Το ΕΑΜικό κίνημα σε συνθήκες επαναστατικής κατάστασης (Α’ μέρος)

Η μέρα της Απελευθέρωσης της Αθήνας από τον γερμανικό ζυγό (12 Οκτώβρη 1944) αποτελεί οπωσδήποτε ένα σημαντικό γεγονός, συνάρτηση παρόμοιων εξελίξεων σε σειρά από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Αυτές οι εξελίξεις, βεβαίως, δεν προέκυψαν ξαφνικά. Ήρθαν ως αποτέλεσμα πρωταρχικά της εποποιίας του Σοβιετικού Κόκκινου Στρατού, ο οποίος ήδη επέλαυνε καταδιώκοντας τις γερμανικές στρατιές με προορισμό το Βερολίνο. Είχε προηγηθεί ένας τρίχρονος τιτάνιος αγώνας της Σοβιετικής Ένωσης, με εκατομμύρια νεκρούς στα πεδία των μαχών και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο ρόλος της Σοβιετικής Ένωσης στη συντριβή του φασισμού – ναζισμού υπήρξε καθοριστικός. Μεγάλη ήταν και η συμβολή των αντάρτικων στρατών και γενικότερα των απελευθερωτικών – αντιφασιστικών κινημάτων σειράς χωρών της Ευρώπης, στην Ελλάδα του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, με πρωταγωνιστή το ΚΚΕ.

Για την κατανόηση της όλης εξέλιξης, χρειάζονται δύο ακόμα επισημάνσεις:

— Ύστερα από την κατάκτηση της χώρας, το 1941, και τον χωρισμό της σε τρεις ζώνες κατοχής (Ιταλική, Γερμανική, Βουλγαρική), ένα τμήμα της αστικής τάξης την «κοπάνησε», κοινώς, στο Κάιρο (βασιλιάς και κυβέρνηση Τσουδερού, μαζί με άλλους πολιτικούς). Ενα άλλο τμήμα συνεργάστηκε με τους κατακτητές (κυβερνήσεις Τσολάκογλου, Λογοθετόπουλου, Ράλλη, πανεπιστημιακοί, ηγεσία της Εκκλησίας, αστικός Τύπος). Ενα τρίτο λούφαξε στην Αθήνα παίρνοντας μέρος στην υπονόμευση του λαϊκού αγώνα (Σοφούλης κ.λπ.). Ένα τέταρτο προσπάθησε να εμφανίσει κάποια δράση σε συνεργασία με τους Εγγλέζους, έχοντας παράλληλα ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με τους Γερμανούς για να χτυπήσει το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ, με στόχο τη διατήρηση της αστικής εξουσίας μετά τον πόλεμο (ΕΔΕΣ κ.ά.).

12 Οκτώβρη 1944, η μεγάλη συγκέντρωση για την Απελευθέρωση της Αθήνας

— Ποιος αντιστάθηκε; Το ΚΚΕ ήταν αυτό που ανέλαβε να σηκώσει το τιμητικό βάρος του αγώνα με ποταμούς αίματος. Αυτό δεν σβήνει. Το ΚΚΕ, με τις ελάχιστες δυνάμεις του και πληγωμένο βαριά από το μένος της δικτατορίας των Μεταξά – Γλύξμπουργκ, αποδύθηκε σ’ έναν τιτάνιο αγώνα. Συσπείρωσε τη μεγάλη πλειοψηφία της εργατικής τάξης, της αγροτιάς και άλλων λαϊκών στρωμάτων στο ΕΑΜ, στην ΕΠΟΝ και στο ένοπλο τμήμα του, τον ΕΛΑΣ. Χιλιάδες εκτελέστηκαν ή έπεσαν πολεμώντας. Χιλιάδες βασανίστηκαν στα κρατητήρια, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, στις φυλακές και τις εξορίες.

Έτσι έφτασε ο λαός μας στην απελευθέρωση. Ματωμένος, αλλά και περήφανος για το Κόμμα που μπήκε στην πρώτη γραμμή.

Τη μέρα της Απελευθέρωσης της Αθήνας το τεράστιο κύρος του ΚΚΕ αντηχούσε στα συνθήματα του λαού που πανηγύριζε, στα πανό και στις κόκκινες σημαίες που κυμάτιζαν σε όλες τις εργατογειτονιές. Ο «Ριζοσπάστης» κυκλοφόρησε νόμιμα για πρώτη φορά μετά από 8 χρόνια και 2 μήνες παρανομίας.

Ας παρακολουθήσουμε την εξέλιξη εκείνων των ημερών με βάση ορισμένα αποσπάσματα από το υπό έκδοση Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, της περιόδου 1918 – 1949.

Τι είχε προηγηθεί στρατιωτικά

Στις 2 Σεπτέμβρη ο ΕΛΑΣ μπήκε στην Καρδίτσα και στις 3 Σεπτέμβρη στον Πολύγυρο Χαλκιδικής.

Στις 4 Σεπτέμβρη 1944 απελευθερώθηκε από τον ΕΛΑΣ ο Έβρος. Στις 13 Σεπτέμβρη 1944 απελευθερώθηκε η Καβάλα, με την παράδοση του βουλγαρικού στρατού στο 26ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Στις 14 Σεπτέμβρη το 21ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ απελευθέρωσε τις Σέρρες και ταυτόχρονα τμήματά του μπήκαν στην Κομοτηνή. Την ίδια μέρα, απελευθερώθηκαν ο Άγιος Νικόλαος Κρήτης, το Αγρίνιο και η Πρέβεζα.

Η Μάχη της Ηλεκτρικής. Το εργοστάσιο και μπροστά ΕΛΑΣίτες υπερασπιστές του

Στις 23 του Σεπτέμβρη 1944 μεταδόθηκε αιφνιδιαστικά από τον γερμανοκρατούμενο ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών μήνυμα του ΕΑΜ που καλούσε στον τελικό αγώνα για την απελευθέρωση. Το μήνυμα, που εκφώνησε ο δημοσιογράφος Ντίνος Τσαλόγλου, ανέφερε: «Προσοχή! Προσοχή! Μεταδίδουμε το πρώτο Εθνικό Δελτίο Ειδήσεων από τη σκλαβωμένη μας Αθήνα. Προσοχή, σας μιλάει το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Όλοι επί ποδός πολέμου. Ο ΕΛΑΣ λευτερώνει την αγαπημένη μας πατρίδα. Εμπρός να λυτρώσουμε και την Αθήνα μας! Εμπρός να λευτερώσουμε τους σκλαβωμένους αδερφούς μας. Φωτιά και τσεκούρι στα προδοτικά τάγματα ασφαλείας, την αστυνομία, χωροφυλακή και τους μυστικούς αρχηγούς τους. Μη δίνετε καμία προσοχή στην προπαγάνδα του εχθρού. Ζήτω οι μεγάλοι μας σύμμαχοι. Ζήτω το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ» («Ριζοσπάστης», 13-10-2004).

Την 1η Οκτώβρη, σε μάχη με τους Γερμανούς στην Κέρκυρα, ο ΕΛΑΣ αιχμαλώτισε 40 στρατιώτες. Στις 8 του μήνα, ο ΕΛΑΣ του νησιού κατέστρεψε τις καλωδιώσεις και έσωσε από την καταστροφή το μεγαλύτερο μέρος του λιμανιού και το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής που είχαν παγιδεύσει οι εναπομείναντες 50 Γερμανοί.

Αντάρτες του ΕΛΑΣ στην Καισαριανή

Στις 11 Οκτώβρη απελευθερώθηκε το Ηράκλειο Κρήτης.

Το πρωί της 12ης Οκτώβρη ομάδα του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ έκοψε τα φιτίλια που είχαν τοποθετήσει οι Γερμανοί στη στρατιωτική αποθήκη στους Αγίους Αναργύρους Αττικής (σημερινό 301ΕΒ) και απέτρεψε την ανατίναξη, που θα είχε ως συνέπεια μεγάλες καταστροφές στις γύρω γειτονιές. Στη συνέχεια, η ομάδα του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ πήγε στις εγκαταστάσεις της ραδιοφωνίας στα Νέα Λιόσια, που είχαν παγιδευτεί για να ανατιναχτούν. Οι εκρήξεις δεν αποφεύχθηκαν, ωστόσο σώθηκαν η μία από τις δυο κεραίες και ο κεντρικός πομπός.

Μέχρι το μεσημέρι στις 12 Οκτώβρη, η Αθήνα ήταν ελεύθερη. Χιλιάδες λαού πλημμύρισαν τους δρόμους και την πλατεία Συντάγματος, πανηγυρίζοντας μετά από τριάμισι χρόνια κατοχής. Η κυβέρνηση Ι. Ράλλη εγκατέλειψε την εξουσία.

Στις 13 Οκτώβρη απελευθερώθηκε το Ρέθυμνο, ενώ τμήμα του 6ουΣυντάγματος του ΕΛΑΣ Πειραιά μαζί με τη βάρδια του εργοστασίου Ηλεκτρισμού, που ήταν ένοπλο τμήμα του ΕΛΑΣ, ύστερα από σκληρή μάχη με τμήμα καταστροφών του γερμανικού στρατού, κατόρθωσε να αποτρέψει την καταστροφή του εργοστασίου της Ηλεκτρικής, της Στάνταρ και άλλων βιομηχανικών επιχειρήσεων. Οι απώλειες της γερμανικής δύναμης ήταν 11 νεκροί, 21 τραυματίες και 24 αιχμάλωτοι. Ο ΕΛΑΣ είχε 14 νεκρούς. Οι επιχειρήσεις αυτές, καθώς και οι επιχειρήσεις διάσωσης τμημάτων του λιμένα του Πειραιά, διεξήχθηκαν ύστερα από διαταγή του Α’ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ και παρά την εντολή του στρατιωτικού διοικητή Αττικής στρατηγού Π. Σπηλιωτόπουλου και των Αγγλων, να μην αναλάβει καμιά επιθετική ενέργεια ο ΕΛΑΣ κατά των Γερμανών, όταν θα αποχωρούσαν από την Αθήνα και τον Πειραιά.

Ακολούθησε η απελευθέρωση της μιας μετά την άλλη των υπόλοιπων πόλεων.

Επαναστατική κατάσταση

Δεν έχει αναδειχθεί όσο χρειάζεται ότι στη διάρκεια της Κατοχής η ταξική πάλη όχι μόνο δεν σταμάτησε, αλλά πήρε και διαστάσεις σκληρής ένοπλης σύγκρουσης. Το γεγονός αυτό ήταν επόμενο, αφού η αντίθεση κεφαλαίου – εργασίας (καπιταλιστών – εργατικής τάξης) όχι μόνο δεν έπαψε να υπάρχει εξαιτίας της κατοχής, αλλά η τελευταία αποτέλεσε και λόγο όξυνσης των κοινωνικών αντιθέσεων. Οι θάνατοι από την πείνα εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, την ίδια ώρα που το καπιταλιστικό κέρδος (παρά τους κατοχικούς περιορισμούς) καλά κρατούσε, αποτελούν τον πιο αδιάψευστο μάρτυρα της μεγάλης όξυνσης των κοινωνικών αντιθέσεων.

Από την άλλη, οξύνθηκαν και οι αντιθέσεις ανάμεσα στις αστικές πολιτικές δυνάμεις. Ωστόσο, παρά τις διαφορές και τις συγκρούσεις τους, κοινός αντίπαλός τους ήταν το εργατικό – λαϊκό κίνημα, συγκεκριμένα το ΚΚΕ και το ΕΑΜ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να γίνουν πολλές συγκρούσεις, τόσο ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και στα Τάγματα Ασφαλείας (που αρχικά βρίσκονταν υπό τις διαταγές των Γερμανών και στη συνέχεια των Άγγλων και Ελλήνων αστών πολιτικών) όσο και με τον ΕΔΕΣ (Ν. Ζέρβας), το 5/42 Σύνταγμα (Δ. Ψαρρός), την ΠΑΟ κ.ά. Μόλις η Αθήνα απελευθερώθηκε, έδειξαν την ετοιμότητά τους να πραγματοποιήσουν αυτόν τον στόχο, τη διατήρηση της αστικής εξουσίας.

Με δεδομένο ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν ήδη εγκαταλείψει το σχέδιο κατάληψης της Αθήνας και είχαν προσχωρήσει στην κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου (Συμφωνία Λιβάνου), ενώ ταυτόχρονα είχαν θέσει τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Άγγλου στρατηγού Σκόμπι (Συμφωνία Καζέρτας), τις μέρες της Απελευθέρωσης μια σειρά χώροι στο κέντρο της Αθήνας, που άφησαν οι Γερμανοί φεύγοντας, καταλαμβάνονταν από χωροφύλακες και άλλους συνεργάτες των Γερμανών που συνέρρεαν στην Αθήνα από την ύπαιθρο.

Κατελήφθησαν τα ξενοδοχεία γύρω από την Ομόνοια, «Μητρόπολις», «Ερμής», «Πάνθεον» κ.ά. Στο Σύνταγμα Μακρυγιάννη κλείστηκαν οι χωροφύλακες και από την Ομόνοια έως την πλατεία Συντάγματος εγκαταστάθηκαν οι βρετανικές υπηρεσίες, ενώ σε ολόκληρο τον συγκεκριμένο χώρο κυκλοφορούσαν οι Μπουραντάδες και οι Χίτες, προκαλώντας τον ΕΑΜικό κόσμο.

Αυτό το διάστημα, μόνος του ο ΕΛΑΣ Αθήνας – Πειραιά «μπορούσε, αν έπαιρνε εντολή, να καταλάβει σε μια ώρα το κέντρο και όλην την Αθήνα» (Σπύρος Α. Κωτσάκης (Νέστορας), Εισφορά, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 238-239). Τέτοια εντολή, όπως είναι γνωστό, δεν υπήρξε.

Βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής κατάστασης εκείνη την περίοδο ήταν η αποδιάρθρωση των πιο σημαντικών λειτουργιών του αστικού κράτους, ενώ ο κατ’ εξοχήν παράγοντας που προσέδιδε στο ελληνικό αστικό κράτος ισχύ, ο γερμανικός στρατός, είχε φύγει ή βρισκόταν σε αποχώρηση. Ταυτόχρονα, ήταν ελάχιστες οι βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις που βρίσκονταν τότε στην Ελλάδα, επομένως υπήρχε αδυναμία τους να προσδώσουν ισχύ στην αποδυναμωμένη αστική εξουσία.

Ουσιαστικά στην Ελλάδα – όπως και σε άλλα κράτη – είχε διαμορφωθεί επαναστατική κατάσταση, που η κορύφωσή της συντελέστηκε τις μέρες της απελευθέρωσης.

Επιπλέον, σημαντικό στοιχείο της κρίσης του αστικού κράτους ήταν το πέρασμα με το μέρος του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ χιλιάδων στρατιωτικών στη Μ. Ανατολή, χαρακτηριστικό και αυτό των στοιχείων που συνθέτουν την ύπαρξη επαναστατικής κατάστασης.

Ταυτόχρονα, δεν υπήρχε ουσιαστικά στον ελλαδικό χώρο κυβέρνηση, ενώ η κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου βρισκόταν στο Κάιρο και δεν μπορούσε να αποβιβαστεί στον Πειραιά, δίχως την έγκριση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Το ίδιο και οι στρατιωτικές δυνάμεις του αστικού στρατού (Ορεινή Ταξιαρχία κ.λπ.) που είχαν απομείνει στη Μέση Ανατολή, ενώ ο ΕΔΕΣ βρισκόταν στην Ήπειρο, εγκλωβισμένος από τον ΕΛΑΣ.

Από την άλλη, το κύρος των αστικών πολιτικών δυνάμεων στο λαό βρισκόταν στο κατώτερο σημείο, παράλληλα με την οργανωτική τους υπόσταση, που περιγράφεται μόνο με τη λέξη διάλυση. Επιπλέον, συνυπήρχαν οι οξύτατες αντιθέσεις ανάμεσα στα αστικά τμήματα των αντιβασιλικών και των βασιλοφρόνων, καθώς και των συνεργαζόμενων με τα στρατεύματα κατοχής και των άλλων της φιλοβρετανικής γραμμής.

Ο υποκειμενικός παράγοντας

Ενδιαφέρον – παράλληλα – παρουσιάζει η κατάσταση του υποκειμενικού παράγοντα, οι διαθέσεις της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων:

Κυρίως υπήρχε το ΚΚΕ, που η οργανωμένη του δύναμη ξεπερνούσε τα 400.000 μέλη. Βέβαια, είναι αναμφισβήτητο ότι αυτή η γιγάντια πολιτική οντότητα περιέκλειε πολλές αδυναμίες, παρά το γεγονός ότι χιλιάδες ήταν διατεθειμένοι να δώσουν και τη ζωή τους. Όμως η προσχώρηση στο ΚΚΕ εν μέσω κατοχής αντανακλούσε ανεβασμένες εργατικές και λαϊκές διαθέσεις και τη δυνατότητα να περάσουν στη λαϊκή πλειοψηφία συνθήματα επαναστατικής ανατροπής.

Η πλειοψηφία της εργατικής τάξης είχε ταχθεί με το ΚΚΕ. Ακόμα, κατά πολύ ευρύτερες λαϊκές μάζες αναγνώριζαν τον καθοδηγητικό ρόλο του στον αγώνα απελευθέρωσης της Ελλάδας, καθώς και τον καθοριστικό ρόλο της Σοβιετικής Ένωσης στην ήττα του φασιστικού άξονα. Πολύ σημαντικό επίσης ήταν ότι αυτές οι λαϊκές δυνάμεις βρίσκονταν σε οργάνωση μάχης, έχοντας στην εμπροσθοφυλακή δικό τους στρατό χιλιάδων, υπό τη διοίκηση στρατιωτικά ειδικευμένων ανθρώπων.

Αναμφισβήτητο είναι επίσης ότι αυτή η πελώρια λαϊκή δύναμη, ανεξάρτητα από τα προβλήματα στη στρατηγική του ΚΚΕ, αγωνιζόταν για καλύτερες μέρες, έστω κι αν αυτό γινόταν δίχως να συνειδητοποιείται ότι αυτές οι μέρες δεν περικλείονταν στο θολό όραμα της «λαοκρατίας». Ωστόσο, η τέτοια τάση με τις όποιες αυταπάτες της ερχόταν σε σύγκρουση με τα αστικά κόμματα, με το αστικό πολιτικό σύστημα. Εξάλλου, σε καμία επανάσταση, ούτε προλεταριακή αλλά ούτε και αστική (στο παρελθόν), οι πολύ πιο πλατιές εξεγερμένες λαϊκές δυνάμεις είχαν πλήρως ώριμη πολιτική συνείδηση, τουλάχιστον από την αρχή.

Τις αγωνιστικές διαθέσεις των εργατικών – λαϊκών μαζών υποβοηθούσαν οι εξελίξεις στις γειτονικές χώρες, συγκεκριμένα στη Βουλγαρία, στη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, διαμορφώνοντας ένα ευνοϊκό και προτρεπτικό περίγυρο.

Σε τέτοιες συνθήκες επιταχύνεται με πολύ γρήγορους ρυθμούς η επαναστατικοποίηση των εργατικών μαζών και άλλων συμμαχικών λαϊκών στρωμάτων, ουδετεροποιούνται ταλαντευόμενα μικροαστικά στοιχεία, οξύνονται παραπέρα οι ενδοαστικές αντιθέσεις. Όλα αυτά, με την προϋπόθεση ότι το ΚΚ θέτει στην ημερήσια διάταξη το ζήτημα της επίλυσης της αντίθεσης «ποιος – ποιον», παίρνοντας όλα τα απαραίτητα μέτρα με βάση σχέδιο και καταλαμβάνοντας τα κέντρα του κράτους: Πρωταρχικά Αθήνα – Πειραιά – Θεσσαλονίκη, καθώς και άλλους σημαντικούς χώρους.

Ήταν δυνατές η είσοδος μεγάλων στρατιωτικών δυνάμεων στην Αθήνα, η κατάληψη των εργοστασίων και η δημιουργία εργατικών συμβουλίων, η συγκρότηση εργατικής κυβέρνησης, η γενική επιστράτευση ολόκληρου του πληθυσμού 18-45 χρόνων.

Γιατί αυτό δεν συνέβη, είναι θέμα άλλου σημειώματος. Ας επανέλθουμε στο χρονικό εκείνων των ημερών.

Οι αστικές δυνάμεις προετοιμάζονται για τη σύγκρουση

Μια μέρα μετά την Απελευθέρωση, στις 13 Οκτώβρη 1944, το BBC ανακοίνωσε την Απελευθέρωση της Αθήνας από τον ΕΛΑΣ. Ο Γ. Παπανδρέου, που ακόμη βρισκόταν στην Καζέρτα της Ιταλίας, έσπευσε να διαμαρτυρηθεί. «Ο Παπανδρέου έχει ενοχληθεί πολύ από τη χθεσινοβραδυνή εκπομπή του BBC», έγραψε ο Λήπερ στον Ίντεν. «Αν επιλήφθηκε οποιαδήποτε δράση κατά των Γερμανών στην Αθήνα, τούτο πρέπει να έγινε μόνο ύστερα από διαταγές του στρατηγού Σπηλιωτόπουλου. Αν δόθηκαν τέτοιες διαταγές, το BBC θα έπρεπε να τις αναφέρει. Διαφορετικά οι αντάρτες ενήργησαν σαν στασιαστές και θα αντιμετωπιστούν σαν στασιαστές από τον στρατηγό Σκόμπυ, όταν φτάσει. Έτσι, η είδηση του BBC περιέπλεξε σοβαρά το έργο του στρατηγού Σκόμπυ. Ο Παπανδρέου αντιμετωπίζει με άκρα – επαναλαμβάνω, με άκρα – σοβαρότητα αυτή την εκπομπή» (PREM 3/210, όπως παρατίθεται στο: Γιάννης Ανδρικόπουλος, «1944 Κρίσιμη χρονιά», τομ. Β’, εκδ. «Διογένης», Αθήνα, 1974, σελ. 182).

Εξαρχής, βασικό μέλημα και επιδίωξη των εγχώριων αστικών και βρετανικών δυνάμεων υπήρξε η υπονόμευση (έως και διάλυση) του ένοπλου λαϊκού κινήματος (του ΕΛΑΣ), με την ταυτόχρονη συγκρότηση, ως αντιστάθμισμα, ενός βασικού αστικού κρατικού στρατιωτικού κορμού, με απώτερο σκοπό την καταστροφή του λαϊκού στρατού.

«Κατάστασις εν Ελλάδι», έγραφε ο Αγνίδης, Έλληνας πρέσβης στο Λονδίνο, στον βασιλιά, «εξελίσσεται προς πλήρη κατοχήν εκκενουμένων περιφερειών υπό ΕΑΜ. (…) Μόνον διά πραγματοποιήσεως Εθνικού Στρατού θα δυνηθεί Κυβέρνησις στηριχθή επί ιδίας δυνάμεως και θα διαφύγει αιχμαλωσίαν ΕΑΜ». «Πρέπει», πρόσθετε ακόμη, «διά πάσης θυσίας να ευρεθούν βρετανικαί δυνάμεις προς αποστολήν Ελλάδα. Ολίγον κατόπιν θα είναι αργά» (Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Φάκελος 13.1 του 1944 (Κυβέρνηση Καΐρου), Επιστολή Αγνίδη προς ανακοίνωση στον Βασιλιά, 27-9-1944).

Επίσης ο Γ. Παπανδρέου, έκδηλα ανήσυχος, έγραψε στον Αγνίδη:

«Είναι άπειρος η στενοχώρια μου εκ τοιαύτης καταστάσεως οποίαν δεν ανεκοίνωσα Υπουργικόν Συμβούλιον ίνα μη ενσπείρω απογοήτευσιν. Συνεπεία τοιαύτης καταστάσεως πρόκειται να είναι:

Πρώτον: ότι απελευθέρωσις θα θεωρηθεί περίπου έργον ΕΑΜ οποίον καταλαμβάνει αμέσως περιφέρειας εκκενούμενας υπό Γερμανών.

Δεύτερον: ότι Κυβέρνησις μεταβαίνουσα Αθήνας και στερούμενη και ιδίας και συμμαχικής δυνάμεως θα είναι ουσιαστικώς αιχμάλωτος ΕΑΜ.

Τρίτον: ότι Βρετανικόν γόητρον θα υποστεί σοβαράν ελάττωσιν, και

Τέταρτον: ότι Βρετανικαί δυνάμεις όταν βραδύτερον καταστούν διαθέσιμοι ουδεμίαν δικαιολογίαν θα έχουν όπως έλθουν Ελλάδα εφόσον απελευθέρωσις έχει συντελεστεί.

(…) Θεωρώ εθνικόν καθήκον μου όπως εκ μέρους μαρτυρικού Ελληνικού Εθνους πιστού και αφοσιωμένου φίλου Μ. Βρετανίας εκφράσω βαθυτάτην πικρίαν μου και προς την Βρετανική Κυβέρνησιν και προσωπικώς προς Πρωθυπουργόν κ. Τσώρτσιλ και να παρακαλέσω θερμότατα όπως διά πάσης θυσίας ευρεθούν αι ολίγαι απαιτούμεναι συμμαχικαί δυνάμεις προς άμεσον απελευθέρωσιν Ελλάδος υπό συμμαχικών στρατευμάτων» (Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Φάκελος 13.6 του 1944 (Κυβέρνηση Καΐρου), Επιστολή Παπανδρέου προς Αγνίδη, 14-9-1944).

Επίκεντρο η Αθήνα

Τα «υλικά», βεβαίως, για τη δημιουργία του απαραίτητου για την αστική τάξη στρατιωτικού μηχανισμού ήταν επίσης πολύ συγκεκριμένα. Υπήρχαν οι αστικές ένοπλες ομάδες που έδρασαν στην Κατοχή (είτε είχαν σύνδεση με τις δυνάμεις κατοχής, είτε με την Κυβέρνηση του Καΐρου, είτε και με τις δύο), ο ήδη υπάρχων κατοχικός κρατικός μηχανισμός καταστολής και όσες βρετανικές δυνάμεις αποσπούνταν προς αυτόν το σκοπό από τα μέτωπα του πολέμου. Έτσι, παρά τις όποιες επίσημες διαταγές της κυβέρνησης για να διαλυθούν τα Τάγματα Ασφαλείας, τίποτε τέτοιο δεν συνέβη.

Ήδη από τις 19 Σεπτέμβρη 1944, είχε διοριστεί στρατιωτικός διοικητής Αττικής ο Π. Σπηλιωτόπουλος, υπό τις άμεσες διαταγές του Βρετανού στρατηγού Ρ. Σκόμπι, με κύριο καθήκον αυτό της «διατηρήσεως της τάξεως» («Κρυπτογρ. Τηλ/μα αρ. 59980, 19-9-1944» στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), τομ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 88).

Ο Σκόμπι είχε ήδη τηλεγραφήσει στον Σαράφη, ζητώντας από τον ΕΛΑΣ να μην αναλάβει καμία δράση κατά των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Αττική «για να αποφευχθεί σύγχυση» (!) και να διευκολύνει την άφιξη των Βρετανών συνδέσμων που θα επιφορτιστούν με το καθήκον του «περιορισμού» τους στους στρατώνες τους (συμπεριλαμβανομένης και της υποχρεωτικής παράδοσης αιχμαλώτων ταγματασφαλιτών στις ελληνικές και βρετανικές Αρχές).

Επίσης, διατάχθηκε η διάλυση των «φρουραρχείων» «εις τας πόλεις Αθηνών και Πειραιώς» («Κατάσταση εμφαίνουσα τα οικήματα καταληφθέντα υπό των οργανώσεων ΕΑΜ, ΕΠΟΝ, ΚΚΕ, Πολιτοφυλακής και ΕΛΑΣ» στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), τόμ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 163) και η απομάκρυνση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, στα όρια που καθόριζε η Συμφωνία της Καζέρτας.

Δύο μέρες μετά την άφιξη της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» στην Αθήνα, ο Κ. Βεντήρης, τέως αρχηγός της ΡΑΝ, διορίστηκε αρχηγός ΓΕΣ («Ελευθερία», 21-10-1944).

Έτσι δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την παραλαβή οπλισμού που στελνόταν από τη Μ. Ανατολή (Αύγουστο – Σεπτέμβρη και Οκτώβρη 1944) και παραλαμβανόταν στα Μεσόγεια από μέλη της «Χ», του ΕΔΕΣ Αθήνας και άλλων αστικών οργανώσεων («Εκθεση Σχου Ζαγκλή Δημ. Επί των πεπραγμένων του αποσπάσματος που παρέλαβε τον οπλισμό της 2ης Αποστολής εξ Αιγύπτου», στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τόμ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 124-126. Σχετικά με παραλαβή οπλισμού στις 22 Σεπτέμβρη 1944, «Εκθεση παραλαβής και μεταφοράς Οπλισμού» (2-10-1944) στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τομ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 110-115).

Ταυτόχρονα, διατάχθηκε ο περιορισμός (όχι η διάλυση) των ταγματασφαλιτών στους στρατώνες τους («Το Τάγμα Φρουράς Αγνώστου Στρατιώτου τίθεται σε αυστηρή επιφυλακή», στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τόμ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 131), ή στη Σχολή Χωροφυλακής στου Γουδή («Λήψη μέτρων για την διάλυση των Ταγμάτων Ασφαλείας», στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τόμ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998 , σελ. 132).

Στην πορεία αποδείχτηκε ότι η «φυλάκιση» των ταγματασφαλιτών ήταν μέτρο προστασίας τους και διαφύλαξης εφεδρειών. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν η σταδιακή συγκέντρωση των μελών διαφόρων «εθνικών οργανώσεων» σε ξενοδοχεία της Ομόνοιας μαζί με τον δοσιλογικό ΕΔΕΣ Αθήνας και ο «περιορισμός» της «Χ» (πλήρως οπλισμένης) στο Αρχηγείο της στο Θησείο («Παράδοση οπλισμού των οπαδών οργανώσεως ΕΔΕΣ διαμενόντων στα ξενοδοχεία Μαζέστικ, Μέγα Εθνικόν, Παλλάδιον, Ερμής και Μητρόπολις», στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τομ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 171-172, «Περί Οργανώσεων Χ Θησείου» στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τομ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 172-173).

Τα γεγονότα που ακολούθησαν στο επόμενο δίμηνο έδειξαν ότι ο ταξικός αντίπαλος επέδειξε ιδιαίτερη μεθοδικότητα και συστηματικότητα στην προετοιμασία της σύγκρουσης. Υπήρξε αδίστακτος, αλλά ταυτόχρονα και «ευέλικτος», στο να αξιοποιεί τις όποιες υποχωρήσεις ή ταλαντεύσεις της άλλης πλευράς (του ΚΚΕ, του λαϊκού κινήματος), ώστε την κατάλληλη στιγμή (που τελικά ήρθε με τον Δεκέμβρη), να επιτεθεί με σκοπό τη συντριβή του λαϊκού κινήματος, κύρια της επαναστατικής πρωτοπορίας του.

 Πηγή: Ριζοσπάστης