Τσερνόμπιλ: φταίει ο σοσιαλισμός; (μέρος 2ο)

Για να δούμε λοιπόν ποιος ή τι έφταιξε.

Ο άνθρωπος.

Η πρώτη εντύπωση είναι ότι φταίει ένας και μόνο άνθρωπος γι’ αυτή καθεαυτή την έκρηξη: ο αρχιμηχανικός Ανατόλι Ντιάτλοφ που αγνόησε κανόνες ασφαλείας και διαδικασίες προκειμένου να γίνει το τεστ και να φανεί ότι “βγήκε” η δουλειά.

Και πράγματι μεγάλο φταίξιμο πέφτει σ’ αυτόν. Βγάλτε τα δραματουργικά στοιχεία, ότι ήταν άξεστος, υπερόπτης κλπ. Αυτά βασίζονται σε μαρτυρίες και μπορεί να έχουν αρκετό υποκειμενικό στοιχείο. Το ότι αυτός ήταν επόπτης εκείνη τη στιγμή τον βαρύνει σημαντικά. Ποια όμως ήταν τα κίνητρά του; Γιατί προέβη σε τέτοιες ενέργειες;

Η σειρά μας λέει ότι είχε βλέψεις να γίνει διευθυντής της μονάδας κλπ, και είχε ατομικό συμφέρον να παρουσιάσει έργο. Για την ιστορία ο Ντιάτλοφ πήγε φυλακή για τις πράξεις του αυτές.

Φταίνε οι υπομηχανικοί που ενεργούσαν κατ’ εντολή του Ντιάτλοφ; Στη σειρά εμφανίζονται ως φοβισμένοι μη χάσουν τη δουλειά τους, ο δε Τοπτούνοφ ελέγχεται για το νεαρό της ηλικίας του, 25 ετών κι ότι πολύ γρήγορα ανέλαβε τέτοιο υπεύθυνο πόστο.

Οι ερευνητές της Διεθνούς Ομάδας Πυρηνικής Ασφάλειας κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι υπομηχανικοί δεν ακολούθησαν σωστά τις διαδικασίες, πιθανόν ευρισκόμενοι υπό την πίεση και το κράξιμο του προϊστάμενού τους συν το ότι δεν κατανοούσαν πλήρως τη λειτουργία του αντιδραστήρα και τις πυρηνικές διαδικασίες.

Ο Ντιάτλοφ λοιπόν πήρε την ευθύνη διεξαγωγής του τεστ κινούμενος από ατομικιστικά ελατήρια. Ακόμα κι αν κανείς δεχτεί ότι δεν είχε καριερίστικα κίνητρα, ότι απλά τις προετοιμασίες και τις προφυλάξεις τις θεωρούσε χάσιμο χρόνου, πάλι πέφτουμε σε ατομικισμό γιατί ίσως είχε υπερβολική αυτοπεποίθηση, ή γιατί θεωρούσε ότι οι διαδικασίες παραήταν τραβηγμένες.

Οι υπομηχανικοί ακολουθούσαν εντολές γενικά και δύσκολα μπορεί κανείς να τους προσάψει πολλά. Ελαφρυντικό τους είναι ότι δεν ήταν προετοιμασμένοι για το τεστ που υποτίθεται έπρεπε να ‘χε γίνει το πρωί.

Φταίνε οι υπεύθυνοι του εργοστασίου και οι αρχές που καθυστέρησαν να αντιμετωπίσουν την κατάσταση; προφανώς ναι, ασχέτως που η σειρά τους εμφανίζει πειθήνια όργανα της Μόσχας. Ποια ήταν τα κίνητρά τους; Ήθελαν να ελέγξουν μόνοι τους την κατάσταση για να μη φανούν ανίκανοι. Ατομικισμός.

Επιπλέον, όσον αφορά τα πρόσωπα, βλέπουμε στη σειρά ορισμένα καθαρά δραματουργικά στοιχεία που είναι αδύνατο να γνωρίζουμε αν είναι αλήθεια, απλά υπηρετούν το αφήγημα των “κακών σοβιετικών”: ο Στσέρμπινα, αντιπρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου που διατάζει τον οδηγό του ελικόπτερου να πετάξει πάνω απ’ την φωτιά ειδάλλως “τον περιμένει μια σφαίρα”. Κανείς δεν μπορεί να διασταυρώσει τη συγκεκριμένη σκηνή.

Η άπονη γιατρέσσα που διώχνει τη σύζυγο του πυροσβέστη. Καλά της κάνει, κάνει τη δουλειά της, προσπαθεί να προστατέψει αυτήν και το μωρό της. Η μαντάμ έχει ολοκληρωτικά ευθύνη που έχασε το παιδί της ερχόμενη σε κοντινή επαφή με τον άντρα της. Κατανοητό βεβαίως το προσωπικό δράμα, αλλά ποτέ το προσωπικό δράμα δεν υπερβαίνει το συνολικό.

Η γιαγιούλα που αρμέγει την αγελάδα της κι αρνείται να εγκαταλείψει το σπίτι της γιατί “πολλά είδαν τα μάτια της”. Την Οχράνα (αστυνομία του τσάρου), τους μπολσεβίκους, τους ναζί, τον “λιμό του Στάλιν”… Το συνηθισμένο κόλλημα του ανθρώπου με το σπίτι του, τα ντουβάρια του, τα ζώα του. Ναι, σε νιώθουμε γιαγιούλα αλλά ΣΗΚΩ τώρα πριν σε ψήσει η ραδιενέργεια. Πόσο άκαρδος πραγματικά ο νεαρός στρατιώτης που σκοτώνει την ήδη μολυσμένη γελάδα;

Ο πιτσιρικάς στρατιώτης που “έχασε την αθωότητά του” σκοτώνοντας μολυσμένα αδέσποτα, υπό τις οδηγίες ενός Γεωργιανού βετεράνου του Αφγανιστάν! Αλήθεια τώρα; Παρεμπιπτόντως, η καλύτερη συνταγή για κακός είναι να ‘σαι Γεωργιανός, πατρίδα του Στάλιν ντε!, και φυσικά να έχεις σκοτώσει αράδα μουτζαχεντίν στο Αφγανιστάν, το σύγχρονο ιμπεριαλιστικό μπουρδέλο, είδαμε πόσο πρόκοψε στο μέλλον.

Και χίλιες δυο άλλες λεπτομέρειες που με τη δύναμη της εικόνας (στρατιώτες που παν τουαλέτα ομαδικά, ανθρακωρύχοι που δουλεύουν τσίτσιδοι) και προκαλούν συνειρμικά σιχασιά για τη Σοβιετία. Ξανά: αυτά είναι δραματουργικά στοιχεία! Τέλος. Το Γκουαντάναμο, το Αμπού Γκράιμπ, το κελί του Ασσάντζ, οι χέστρες των φυλακών υψίστης ασφαλείας των ΗΠΑ, υπό την κατάλληλη φωτογραφία, σκηνοθεσία και μουσική, την ίδια σιχασιά προκαλούν.

Η πυρηνική ενέργεια.

Δεν υπάρχει καλή και κακή τεχνολογία. Σίγουρα υπάρχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα, όμως η τεχνολογία μόνη της δεν ευθύνεται για τίποτα.

Μπορεί να έχετε συνδέσει την πυρηνική τεχνολογία με τερατογενέσεις, πράσινα μαμούνια με κέρατα κλπ, η αλήθεια όμως είναι ότι πρόκειται για μια εξαιρετικά ωφέλιμη και αποδοτική πηγή ενέργειας. Με σχετικά λίγη ποσότητα πρώτης ύλης μπορεί να παραχθεί ικανή θερμότητα που βράζει το νεράκι που θα παράγει ατμό, που θα κινήσει τουρμπίνες, που θα κινήσουν γεννήτριες που θα παράγουν ηλεκτρισμό. Η πυρηνική ενέργεια, όσο κι αν σας ακούγεται χοντρό, δεν παράγει αέρια θερμοκηπίου, μονοξείδια και διοξείδια του άνθρακα, παραπροϊόντα καύσης δηλαδή. Το μόνο πρόβλημα είναι τα στερεά απόβλητα που είναι ραδιενεργά για χιλιάδες χρόνια. Η λύση είναι να τα θάψεις μακρυά από κατοικημένες περιοχές, δόξα τον αλλάχ από ερημιές βρίθει η γη. Ωστόσο υπάρχει το μεγάλο κόστος μεταφοράς, λήψη μέτρων ασφαλείας, εξόρυξη. Αλλά και πάλι είναι cost-effective σε πολύ μεγάλο βαθμό και πολύ πιο “καθαρή” σε σχέση με τον άνθρακα και το πετρέλαιο. Εκεί που “χάνει” η πυρηνική ενέργεια είναι στο θέμα της ασφάλειας όπως αποδεικνύουν τα διάφορα ατυχήματα. Άμα γίνει στραβή, χιλιάδες άνθρωποι βρίσκονται σε κίνδυνο.

Ερωτήματα προκύπτουν για τη συγκεκριμένη τεχνολογία αντιδραστήρων ΡΒΜΚ και γενικότερα για τη σοβιετική τεχνολογία. Υπονοείται στη σειρά ότι γενικά η τεχνολογία στην ΕΣΣΔ ήταν υποδεέστερη, χοντροκομμένη, ψηλό κόστος σε σχέση με την απόδοση.

Αυτό είναι υπεραπλούστευση αν λάβουμε υπόψη μας το επιστημονικό δυναμικό, την έρευνα, την πρωτοπορία σε σημαντικούς τομείς π.χ διάστημα (οι πύραυλοι Σογιούζ χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα ως η μόνη αξιόπιστη λύση εκεί για μεταφορά στο Διεθνή Διαστημικό Σταθμό ISS εκεί που έχουν αποτύχει όλα τα προηγούμενα επιτεύγματα).

Αναπόφευκτα όμως η τεχνολογία αντικατοπτρίζει κάτι ακόμα πιο σημαντικό: τις παραγωγικές σχέσεις μιας χώρας, πράμα που μας φέρνει στο ερώτημα του τίτλου:

Φταίει τελικά ο σοσιαλισμός;

Για όλους εκεί έξω που μας κράζουν και κουνάν το δάχτυλο εξ αφορμής της τηλεοπτικής σειράς, λέμε το εξής: η Σοβιετική Ένωση των 80’ς, του Γκορμπατσόφ και της περεστρόικας, ΔΕΝ ήταν ποτέ ο σοσιαλισμός των ονείρων μας. Ήταν ένα μικτό σύστημα που ολίσθαινε σιγά σιγά προς τον καπιταλισμό. Δεν έσβησε ο σοσιαλισμός ακριβώς τη στιγμή της υποστολής της κόκκινης σημαίας στο Κρεμλίνο το 91′. Η χώρα του Λένιν όπως λεν, σταδιακά άρχισε να κάνει νερά ακόμα απ’ τη δεκαετία του 60′, χώρα που βγήκε μεν νικήτρια απ’ τον βήτα παγκόσμιο αλλά με τεράστιες απώλειες σε έμψυχο υλικό και υποδομές. Χώρα που βρισκόταν υπό καθημερινό, σιωπηλό σαμποτάζ απ’ τον ιμπεριαλισμό, πιεζόμενη από παντού.

Χώρα που ασφαλώς που κατά την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, που είναι ένας κοινωνικοπολιτικός γολγοθάς, φυσικά είχε και αδυναμίες, κανένας δεν είπε ότι ήταν παράδεισος.

Ο σοσιαλισμός είναι η πρώτη και ανώριμη βαθμίδα προς τον κομμουνισμό. Μέσα του εξακολουθούν να υπάρχουν αντιφάσεις, υπολείμματα του παλιού και μπορεί να υπάρχουν πισωγυρίσματα, μέχρι και παλινόρθωση του καπιταλισμού.

Και οι αποφάσεις που πάρθηκαν για να αντιμετωπιστούν οι αδυναμίες ήταν κάποιες – όχι όλες – λάθος!

Τη δεκαετία του 80 λοιπόν, ήδη βρισκόμαστε στην πραγματικότητα των μεταρρυθμίσεων Κοσίγκιν που εισήγαγαν ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια στην παραγωγή, ήδη έχουν επικρατήσει αντιλήψεις περί “σοσιαλιστικής οικονομίας της αγοράς”, ήδη υπάρχει το σκοτεινό κεφάλαιο, κέρδη δηλαδή που συσσωρεύτηκαν στη ζούλα από επιτήδειους, κάτι διευθυντάδες, κάτι εργοδηγούς, κάτι κομισσάριους, δηλαδή μιας ανερχόμενης αστικής τάξης που πολλοί απ’αυτούς προέρχονταν απ’ τον κρατικό μηχανισμό και το κόμμα.

Το κουκουέ τουλάχιστον αυτό το λεγε απ’ την αρχή: ο σοσιαλισμός ανατράπηκε συνειδητά (ή “ψευδώς” συνειδητά αν θέλετε) από τα μέσα κι από τα πάνω.

Ανθρωποι λοιπόν που με χρόνια θητείας κρατικού και κομματικού καριερισμού άρχισαν να θεωρούν την λαϊκή περιουσία δικιά τους, όπως το εργοστάσιο του Τσερνόμπιλ για παράδειγμα, σκέφτονταν πια με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια: ατομικισμός.

Αυτή η λίγο μεταφυσική λεξούλα, ο ατομικισμός, είναι το ψυχολογικό υπόστρωμα για το κέρδος, οι μηχανισμοί που οδηγούν σ’ αυτό είναι καθαρά οικονομικοί, είναι δηλαδή οι παραγωγικές σχέσεις. Έτσι λοιπόν εξηγείται και η έπαρση, η αίσθηση της ιδιοκτησίας, έτσι εξηγούνται τα ελλιπή μέτρα ασφαλείας επειδή κοστίζουν, έτσι εξηγείται η ολιγωρία των αρχών, έτσι εξηγείται ο φόβος να χάσεις τη δουλειά σου επειδή σε κράζει το “αφεντικό”.

Το ατύχημα στο Τσερνόμπιλ ήταν ένα σύμπτωμα της επικράτησης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής.

Και δεν δούλευαν καλά τα πράματα γιατί ακόμα υπήρχε η πάλη ανάμεσα στη σκιώδη αστική τάξη και το κράτος που υποτίθεται εκπροσωπούσε τον εργαζόμενο λαό.

Αν το κίνητρο έστω και σαν κλισέ, ήταν η κάλυψη των λαϊκών αναγκών λιγότεροι θα είχαν καριερίστικες βλέψεις, λιγότεροι θα αγνοούσαν τους κανόνες ασφαλείας, θα επέλεγαν τα πιο ασφαλή υλικά όχι τα πιο φτηνά.

Και πάλι όμως μπορεί να γινόταν ατύχημα. Έτσι προχωρά η ανθρωπότητα, με τη μέθοδο της δοκιμής και του λάθους. Όμως δεν άκουσα κανέναν να κατηγορεί τον καπιταλισμό ως κοινωνικοπολιτικό σύστημα για τη Φουκουσίμα. Έφταιγε δηλαδή η “ώρα η κακή”, το τσουνάμι κλπ;

Η φύση δεν φταίει ποτέ γιατί δεν έχει συνείδηση ή κίνητρο. Πάντα φταίει ο άνθρωπος που δεν κατάφερε να τιθασέψει τη φύση, μην πω “υποτάξει” κι ακουστεί ανθρωποκεντρικό.

Είναι λοιπόν λίγο κυνικό αλλά πάντα θα γίνονται ατυχήματα. Και το ριζικό μας θα είναι να ζούμε με τις συνέπειες των λαθών μας. Θα μπορούσε να αποφευχθεί; Μπορεί και ναι μπορεί και όχι. Αλλά αυτά ήταν τα άτομα, αυτή ήταν η τεχνολογία, αυτά ήταν τα υλικά, αυτές ήταν οι αποφάσεις που πάρθηκαν τότε κι ακόμα παλιότερα. Το να λες “φταίει ο σοσιαλισμός” για το Τσερνόμπιλ είναι ασφαλώς αντικομμουνισμός αλλά κάτι τέτοιο όπως ήδη ξέρουμε, δεν προσβάλλει ιδιαίτερα τους αντιπάλους μας, είναι τίτλος τιμής γι’ αυτούς. Είναι τουλάχιστον όμως μικροπολιτική υπεργενίκευση, μηδενισμός. Κι αν πρέπει μια φορά εμείς ν’ απολογηθούμε γι’ αυτό, εκατό φορές πρέπει να απολογηθούν κι αυτοί για όλες τις Φουκουσίμες στον Άγιο Καπιταλισμό τους.