο δεν προέρχεται από την κόλαση αλλά από το καπιταλιστικό (και βασικά και κάθε άλλο προηγούμενο εκμεταλλευτικό) σύστημα. Η ανάγκη του συστήματος για κέρδος, για απόσπαση υπεραξίας, για την εκμετάλλευση των ανθρώπων οδηγεί χωριά μα ερημώνουν, πόλεις να καταστρέφονται, ανθρώπους να πεθαίνουν στην ανέχεια, γυναίκες να υποφέρουν είτε από προκαταλήψεις και στερεότυπα είτε ως μέσα για την παραγωγή κέρδους, όνειρα να τσακίζονται από μια βουβή καθημερινότητα. 

Ποια είναι όμως η λύση; Το ίδιο το σύστημα φροντίζει να προβάλει ως λύση σε αυτούς που εκμεταλλεύεται να στρέφονται μεταξύ τους, να θεωρούν ο ένας τον άλλο ως εχθρό, να βλέπουν στην αποκτήνωση και στη συλλογική δύναμη εναντίον άλλων ακόμα περισσότερο εκμεταλευόμενων μια εύκολη λύση όπως έγινε και στη Ναζιστική Γερμανία. Το τίμημα της “σωτηρίας”  δεν είναι η θυσία και άλλων άτυχων ανθρώπων, αλλά η αποκήρυξη του συστήματος το οποίο έχει καταφέρει να υποδουλώσει τα πραγματικά παραγωγικά κομμάτια της κοινωνίας. 

Η τέχνη σε κάθε της μορφή αυτό έχει καταφέρει να αποτυπώσει. Τα δυο έργα που προαναφέρθηκαν, η Όπερα της Πεντάρας, ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού, η μπαλάντα του Κυρ Μέντιου, η Ρωμιοσύνη, το πλέγμα του Kandinsky, το Killing in the name of των rage against the machine, και τόσα άλλα. Δε προσπαθούν ούτε να εξημερώσουν όπως στερεοτυπικά λέγεται των άνθρωπο, ούτε να τον ηρεμήσουν, ούτε να αποκαλύψουν κάποια απόκρυφη αλήθεια. Τον ένοχο προσπαθούν να αναδείξουν και να εμπνεύσουν το λαό να συσπειρωθεί εναντίον του ώστε να ελευθερωθεί. 

Πάνος Χριστοδούλου, Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής, MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης