Υπάρχει ουδετερότητα στην επιστήμη; (Oppenheimer εναντίον Einstein)

“Το πιο βαθύ πηγάδι της κόλασης ανήκει σε αυτούς που σε εποχή ηθικής κρίσης επέλεξαν να μείνουν ουδέτεροι” (Η κόλαση από τη θεία κωμωδία του Δάντη) 

Η λογική της ουδετερότητας, ενταγμένη στη λογική του νεοφιλελεύθερου τεχνοκρατισμού, είναι κυρίαρχη εδώ και χρόνια, όχι μόνο στο δημόσιο λόγο, αλλά και στη συλλογική καθημερινή αντίληψη. Οι ιδεολογίες και ως αποτέλεσμα η πολιτική παρουσιάζονται ως κάτι απαρχαιωμένο, κάτι το οποίο λόγω της υποτιθέμενης ακαμψίας τους εμποδίζουν την ακόμα πιο υποτιθέμενη κοινωνική πρόοδο. Στα πανεπιστήμια δεν πρέπει να υπάρχουν φοιτητικές παρατάξεις και όλοι να ασχολούνται με τις σπουδές τους, στις αυτοδιοικητικές εκλογές δεν πρέπει να υπάρχουν κομματικοί συνδυασμοί αλλά όλοι να τρέχουν για το καλό της πόλης, και στην επιστήμη δε χωράνε οι ταξικές και πολιτικές αναλύσεις. 

Το τελευταίο παρατηρήθηκε πολύ έντονα και πρόσφατα στην περίοδο της πανδημίας του sars cov 2. Από τη λογική του “όλοι μαζί μπορούμε” μέχρι το “θα λογαριαστούμε μετά” επιχειρήθηκε να στηθεί ένα σκηνικό συναίνεσης γύρω από το πρόσωπο του Σωτήρη Τσιόδρα. Σε αυτό το σκηνικό καταστελλόταν οποιαδήποτε διαμαρτυρία είτε με φυσικό τρόπο (υπόθεση εορτασμού του Πολυτεχνείου) είτε με ψυχολογικό (ΜΜΕ). Το δόγμα του no politica (όπως ονομάστηκε η αντίληψη αυτή στους οπαδούς ομάδων ποδοσφαίρου), βέβαια, μόνο μη πολιτικό ή ιδεολογικό  δεν είναι. Πίσω από τις πολύχρωμες φανφάρες και τον ενωτικό λόγο, κρύβεται μια βαθιά συντήρηση στην οποίο η πολιτική παράγεται από ένα κλειστό κονκλάβιο ειδικών (και φυσικά αστών) και ο ρόλος των υπολοίπων είναι απλά να καταναλώνουν την εκάστοτε εκδοχή της πολιτικής αυτής. 

Isidor Rabi: You drop a bomb, and it falls on the just and the unjust. I don’t wish the culmination of three centuries of physics to be a weapon of mass destruction.

Η αποϊδεολογικοποίηση αυτή δεν είναι ένα καινούριο φαινόμενο, καθώς έχει εμφανιστεί πολύ πριν το τέλος των ιδεολογιών του 1990. Αυτό ακριβώς πραγματεύεται (με πολύ επιτυχημένο τρόπο) η νέα ταινία του Nolan, Oppenheimer (Οπενχάιμερ). Ο Oppenheimer αρχικά ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, έως ότου κατέληξε στο συμπέρασμα πως η επιστημονική πρόοδος από μόνη της αρκούσε για να διαμορφώσει μια πιο δίκαιη κοινωνία. Μάλιστα, εμφανίζεται να πιστεύει πως η χρήση της ατομικής βόμβας θα επέβαλε μια νέα περίοδο παγκόσμιας ειρήνης και ευημερίας. Το συμπέρασμα αυτό ήταν το αποκορύφωμα μιας πορείας αλαζονείας, που θεωρούσε απαρχαιωμένο τον Einstein. Και κάποια στιγμή, όταν καταφεύγει στον Einstein για βοήθεια, ο Einstein κλείνει τη συζήτηση με το “This is all yours Robert, not mine”. Η δεύτερη επιτυχημένη παρατήρηση έρχεται από έναν συνάδελφο του Oppenheimer: “Πλέον είσαι πολιτικός, έχεις αφήσει τη φυσική πίσω σου εδώ και αρκετό καιρό”.

Robert Oppenheimer: When I came to you with those calculations, we thought we might start a chain reaction that would destroy the entire world…

Albert Einstein: I remember it well. What of it?

Robert Oppenheimer: I believe we did.

Η ρίψη της ατομικής βόμβας όχι μόνο δεν έφερε την παγκόσμια ειρήνη, αλλά αποτέλεσε το έναυσμα του ψυχρού πολέμου. Ο Einstein τελικά δεν ήταν μη ικανός να συνεχίσει τη θεωρία του όπως πίστευε ο κύκλος του Manhattan project, αλλά δεν ήθελε λόγω της συγκυρίας. 

Albert Einstein: When they’ve punished you enough, they’ll serve you salmon and potato salad, make speeches, give you a medal, and pat you in the back telling all is forgiven. Just remember, it won’t be for you… it would be for them

Ο επίλογος αυτός της ταινίας δείχνει (μέσα από τις ψυχολογικά μεταπτώσεις και την όλη πίεση του πολέμου και της μετέπειτα αντικομμουνιστικής υστερίας) πως η επιστήμη δεν μπορεί να κινηθεί εκτός κοινωνικών, οικονομικών και ταξικών συσχετισμών. Η ίδια η έρευνα, βασικό συστατικό στοιχείο της επιστήμης, κατευθύνεται σε ό,τι θεωρείται ότι υπάρχει περιθώριο κερδοφορίας, αγνοώντας τις κοινωνικές ανάγκες. Η ίδια η επιλογή του πώς θα κατανέμεται η έρευνα, αλλά και πώς θα εφαρμόζονται και πού τα αποτελέσματά της, είναι αποτέλεσμα των συσχετισμών και του κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Η ίδια η λογική του κόστους οφέλους, η οποία αποτελεί τον κύριο μηχανισμό λειτουργίας των καπιταλιστικών δομών, είναι μια απαρχαιωμένη οικονομικά και πολιτικά λογική η οποία εγκλωβίζει και την επιστήμη και την κοινωνία.

Robert Oppenheimer: Now I am become Death, the destroyer of worlds.

Όλα αυτά συνάδουν στο γεγονός πως όσες τεχνολογικές εξελίξεις και αν υπάρξουν, όσο επιστημονική πρόοδος και γνώση αν συσσωρευτεί, ο λαός δε θα είναι αυτός που θα ευνοηθεί κυρίως από αυτό. Η αυταπάτη πως η επιστήμη μπορεί από μόνη της να ελευθερώσει την κοινωνία, καταρρίπτεται μόνο αν δει κάποιος τι μέρος των κρατικών δαπανών χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία όπλων και τι στην ιατρική έρευνα. Πραγματικά ελεύθερη επιστημονική έρευνα με επίκεντρο την κοινωνία, δε μπορεί να γίνει σε ένα σύστημα που έχει ανάγει την εκμετάλλευση σε φυσικό νόμο και το κέρδος σε υπέρτατο σκοπό. Η απελευθέρωση της επιστήμης από τη νέα αυτή σκοταδιστική αντίληψη δε μπορεί να γίνει από την ίδια, αλλά μέσα από ένα σύστημα το οποίο θα έχει ως σημείο αναφορά την κοινωνία, μέσα από το σοσιαλισμό. Η πραγματική αριστεία δε μπορεί να επιτευχθεί μέσα από δοσοληψίες και ανταλλάγματα, μέσα από το βόλεμα και την καθυπόταξη, αλλά μέσα από τη διαρκή αγωνία για μελέτη και εναρμόνιση με τις ανάγκες της κοινωνίας, για δουλειά χωρίς βύσματα (δεν είναι υπό αυτό το πρίσμα τυχαίο ότι η πλειοψηφία των πρωτοπόρων επιστημόνων ήταν και είναι αριστεροί).

Όσοι λοιπόν ονειρεύονται μια ιατρική δημόσια και δωρεάν για όλους, εξατομικευμένα φάρμακα για περισσότερες και “δυσκολότερες” ασθένειες, δομές κοινωνικής πρόνοιας και στήριξης, έρευνα που θα καλύπτει τα όνειρα και τος προσδοκίες της κοινωνίας, δε θα βρουν την πραγματοποίηση τους μέσα από κάποια εφαρμογή αλλά μέσα από το μεγαλύτερο κοινωνικό πείραμα, την επανάσταση.

Robert Oppenheimer: They need us.

Luis Alvarez: Until they don’t.

 

Πάνος Χριστοδούλου, Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής, MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης