Από την Κομιντέρν στην Κομινφόρμ! Από την Κομινφόρμ στην Κομιντέρν; – Α’ Μέρος: Η Κομιντέρν την περίοδο του πολέμου

Από την Κομιντέρν στην Κομινφόρμ! Από την Κομινφόρμ στην Κομιντέρν;

Πριν 75 χρόνια -τον Απρίλιο του 1945-, πραγματοποιήθηκε μία κοσμοϊστορική συνάντηση για την ιστορία του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Είχαν περάσει μόλις δύο χρόνια από την αυτοδιάλυση της Κομιντέρν, όταν ο Τίτο και ο Στάλιν συναντήθηκαν και συζήτησαν σχετικά με την συγκρότηση ενός νέου διεθνούς οργάνου του κομμουνιστικού κινήματος. Έπονταν βέβαια αλλά δύο χρόνια προκειμένου η ιδέα “να πάρει σάρκα και οστά” και να οδηγήσει στην ίδρυση της Κομινφόρμ, σε μία νέα προσπάθεια του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος να διαμορφώσει ενιαία στρατηγική και τακτική. Ωστόσο η συνάντηση αποτέλεσε σταθμό στην προσπάθεια των Σοβιετικών να αντιμετωπίσουν τα ολοένα και μεγαλύτερα προβλήματα, που αναπτύσσονταν σε όλο και περισσότερα κομμουνιστικά κόμματα, ανά τον κόσμο από την έλλειψη ενότητας μεταξύ τους.

Το άρθρο λοιπόν που παρατίθεται παρακάτω έχει ως επίκεντρο τα γεγονότα και την ιστορική πορεία που οδήγησαν στην ίδρυση της Κομινφόρμ (άρα και τα γεγονότα και την ιστορική πορεία προς την αυτοδιάλυση της Κομιντέρν), αλλά και την προσπάθεια των Σοβιετικών να την μετατρέψουν σε νέα Διεθνή. Τέλος να τονιστεί εκ των προτέρων ότι περιεχόμενο στηρίζεται σε μία εκτενή βιβλιογραφία για την οποία παρακάτω εμφανίζονται 125 παραπομπές και αναφέρεται σε γεγονότα που καλύπτουν μία χρονική περίοδο, η οποία ξεκινά από το 1939 και καταλήγει στο 1956.

Η Κομιντέρν την περίοδο του πολέμου

Η ιστορία του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, μολονότι είναι γραμμένη από αμέτρητες σελίδες ηρωισμού είναι παράλληλα τραγική. Τα κομμουνιστικά κόμματα παρόλο που πρωτοστάτησαν στην πάλη για την συντριβή του φασισμού, στις περισσότερες χώρες δεν κατόρθωσαν να διαμορφώσουν στρατηγική και τακτική για την κατάκτηση της εξουσίας. Αντίθετα εκείνη την περίοδο, παρατηρήθηκε η συμμετοχή κομμουνιστικών κομμάτων σε αστικές κυβερνήσεις και η ανάπτυξη του οπορτουνισμού. Η ουσία βέβαια σε αυτό το ζήτημα, είναι η εξής: πού οφείλονταν αυτή η παρέκκλιση του κομμουνιστικού κινήματος; Αναπτύχθηκε με ευθύνη των κομμουνιστικών κομμάτων, με ευθύνη της Κομιντέρν, με ευθύνη και των δύο ή υπήρχαν αντιφάσεις μεταξύ τους; Για να απαντηθεί το ερώτημα αυτό, είναι απαραίτητη η κριτική εξέταση των θέσεων της Κομιντέρν και των κομμουνιστικών κομμάτων, αλλά και των προσώπων που τις επεξεργάστηκαν και τις διαμόρφωσαν.

Στις 23 Αυγούστου 1939 οι Ρίμπεντροπ και Μολότοφ υπουργοί εξωτερικών της ΕΣΣΔ και της Ναζιστικής Γερμανίας αντίστοιχα, υπέγραψαν το “Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο μη Επίθεσης”, γνωστό κυρίως ως “Σύμφωνο Μολότωφ-Ρίμπεντροπ”. Η απόφαση της ΕΣΣΔ να προχωρήσει στην σύναψη ενός τέτοιου συμφώνου αποσκοπούσε στην προσπάθεια της να κερδίσει χρόνο, προκειμένου να προετοιμαστεί μπροστά στο ενδεχόμενο ενός νέου πολέμου. Μάλιστα πριν την υπογραφή του συμφώνου, είχαν προηγηθεί οι αρνήσεις των αστικοδημοκρατικών χωρών στις εκκλήσεις της ΕΣΣΔ για τη σύναψη συμφώνων φιλίας. Υπό αυτές τις συνθήκες ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης και απομόνωσης από δυνάμεις, που παρά τις διαφορές τους ποτέ δεν έπαψαν να μιλούν για την ανάγκη τσακίσματος της ΕΣΣΔ, οι Σοβιετικοί καλώς προχώρησαν στην σύναψη του συμφώνου, με το οποίο κέρδισαν πολύτιμο χρόνο για να προετοιμαστεί η Σοβιετική Ένωση για έναν αναπόφευκτο πόλεμο, μεταφέροντας την παραγωγική της δραστηριότητα στα Ουράλια¹.

Στο διάστημα πριν την υπογραφή του συμφώνου Πολωνία και Γερμανία βρίσκονταν σε συνομιλίες, που μεταξύ άλλων περιελάμβαναν το ενδεχόμενο κοινού χτυπήματος κατά της ΕΣΣΔ, οι οποίες όμως κατέρρευσαν μετά την άρνηση της Πολωνικής αστικής τάξης να ενδώσει σε όλες τις αξιώσεις της Γερμανικής αστικής τάξης. Το επόμενο διάστημα η Πολωνία προσπάθησε να κερδίσει την στήριξη των αστικοδημοκρατικών χωρών, ενώ ταυτόχρονα απέρριψε τις εκκλήσεις της ΕΣΣΔ για σύμφωνο αλληλοβοήθειας. Την 1η Σεπτέμβρη του 1939 η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία, η οποία στην πράξη, δεν έλαβε καμία βοήθεια από τις αστικοδημοκρατικές χώρες. Υπό αυτές τις συνθήκες ο Κόκκινος στρατός κινητοποιήθηκε στις 17 Σεπτέμβρη και κατέλαβε τα εδάφη της Πολωνίας, που είχε χάσει η Σοβιετική Ένωση την περίοδο που ακολούθησε μετά από την επανάσταση του 1917, όταν ο διεθνής ιμπεριαλισμός προσπάθησε να εξουδετερώσει την νεοσυσταθείσα Σοβιετική εξουσία. Στο ίδιο πνεύμα κινητοποιήθηκε και τον Νοέμβρη του 1939 ενάντια στην Φινλανδία, αλλά και τον Ιούνη του 1940 όταν κινητοποιήθηκε και κατέλαβε τμήμα της Ρουμανίας και τις Βαλτικές χώρες, -όπου αμέσως εγκαθιδρύθηκε η Σοβιετική εξουσία-, την στιγμή που η Γερμανία εισέβαλλε στις Σκανδιναβικές χώρες, αλλά και σε μία σειρά άλλα Ευρωπαϊκά κράτη.

Στις 22 Ιούνη 1941 οι δυνάμεις του άξονα εισέβαλαν στην ΕΣΣΔ παραβιάζοντας το “Σύμφωνο μη Επίθεσης”, θέτοντας σε εφαρμογή την “Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα”. Η εισβολή σηματοδότησε την συμμετοχή της ΕΣΣΔ σε έναν ιμπεριαλιστικό πόλεμο, στον οποίο όμως ο ρόλος της ήταν αντιφασιστικός και απελευθερωτικός. Υπό αυτό το πρίσμα η θέση της καθιστούσε σύνθετη την διαμόρφωση της στρατηγικής και τακτικής του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, ιδιαίτερα μετά την διαμόρφωση του συνασπισμού των συμμαχικών δυνάμεων με τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Κίνα. Ωστόσο από το 1941 έως το 1945, η ΕΣΣΔ με εκφραστή το Στάλιν προσδιόρισε τα καθήκοντα του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος στα πλαίσια της Κομιντέρν ως εξής:

• • Στις 22 Ιούνη 1941 την μέρα δηλαδή που η Γερμανία εισέβαλε στην ΕΣΣΔ, σε συνάντηση που είχαν οι Δημητρόφ, Στάλιν, Μολότοφ, Μάλενκοφ, Καγκάνοβιτς και Βοροσίλοβ, αποφασίστηκε ότι σε εκείνη την φάση το κομμουνιστικό κίνημα, έπρεπε να παλέψει για το τσάκισμα του φασισμού και την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ τονίστηκε ότι την δεδομένη στιγμή δεν έπρεπε να τεθεί το ζήτημα της εξουσίας². Αν και δεν είναι ξεκάθαρος ο ρόλος του Στάλιν και των Σοβιετικών στην λήψη αυτών των αποφάσεων, λογικά πρέπει να ήταν ενεργός.

• • Στις 27 Αυγούστου 1941 σε συνάντηση του με τον Δημητρόφ, ο Στάλιν τόνισε πως έπρεπε σταδιακά να οργανωθεί και να καθοδηγηθεί η ανάπτυξη των παρτιζάνικων ενεργειών με ευθύνη της ΕΕΚΔ (Εκτελεστική Επιτροπή Κομμουνιστικής Διεθνούς)³.

Από τις οδηγίες του 1941 μπορεί να ειπωθεί ότι η Κομιντέρν, δεν προωθούσε μία γραμμή σύγκρουσης και ρήξης με τον ντόπιο και ξένο ιμπεριαλισμό. Παρόλα αυτά τονίζονταν η ανάγκη μαχητικών ενεργειών από τα τμήματα της, για την αποτίναξη του φασισμού και την υπεράσπιση της ΕΣΣΔ. Ο Μολότοφ υποστήριξε ότι η κατάσταση αυτή ήταν προσωρινή και ότι θα άλλαζε την στιγμή που η ΕΣΣΔ θα ξέφευγε από τη δεινή θέση που είχε περιέλθει⁴, γεγονός που αποτυπώνεται και από την έκθεση του Ντμίτρι Μανουίλσκι για την κατάσταση των παρτιζάνικων επιτροπών⁵, υπέρ της συγκρότησης των οποίων είχε ταχθεί και ο Στάλιν⁶. Πράγματι ήδη πριν από το 1942 με τις πρώτες νίκες του Κόκκινου Στρατού, τα κομμουνιστικά κόμματα με ευθύνη των Σοβιετικών άρχισαν να λαμβάνουν από την Κομιντέρν νέα καθήκοντα, τα οποία κινούνταν στην λογική των παρακάτω οδηγιών:

• Στις 21 Μάη 1943 στα πλαίσια των συζητήσεων για την αυτοδιάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς, ο Στάλιν πήρε το λόγο και αναφέρθηκε στα καθήκοντα των κομμουνιστικών κομμάτων λέγοντας τα εξής: “Τα κομμουνιστικά κόμματα στη Γερμανία, την Ιταλία και σε άλλες χώρες, έχουν το καθήκον ανατροπής των κυβερνήσεών τους και της υλοποίησης ανατρεπτικών πολιτικών, ενώ τα κομμουνιστικά κόμματα στην….Αγγλία, την Αμερική και άλλες χώρες, έχουν το καθήκον στήριξης των κυβερνήσεων τους….για την άμεση καταστροφή του εχθρού”⁷. Από την ομιλία του πάντως δεν είναι ξεκάθαρο εάν αναφέρονταν σε καθήκοντα που είχαν καθοριστεί εκ των προτέρων, ή στη διάρκεια της συζήτησης.

Ωστόσο όπως φαίνεται και από τα παραπάνω, ο Στάλιν αναφέρθηκε στα καθήκοντα των κομμουνιστικών κομμάτων που έπρεπε να ανατρέψουν τις κυβερνήσεις των χωρών τους και να καταλάβουν την εξουσία και στα καθήκοντα των κομμουνιστικών κομμάτων που έπρεπε να υποστηρίξουν την πολεμική προσπάθεια των κυβερνήσεων των χωρών τους που άνηκαν στον συμμαχικό συνασπισμό. Η διαίρεση αυτή είναι σωστή αν ληφθεί υπ’ όψιν, ότι η ΕΣΣΔ αφενός επωφελούνταν από τις πολεμικές επιτυχίες των συμμάχων και αφετέρου ήταν αδύνατο να καταδικάσει την πολεμική προσπάθεια αυτών των χωρών ως ιμπεριαλιστική, την στιγμή που η ίδια προετοίμαζε την προέλαση της προς το Βερολίνο. Η Σοβιετική Ένωση προφανώς διεξήγαγε ένα πόλεμο πατριωτικό και αντιφασιστικό, ενώ η συμμαχία της με τις αστικοδημοκρατικές χώρες ήταν συγκυριακή και προσωρινή. Αντίθετα οι αστικοδημοκρατικές δυνάμεις με τις οποίες συμμάχησε, προκειμένου να μην βρεθεί απομονωμένη και περικυκλωμένη σε ένα παγκόσμιο πόλεμο, διεξήγαγαν ένα πόλεμο ιμπεριαλιστικό. Επομένως χωρίς καμιά αμφιβολία, τα καθήκοντα ανατροπής των αστικών τάξεων στις μη συμμαχικές χώρες ήταν σωστά. Αλλά ήταν λανθασμένα τα καθήκοντα στήριξης των αστικών κυβερνήσεων στις συμμαχικές χώρες, ή μήπως συνεπάγονταν την συμμετοχή των κομμουνιστικών κομμάτων στις αστικές κυβερνήσεις αυτών των χωρών, αν και ο Στάλιν δεν αναφέρονταν σε συμμετοχή αλλά στήριξη;

Από τις οδηγίες που δέχτηκαν τα κομμουνιστικά κόμματα στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο βασίλειο, δεν διαφαίνεται να ήταν λανθασμένες και να προέτρεπαν σε συμμετοχή. Οι οδηγίες προς το ΚΚ των ΗΠΑ προέτρεπαν στην στήριξη της πολεμικής προσπάθειας της κυβέρνησης, με την διατήρηση της πολιτικής ακεραιότητας του κόμματος από αυτή⁸, ενώ τονίζονταν η ανάγκη της υπεράσπισης της εργατικής τάξης από την καπιταλιστική καταπίεση⁹. Με παρόμοιο πνεύμα οι οδηγίες προς το ΚΚ της Μεγάλης Βρετανίας προέτρεπαν στην στήριξη της πολεμικής προσπάθειας της κυβέρνησης και την προσωρινή εγκατάλειψη του συνθήματος για την αντικατάσταση της “Κυβέρνησης Τσώρτσιλ” από μία “Λαϊκή Κυβέρνηση”¹⁰, ενώ τόνιζαν την ανάγκη κινητοποίησης των λαϊκών μαζών, προκειμένου να αναγκάσουν την κυβέρνηση να ενισχύσει την πολεμική προσπάθεια¹¹. Και στις δύο περιπτώσεις διαφαίνεται δηλαδή μία ιδιόμορφη στήριξη, καθώς από τη μία τα κόμματα αυτά έπρεπε να στηρίζουν την πολεμική προσπάθεια των κυβερνήσεών τους, ενώ από την άλλη έπρεπε να εξασφαλίζουν την ανεξάρτητη θέση τους και επομένως να μην συμμετέχουν σε αυτές. Όσον αφορά τα καθήκοντα του ΚΚ της Κίνας, αυτά διαμορφώθηκαν με ευθύνη του κόμματος από κοινού με τον Δημητρόφ και προωθούσαν την οικοδόμηση του ενιαίου μετώπου¹², ενώ όσον αφορά την Γερμανία οι οδηγίες προέτρεπαν στην υποστήριξη του Κόκκινου Στρατού και την οργάνωση της αντίστασης για την ανατροπή του Χίτλερ¹³. Πάντως και ο ίδιος ο Λένιν κινούνταν στο ίδιο πνεύμα το 1922, όταν εν’ όψει της Συνδιάσκεψης της Γένοβας που θα συζητούσε σχετικά με την αποκατάσταση της ειρήνης μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, συμβούλεψε τους Σοβιετικούς με τις εξής οδηγίες: “Προσπάθεια συμφωνίας με το πασιφιστικό τμήμα του άλλου (του αστικού) στρατοπέδου….ένα από τα βασικά, αν όχι το κύριο πολιτικό μας καθήκον στη Γένουα, είναι να ξεχωρίσουμε την πτέρυγα αυτή….να δηλώσουμε ότι είναι επιτρεπτή από την άποψη μας και επιθυμητή μία συμφωνία με την πτέρυγα αυτή όχι μόνο εμπορική, αλλά και πολιτική….και δεύτερο, είναι να χωρίσουμε τις αστικές χώρες, που είναι στη Γένουα ενωμένες εναντίον μας, αυτό είναι το διπλό πολιτικό μας καθήκον στη Γένουα”¹⁴.

Μολονότι από τα παραπάνω στοιχεία διαφαίνεται, ότι η Σοβιετική Ένωση την περίοδο του πολέμου ακολουθούσε ένα δρόμο παρόμοιο με αυτό που υπέδειξε ο Λένιν το 1922, γεννιέται ένα ερώτημα: ακολουθούσε αυτό το δρόμο συνειδητά ή ασυνείδητα; Επιδίωκε δηλαδή την διατήρηση ειρηνικών σχέσεων με αυτές τις χώρες με προσωρινούς συμβιβασμούς, ή θυσίαζε την παγκόσμια επανάσταση στον βωμό των συμφερόντων της; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό, δίνεται από το παρακάτω απόσπασμα:

• • Στις 28 Γενάρη 1945 λίγους μήνες πριν την αντιφασιστική νίκη των λαών, ο Στάλιν είπε τα εξής σε σχέση με το μέλλον του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος: “Η κρίση του καπιταλισμού εκδηλώθηκε με τη διαίρεση των καπιταλιστών σε δύο στρατόπεδα: ένα φασιστικό και ένα δημοκρατικό. Η συμμαχία ανάμεσα σε εμάς και το δημοκρατικό στρατόπεδο των καπιταλιστών προήλθε επειδή το τελευταίο είχε συμφέρον από την αποτροπή της κυριαρχίας του Χίτλερ….Σήμερα είμαστε σύμμαχοι με το ένα στρατόπεδο εναντίον του άλλου, αλλά στο μέλλον θα είμαστε και ενάντια στο άλλο στρατόπεδο των καπιταλιστών”¹⁵. Επίσης σύμφωνα με τον Βασίλ Κολάροφ, ο Στάλιν είχε τονίσει ότι η διαίρεση του καπιταλισμού σε δύο στρατόπεδα ήταν ευνοϊκή για την νίκη του σοσιαλισμού¹⁶, στην οποία είχε αναφερθεί και στο παρελθόν, υποστηρίζοντας πως αν και δεν θα ήταν ευθύγραμμη θα πραγματοποιούνταν νομοτελειακά¹⁷.

Βάσει λοιπόν των παραπάνω οδηγιών μπορεί να ειπωθεί, ότι η στρατηγική και τακτική που επεξεργάστηκε η Κομιντέρν με τον καθοδηγητικό ρόλο των Σοβιετικών και του Στάλιν ήταν σωστή. Αρχικά με το ξέσπασμα του πολέμου και την θέση άμυνας που βρέθηκε το κομμουνιστικό κίνημα, σωστά τέθηκε το καθήκον της υπεράσπισης της ΕΣΣΔ και της συγκρότησης παρτιζάνικων κινημάτων στον αγώνα εναντίον του φασισμού. Έπειτα με την μετατροπή της Σοβιετικής άμυνας σε επίθεση για την απελευθέρωση της ΕΣΣΔ, σωστά καθορίστηκαν τα καθήκοντα των κομμουνιστικών κόμματων σε σχέση με την θέση που είχε η χώρα τους στον πόλεμο και με βάση τις σχέσεις που είχε η χώρα τους με την Σοβιετική Ένωση. Τέλος με την αντεπίθεση της ΕΣΣΔ ενάντια στον Γερμανικό φασισμό για την απελευθέρωση της Ευρώπης, σωστά τέθηκε το καθήκον της μετατροπής της προσωρινής συμμαχίας με τις αστικοδημοκρατικές χώρες, σε ταξική πάλη εναντίον τους. Στην ουσία η στρατηγική και η τακτική που σταδιακά διαμόρφωσαν και προώθησαν οι Σοβιετικοί, θύμιζε τον δρόμο που ακολούθησε ο Λένιν την περίοδο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν μετέτρεψε τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο σε πόλεμο για την κατάκτηση της εξουσίας. Βέβαια στην περίπτωση του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η κατάσταση ήταν πιο περίπλοκη, καθώς ο πόλεμος ήταν ιμπεριαλιστικός, αλλά συμμετείχε σε αυτόν και το πρώτο εργατικό κράτος στον κόσμο, το οποίο διεξήγαγε ένα πόλεμο αντιιμπεριαλιστικό. Επομένως το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα βρέθηκε αντιμέτωπο με πρωτόγνωρα δεδομένα, τα οποία εκτίμησε και επεξεργάστηκε σωστά.

Στάθης Παπαδόπουλος

Σημειώσεις