Η επανάσταση των γαρυφάλλων: Από τη Eurovision στην ανατροπή της μακροβιότερης δικτατορίας της Ευρώπης

Η 25η Απριλίου είναι εθνική γιορτή της Πορτογαλίας ως “Μέρα της Ελευθερίας” (Dia da liberdade) καθώς σαν σήμερα το 1974 ανατράπηκε, με ευρύτατη λαϊκή υποστήριξη, η μακροχρόνια δικτατορία του διαδόχου του Αντόνιου Σαλαζάρ, Μαρσέλου Καετάνου, από το MFA (Movimento de Forças Armadas ή capitães do Abril, όπως αποκαλούνται συχνά στην Πορτογαλία), κίνημα ισχυρών αριστερών καταβολών,  κατώτερων και μεσαίων κυρίως αξιωματικών που είχε συγκροτηθεί το 1973, αρχικά με συντεχνιακά και σύντομα με πολιτικά αιτήματα,με κυριότερα τον τερματισμό του πολέμου και την αλλαγή πολιτεύματος. Ονομάστηκε επανάσταση των γαρυφάλλων εξαιτίας των λουλουδιών που έβαζε στις κάνες των όπλων ο εξεγερμένος λαός. Παρότι το κίνημα συνάντησε μικρή αντίσταση, 4 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους όταν εναπομείναντα στρατεύματα, πιστά στο καθεστώς, άνοιξαν πυρ κατά άοπλων διαδηλωτών.

Η δικτατορία του Σαλαζάρ

Το 1926 σημειώθηκε πραξικόπημα που έφερε τον στρατηγό Καρμόνα στην εξουσία, η εδραίωση της δικτατορίας ήρθε ωστόσο από τον διάδοχό του Σαλαζάρ, ο οποίος κατήργησε τα υπολείμματα του κοινοβουλευτισμού και με το νέο σύνταγμα του 1932 εγκαθίδρυσε το λεγόμενο “Νέο Κράτος” (Estado novo) -ονομασία την οποία χρησιμοποίησε αργότερα και ο Ιωάννης Μεταξάς για να περιγράψει τη δικτατορία του- κι εγκατέστησε ένα ακραία αντιδραστικό καθεστώς με φασίζουσες απολήξεις, βασισμένο στη λογοκρισία, τις διώξεις και τους βασανισμούς πολιτικών αντιπάλων, και από το 1933 σ’ ένα ευρύτατο δίκτυο μυστικής αστυνομίας (PVDE και αργότερα PIDE), συγκροτημένο με την τεχνογνωσία και υποστήριξη της ναζιστικής γκεστάπο. Δεν έλειπαν ακόμα και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, πάλι κατά το γερμανικό πρότυπο, τα λεγόμενα Tarrafal. H Πορτογαλία, παρά το καθεστώς στυγνής αποικιακής εκμετάλλευσης που εφάρμοζε στις κυρίως αφρικανικές κτήσεις της, παρέμενε μια χώρα αγροτική, φτωχή και βαθιά καθυστερημένη, με το 1/3 του πληθυσμού να είναι αναλφάβητο.

Το 1968 μετά από εγκεφαλικό του Σαλαζάρ και οριστικά το 1970 μετά το θάνατο του τελευταίου,  τα ηνία της εξουσίας πέρασαν στο Μαρσέλου Καετάνου, ο οποίος παρά τα περιορισμένα μέτρα “φιλελευθεροποίησης”, δεν άλλαξε επί της ουσίας τον αυταρχικό χαρακτήρα του καθεστώτος. Έχοντας τηρήσει, όπως και ο ισχυρός του ομόλογος Φρανθίσκο Φράνκο, στάση ευμενούς προς τον άξονα ουδετερότητας στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Σαλαζάρ μπορούσε να υπολογίζει σε αμέριστη στήριξη των δυτικών συμμάχων μεταπολεμικά, κάτι που πιστοποποιήθηκε πανηγυρικά με τη συμπερίληψη της Πορτογαλίας στα ιδρυτικά μέλη του ΝΑΤΟ το 1949 και την ίδρυση αεροπορικής βάση στο νησί Τερσέιρα των Αζορών, η οποία πρόσφατα ενοχοποιήθηκε για αύξηση των περιστατικών καρκίνου μεταξύ των κατοίκων.

Ο πόλεμος των αποικιών και η κρίση της δικτατορίας

Σημείο καμπής για τη χούντα του Σαλαζάρ υπήρξε ο πόλεμος κατά των κινημάτων ανεξαρτησίας της Ανγκόλας και της Μοζαμβίκης από το 1961 κι εξής. To δυσβάστακτο οικονομικό και ανθρώπινο κόστος του πολέμου, που επέτεινε την ήδη έντονη εξαθλίωση μεγάλων τμημάτων του πορτογαλικού πληθυσμού είχε αντίκτυπο και στις ένοπλες δυνάμεις της χώρας. Το Φλεβάρη εκδηλώθηκε ρήγμα στην ηγεσία του στρατεύματος, όταν ο αντιπρόεδρος του Γενικού Επιτελού Αντόνιου δε Σπίνουλα εξέδωσε το βιβλίο “Η Πορτογαλία και το μέλλον”, στο οποίο κατήγγειλε τον αποικιακό πόλεμο, προτείνοντας ως διέξοδο τη λαϊκή συμμετοχή στην πολιτική διαδικασία και την αυτοδιάθεση των αποικιών.

Το βιβλίο ήταν το έναυσμα που χρειαζόταν το MFA για δράση, το οποίο την ίδια περίοδο γνώρισε ραγδαία εξάπλωση της επιρροής του στο λαό. Ο Καετάνου εκδίωξε τον Σπίνουλα και τον αργηχό του ΓΕΣ Φρανσίσκου ντα Κόστα Γκόμες, ενώ κυκλοφόρησαν και φήμες για σύλληψη 22 αξιωματικών που επιτάχυναν τις προετοιμασίες για το κίνημα. Στις 24 Απρίλη 1974 λίγα λεπτά πριν τις 11 το βράδυ, ο κρατικός ραδιοσταθμός της Πορτογαλίας μετέδωσε το ερωτικό τραγούδι “E depois do Adeus” (Και μετά το αντίο), που ήταν η συμμετοχή της χώρας στη Eurovision εκείνης της χρονιάς. Το τραγούδι ήταν το πρώτό σήμα για την έναρξη του κινήματος από τα μυημένα στρατεύματα.

Λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 25ης Απρίλη δόθηκε και το δεύτερο σινιάλο, όταν ο εκφωνητής του καθολικού ραδιοφώνου Ράδιο Ρενασένσα, διάβασε την πρώτη στροφή του απαγορευμένου από τη δικτατορία τραγουδιού  “Grândola, Vila Morena”, που έμελε να γίνει ο ύμνος της επανάστασης των γαρυφάλλων, ενώ λίγο μετά μεταδόθηκε ολόκληρο από τον αντιφασίστα καλλιτέχνη Ζέκα Αφόνσου.  Μετά από 18 ώρες η παλαιότερη δικτατορία της Ευρώπης ήταν πια παρελθόν. Στο κίνημα πρωτοστάτησαν κυρίως νεαροί αξιωματικοί κατώτερων βαθμίδων, καθώς η έναρξη του αποικιακού πολέμου σήμανε την μαζική εκπαίδευση αξιωματικών από τις τάξεις του λαού, που κλήθηκαν παράλληλα να πληρώσουν και τον πιο βαρύ φόρο αίματος για την υπεράσπιση των αποικιακών κτήσεων της δικτατορίας. Αυτοί οι άνδρες έφθασαν μετά στρατιωτικά τους οχήματα στη Λισσαβώνα για να καταλάβουν υπουργεία, την κρατική ραδιοτηλεόραση και το αεροδρόμιο, ενώ και η πλειονότητα του υπόλοιπου στρατού συντάχθηκε με τους εξεγερμένους, υπό την ενθουσιώδη υποστήριξη του πλήθους.

Η επανάσταση των γαρυφάλλων επικρατεί

Ο λαός συμμετείχε ενεργά στα γεγονότα, απειλώντας με λιντσάρισμα τα όργνα της δικτατορίας, την ώρα που οι πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν, εργάτες κατέλαβαν εργοστάσια και ακτήμονες μετέτρεψαν σε συνεταιρισμούς τις εκτάσεις των μεγαλογαιοκτημόνων. Ο Καετάνου, πολιορκημένος από παντού, δέχτηκε να παραιτηθεί, ζητώντας η εξουσία να ανατεθεί στο Σπίνουλα, για “να μην περάσει η εξουσία στους δρόμους”. Αν και αρχικά ο MFA δεν επιθυμούσαν αυτή την εξέλιξη (και πράγματι ο Σπίνουλα το 1975 θα πραγματοποιούσε αποτυχημένο πραξικόπημα, διαφεύγοντας μετά στο εξωτερικό), ο ηγέτης της Οτέλου Καρβάλιου αποδέχτηκε τελικά την πρόταση, φοβούμενος αιματοχυσία σε αντίθετη περίπτωση. Ο Καετάνου διέφυγε μέσω του στρατιωτικού αεροδρομία Λισαβώνας αρχικά στην πορτογαλική νήσο Μαδέιρα κι αργότερα στη Βραζιλία.

Μεγαλύτερη αντίσταση προέβαλε το βασικό στήριγμα του καθεστώτος, η μυστική αστυνομία PIDE, κατά την πολιορκία του κτιρίου της από το πλήθος. Η αστυνομία απάντησε στην απόπειρα κατάληψης με πυροβολισμούς που κατέληξαν σε θανάτους 4 διαδηλωτών. Ο λαός δεν έφυγε από τη θέση του, αλλά φωνάζοντας “Θάνατος στην PIDE” και “Δολοφόνοι”, εξανάγκασε το άλλο πρωί τα όργανα καταστολής σε παράδοση. Καταλαμβάνοντας το κτίριο, οι διαδηλωτές κατέλαβαν το αρχείο, το οπλοστάσιο αλλά και τα εργαλεία βασανισμού του μισητού οργάνου. Μυστικοί πράκτορες και πληροφοριοδότες της PIDE εντοπίστηκαν σε δημόσιες υπηρεσίες, πανεπιστήμια και σχολεία, ενώ ο τελευταίος αρχηγός της, Σίλβα Παΐς συνελήφθη στο διαμέρισμά του.

Οι πολιτικές εξελίξεις στη χώρα ήταν ραγδαίες, καθώς τις επόμενες μέρες γύρισαν πολλοί αντιστασιακοί και πολιτικοί εξόριστοι στη χώρα, ανάμεσά τους ο ηγέτης του Σοσιαλιστικού Κόμματος Μάριου Σουάρες από τη Δυτική Γερμανία και ο ιστορικός ηγέτης του Πορτογαλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, που είχε πρωτοστατήσει στον αντιδιδακτορικό αγώνα, Άλβαρου Κουνιάλ, που είχε δραπετεύσει από τα μπουντρούμια της PIDE για να βρεθεί στη Μόσχα και την Πράγα.

Την 1η Μάη εκδόθηκε ο νόμος περί γενικής αμνηστίας, που αφορούσε τους περίπου 100.000 λιποτάκτες και ανυπότακτους του αποικιακού πολέμου, ενώ την ίδια μέρα εορτάστηκε σε αθλητικό στάδιο της πόλης (που από τότε ονομάζεται Στάδιο 1ης Μάη), από 100.000 λαού και στρατού η απελευθέρωση παρουσία των Σουάρες και του Κουνιάλ. H Πορτογαλία έμπαινε σε μια περίοδο έντονης ριζοσπαστικοποίησης την επόμενη διετία, με πρωταγωνιστικό το ρόλο του ΚΚΠ και των προσκείμενων σε αυτό αξιωματικών, που τερματίστηκε με την ανάδειξη του Σουάρες, όταν είχε πια επέλθει σε οριστική ρήξη με τους κομμουνιστές, στις εκλογές του 1976.

Σουάρες και Κουνιάλ στην παλλαϊκή συγκέντρωση της Πρωτομαγιάς του 1974

Συνέπειες και πολιτική κληρονομιά του κινήματος

Μπορεί η ευκαιρία ενός ριζικού μετασχηματισμού της πορτογαλικής κοινωνίας να χάθηκε την επαύριο της επανάστασης των γαρυφάλλων, ωστόσο η παρακαταθήκη της υπήρξε εξαιρετικά σημαντική και πολύπλευρη. Πέρα από την πτώση της δικτατορίας, καταλυτική υπήρξε η συμβολή της στην ανεξαρτητοποίηση της Μοζαμβίκης, της Ανγκόλας και των μικρότερων πορτογαλικών κτήσεων (με μερική εξαίρεση το Ανατολικό Τιμόρ, που καταλήφθηκε λίγο μετά την απόσυρση των Πορτογάλων από την Ινδονησία ως το 2002), τερματίζοντας οριστικά την μακραίωνη αποικιοκρατική παράδοση της χώρας. Επιπλέον, συνέβαλε στο ότι, παρά τις πολύ αλλαγμένες πλέον συνθήκες διεθνώς και στο εσωτερικό της, δεν έχει αναπτυχθεί μέχρι στιγμής κάποιο αξιόλογο νεοφασιστικό ή ακροδεξιό κίνημα, ούτε τα επίπεδα νοσταλγίας για την περίοδο μπορούν να συγκριθούν με εκείνα της πρώην φρανκικής Ισπανίας ή οποιασδήποτε άλλης ευρωπαϊκής χώρας που γνώρισε συγκρίσιμα καθεστώτα, περιλαμβανομένης της Ελλάδας. Υπολείμματα της αλλοτινής “αριστερής ιδεολογικής ηγεμονίας” εντοπίζονται ακόμα και σήμερα στις ονομασίες των βασικών πολιτικών σχηματισμών της χώρας, όπου ακόμα και το βασικό κεντροδεξιό κόμμα της χώρας ονομάζεται “Σοσιαλδημοκρατικό”, ενώ το δεξιότερό του χριστιανικό συντηρητικό κόμμα, “Δημοκρατικό και Κοινωνικό Κέντρο”.

Δύσκολες Νύχτες