‘Ερικ Χόμπσμπάουμ – Ο τίμιος οπορτουνισμός στην ιστοριογραφία
Αν και αποστασιοποιήθηκε από τις κάποτε έντονα φιλοσοβιετικές του αντιλήψεις, προσεγγίζοντας ευρωκομμουνιστικές και σοσιαλδημοκρατικές θέσεις, οι συντηρητικοί επικριτές του δεν του συγχώρεσαν ούτε μετά θάνατον τον υποτιθέμενα ισόβιο “σταλινισμό¨του, ουσιαστικά την άρνησή του να αποκηρύξει τη συμπάθεια του στις μαρξιστικές ιδέες,
Συμπληρώνονται σήμερα 101 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου Βρετανού ιστορικού Έρικ Χόμπσμπαουμ, το σημαδιακό έτος των επαναστάσεων 1917, που έμελλε τόσο να κεντρίσουν το πολιτικό και ερευνητικό του ενδιαφέρον. Στρατεύθηκε στο κομμουνιστικό κίνημα της χώρας του και ανδρώθηκε επιστημονικά μεταξύ σπουδαίων εκπροσώπων της βρετανικής μαρξιστικής ιστοριογραφίας. Αργότερα αποστασιοποιήθηκε από τις κάποτε έντονα φιλοσοβιετικές του αντιλήψεις, προσεγγίζοντας ευρωκομμουνιστικές και σοσιαλδημοκρατικές θέσεις, οι συντηρητικοί επικριτές του δεν του συγχώρεσαν ούτε μετά θάνατον τον υποτιθέμενα ισόβιο “σταλινισμό” του, ουσιαστικά την άρνησή του να αποκηρύξει τη συμπάθεια του στις μαρξιστικές ιδέες, ακόμα και στην ΕΣΣΔ, παρά την σκληρή κριτική που έφτασε να της ασκεί στα έργα του. Όπως σημείωνε ακόμα και το 2002, “Μέχρι σήμερα παρατηρώ τον εαυτό μου να αντιμετωπίζει τη μνήμη και την παράδοση της ΕΣΣΔ με επιείκια και τρυφερότητα”.
Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια σε οικογένεια εβραϊκής καταγωγής, ως γιος αποικακού υπαλλήλου, του Πέρσι Χόμπσμπαουμ και της Αυστριακής συζύγου του Νέλυ Γκρίν. Ο Χομπσμπάουμ πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη Βιέννη κι όπως έλεγε στα 10 του χρόνια πήρε τα πρώτα του πολιτικά ερεθίσματα, βλέποντας την πυρκαγιά του Βιεννέζικου Δικαστικού Μεγάρου κι ακούγοντας δυο κυρίες να μιλούν για τον Τρότσκι. Έχασε μέσα σε λίγα χρόνια και τους δύο γονείς του και με τη μικρή αδερφή του πήγε στο Βερολίνο σ’ένα θείο το 1931, όπου έγινε μέλος της μαθητικής οργάνωσης του ΚΚΓ, μελετώντας παράλληλα τα έργα του Μαρξ.
Ο θείος του μετανάστευσε για επαγγελματικούς λόγους το 1934 στην Αγγλία μαζί με τα ανήψια του. Εκεί ο Χομπσμπάουμ ήρθε σε επαφή με την τζαζ, που αργότερα θα γίνει κι αυτή ένα από τα πολλά αντικείμενα μελέτης του. Σπούδασε με υποτροφία στο King’s College του Καίμπριτζ ιστορία και μπήκε το 1936 ως φοιτητής στο Κομμουνιστικό Κόμμα Βρετανίας. Δήλωσε εθελοντής στην Υπηρεσία Ειδήσεων του στρατού κατά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, αλλά αποκλείστηκε λόγω πολιτικών φρονημάτων, υπηρετώντας σε άλλην υπηρεσία. Η επαφή του με ανθρώπους της εργατικής τάξης στη διάρκεια του πολέμου τον επηρέασε ιδιαίτερα. Από το 1942 βρέθηκε στο στόχαστρο της ΜΙ5 και ΜΙ6, δηλαδή των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, που απέτρεψαν το διορισμό του ως σύμβουλου εξωτερικής πολιτικής όσο και το διορισμό του στο Καίμπριτζ μεταπολεμικά. Τα σχετικά αρχεία δημοσιεύτηκαν μόλις το 2014, δυο χρόνια μετά το θάνατο του ιστορικού.
Άρχισε να διδάσκεια το 1947 στο Κολλέγιο Μπίρμπεκ του πανεπιστημίου του Λονδίνου και ένα χρόνο μετά δημοσίευσε το πρώτο του έργο, με θέμα το κίνημα του Φαβιανισμού. Από το 1946 ανήκε στην ομάδα ιστορικών του ΚΚΒ, μαζί με σπουδαία ονόματα όπως ο Κρίστοφερ Χιλ και ο Ε.Π Τόμπσον. Μετά τα γεγονότα της Ουγγαρίας το 1956 πολλοί συνάδελφοί του εγκατέλειψαν το κόμμα, ο ίδιος παρά την επικριτική του στάση επέλεξε τότε να παραμείνει μέλος του κόμματος. Τα έργα του δε δημοσιεύονταν στη Σοβιετική Ένωση, στη ΓΛΔ ωστόσο του επιτρεπόταν για πολλά χρόνια να συμμετέχει σε έργα οικονομικής ιστορίας ως “συνεργάτης σε ρόλο συμβούλου”.
Το πρώτο σημαντικό του έργο ήταν το “Πρωτόγονοι Εξεγερμένοι” το 1959, όπου μελετά σειρά κινημάτων εκτός σοσιαλιστικού κι εργατικού πλαισίου, όπως τη μαφία και το ληστρικό φαινόμενο, στις κοινωικές προεκτάσεις του οποίου θα αφιερώσει το έργο του “Ληστές” (1969). Παρέμεινε μέλος του ΚΚΒ μέχρι και τις ανατροπές του 1991, αποτελώντας από το 1975 έναν από τους βασικούς εκπροσώπους της ευρωκομμμουνιστικής του πτέρυγας. Δίδαξε σε μια σειρά πανεπιστημίων σε όλο τον κόσμο και τιμήθηκε το 1998 με τον τίτλο του Companion of Honour, που ήταν μία μόνο από τις σημαντικές διακρίσεις που έλαβε στη διάρκεια της ζωής του. Η αυτοβιογραφία του “Ενδιαφέροντες καιροί” κυκλοφόρησε το 2002. Γνωστότερο έργο του είναι η τριλογία του για την ευρωπαϊκή και διεθνή ιστορία από το 1789 ως το 1991, με την τετραλογία: Η εποχή των επαναστάσεων (1789-1848), Η εποχή του κεφαλαίου (1848-1875), Η εποχή των αυτοκρατοριών (1875-1914) και η “Εποχή των Άκρων. Ο σύντομος 20ος αιώνας 1914-1991”.
Σημαντική θεωρείται η συμβολή του στη μελέτη του εθνικού φαινομένο με το έργο του “Έθνη και Εθνικισμός από το 1780 ως σήμερα”. Για τον Χοπσμπάουμ εθνικισμός είναι η ιδεολογία βάσει της οποίας το πολιτικό και το εθνικό συμπίπτει, αντιμετωπίζοντας το έθνος ως μια μεταβαλλόμενη, σύγχρονη έννοια, που εκπορεύεται από τον εθνικισμό κι όχι αντίστροφα. Υπογραμμίζει παράλληλα τις τεχνικές, πολιτικές, διοικητικές και οικονομικές προϋποθέσεις για την ανάδυση ενός έθνους, όπως τον εναίο κρατικό μηχανισμό, την υποχρεωτική θητεία, την καθολική εκπαίδευση. Κατά τη γνώμη του ο εθνικισμός δημιουργείται και εκπορεύεται άνωθεν, πρέπει ωστόσο να μελετάται από τα κάτω, όπου ριζώνει περισσότερο και είναι ιδιαίτερα ισχυρός παρότι δυνάμει μεταβλητός.
Το τελευταίο βιβλίο που δημοσιεύτηκε πριν το θάνατό του ήταν το “Πώς ν’αλλάξουμε τον Κόσμο. Μαρξ και μαρξισμός 1840-2011”, επηρεασμένος και από την παγκόσμια οικονομική κρίση που ξανάφερνε στην επικαιρότητα το έργο του Γερμανού επαναστάτη στοχαστή. Στο βιβλίο εξετάζει τις απαρχές της μαρξιστικής σκέψης και την πρόσληψή της στο διάβα των ετών και σε παγκόσμια κλίμακα, περιέχοντας σειρά από ενδιάφεροντα στοιχεία, με βασικό αδύναμο στοιχείο την προσπάθεια απόσπασης του Μαρξ από “τα λενινιστικά καθεστώτα” και γενικά τη μονομέρεια με την οποία παρουσιάζει την αντιμετώπιση του έργου του φιλοσόφου στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Η αντιμετώπιση αυτή δεν ήταν βέβαια τυχαία, αλλά εντασσόταν στη γενικότερη πεποίθησή του πως υπήρχε καπιταλισμός με “ανθρώπινο πρόσωπο” κι ότι η κρίση θα ήταν ένα καλό εφαλτήριο για μια αναζωογόνηση του παλιού αναδιανεμητικού αστικού κράτους της δυτικής Ευρώπης.
Από το 2010 διέθετε περιορισμένη κινητικότητα μετά από πτώση, ενώ έφυγε από τη ζωή την 1η Οκτώβρη 2012 σε νοσοκομείο του Λονδίνου από πνευμονία, προκαλώντας αναρίθηματα δημοσιεύματα και αφιερώματα στη ζωή και στο έργο του ανά τον κόσμο.
Notice: Only variables should be assigned by reference in /srv/katiousa/pub_dir/wp-content/themes/katiousa_theme/comments.php on line 6
Notice: Only variables should be passed by reference in /srv/katiousa/pub_dir/wp-content/themes/katiousa_theme/functions.php on line 38
Notice: Only variables should be assigned by reference in /srv/katiousa/pub_dir/wp-content/themes/katiousa_theme/functions.php on line 38
5 Σχόλια
Πραγματικά δεν έχω καταλάβει για να είμαι ειλικρινής…Και αυτό το θέμα τελευταία με απασχόλησε με αφορμή μια εργασία που έκανα οπότε διάβασα την Εποχή των Επαναστάσεων (από την τριλογία). O Hobsbawm είναι τελικά μαρξιστής ή είναι αναθεωρητής του μαρξισμού; Δεν κατάλαβα πολύ καλά το άρθρο. Σαν να μου φάνηκε λίγο διφορούμενο το άρθρο…Εννοώ ο “τίμιος οπορτουνισμός”. Δε νομίζω ότι τιμιότητα και οπορτουνισμός πάνε μαζί οπότε μάλλον ο τίτλος είναι προφανώς ειρωνικός. Απλά προσπαθώ να καταλάβω. Γιατί όντως το συγκεκριμένο βιβλίο μου φάνηκε ανασυνθετικό ιδίως για τον 19ο αιώνα που τόσες παρερμηνείες έχουν διατυπωθεί. Επιπλέον ο Hobsbawm είχε καταφερθεί σε ένα δοκίμιο του (Η συμβολή του Κ. Μαρξ στην ιστοριογραφία) κατά του “αγοραίου μαρξισμού”, όπως τον ονόμαζε (έκανε μια επίθεση σε όσους ιστοριογράφους συνδέουν ακρίτως τη βάση με το εποικοδόμημα χωρίς να ελέγχουν τα ενδιάμεσα στάδια, π.χ. το βαθμό συνειδητότητας των μαζών κ.ο.κ.). Από την άλλη πλευρά η αλήθεια είναι ότι δεν μου αρέσουν καθόλου οι δημόσια διατυπωμένες θέσεις του για την Ε.Σ.Σ.Δ., τις θεωρώ ανεδαφικές και ανυπόστατες γιατί μονίμως παραγνωρίζει τις τεράστιες κατακτήσεις της, που -μολονότι τεράστια- δεν ήταν, όμως, μόνο η συντριβή του φασισμού. Θα ήθελα να με βοηθήσετε έχει σημασία γιατί κάνω μια εργασία και θα ήθελα να ξέρω αν θα έπρεπε να τον συμπεριλάβω στη βιβλιογραφία μου. Μέρες ψάχνω αυτό στον Ριζοσπάστη και ξαφνικά το βλέπω εδώ δημοσιευμένο. Θέλω να πω ότι μέχρι τώρα στο θέμα που με απασχολεί έχω αξιοποιήσει τη Βιβλιοθήκη της Σύγχρονης Εποχής και δεν θέλω να παρεκκλίνω. Από την άλλη μία θέση του Hobsbawm στην Εποχή των Επαναστάσεων θεωρώ ότι είναι σχετική με αυτό που ψάχνω. Εν κατακλείδι τι εννοείτε ο “τίμιος οπορτουνισμός” στην ιστοριογραφία γιατί δεν μου φαίνεται καλό αυτό. Αναθεωρούσε εν τέλει πράγματα στην Ιστορία γιατί ως γνωστόν μία φορά οπορτουνιστής =για πάντα οπορτουνιστής. Κι αν είναι έτσι δεν τον συμπεριλαμβάνω καν στην εργασία μου (έχει να κάνει με τη Συνωμοσία των Ίσων του Babeuf και τη θέση του Ένγκελς στο Αντι-Ντύρινγκ σχετικά με τον Babeuf. Γενικά δεν οικειοποιούμαι απόψεις, εμμένω στην παρουσίαση των πρωτότυπων κειμένων. Κι ευτυχώς για μένα βέβαια έχει και η ΚΟΜΕΠ άρθρο σχετικό και μία σχετική βιβλιογραφία από κάτω , οπότε έχω μια πυξίδα και μια καθοδήγηση, απλά μου φάνηκε ενδιαφέρουσα η θέση του Hobsbawm. Ιδίως από την στιγμή που η αστική ιστοριογραφία συνδέει τις απαρχές του κομμουνισμού με…τον Ιακωβινισμό. Τραγικό. Σας παρακαλώ απαντήστε μου
O χαρακτηρισμός “τίμιος οπορτουνιστής” δεν είναι δική μου εφεύρεση προφανώς, αυτό που εννοώ πάντως είναι ότι οι θέσεις του βασίζονταν σε καλή προαίρεση, δεν ήταν αποτέλεσμα συνειδητής προσχώρησης στον αντίπαλο. Κατά τα άλλα, τον θεωρώ ως ιστορικό επηρεασμένο από το μαρξισμό, μαρξιστή ωστόσο δεν μπορώ να χαρακτηρίσω κάποιον που δεν ασπάζεται ή έστω δεν προκρίνει την επαναστατική προοπτική του μαρξισμού. Το δικό μου “μαρξιστόμετρο” δεν έχει όμως καμία σημασία, δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να κρίνετε εσείς η ίδια με βάση όσα διαβάσατε ή θα διαβάσετε. Δε βλέπω κάποιο λόγο για να μην τον περιλάβετε στη βιβλιογραφία σας εφόσον έχει διατυπώσει κάτι που σας φαίνεται ενδιαφέρον και τεκμηριωμένο, αυτό θα ίσχυε ακόμα και για συντηρητικούς αστούς ιστορικούς. Μπορείτε να επισημάνετε, αν αυτό εξυπηρετεί τους σκοπούς της εργασίας, από ποια σκοπιά μιλάει ο συγγραφέας, αλλά να τον απορρίψετε μόνο λόγω πολιτικής διαφωνίας δε θα το έκρινα σκόπιμο.
Κατα τη γνωμη μου το τελευταιο του βιβλιο “η εποχη των ακρων” μπορει να χαρακτηριστει καθαρα αναθεωρητικο και μαλιστα προωθημενα αναθεωρητικο.
Για το φιλο που διερωταται για τη βιβλιογραφια
ασφαλως δεν μπορουμε να περιοριζουμε τις πηγες μας μονο στα βιβλια που εχει βγαλει η Σ.Ε. Διαβαζουμε κριτικα πολυ ευρυτερη βιβλιογραφια και συνθετουμε λαμβανοντας υποψη μας παντα (εφοσον αυτη ειναι και η ιδεολογια μας) το εργαλειο εκεινο που λεγεται μαρξισμος – λενινισμος. Κατα τη γνωμη μου αποτελει καλο φιλτρο για να κρινουμε τα οσα προσλαμβανουμε και να τα αξιολογουμε. Παντως σε καμια περιπτωση δεν πρεπει να περιοριζομαστε στα αναγνωσματα που ειναι “με τη βουλα” δικα μας… στο κατω κατω ακομα και τα πιο κλασικα κειμενα των θεωρητικων μας χρησιμοποιουν ευρυτατη βιβλιογραφια, καποιες φορες μονο για να την κριτικαρουν ενω αλλες φορες την αξιοποιουν.
Βασικά είμαι η ίδια που δημοσίευσα το αρχικό σχόλιο απλά ξέχασα τον κωδικό κι αναγκάστηκα να αλλάξω προφίλ τελοσπάντων. Να σας πω την αλήθεια δεν έχει να κάνει με μαρξιστομετρο, έχει να κάνει με την αναθεώρηση του μαρξισμού και τη συστηματική παραχάραξη της ιστορίας. Ιδίως για τα επαναστατικά κινήματα πριν από την έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου που δεν έχουν μια παγιωμένη ιδεολογία ή παρουσιάζουν ελλειμματική ταξική συνείδηση η παραχάραξη είναι ακόμα πιο έντονη. Γι αυτό προσπαθώ να αποφεύγω αναλύσεις για τις οποίες δεν είμαι σίγουρη. Επιπλέον είναι πολύ ελλειπτική και συγκεχυμένη η γνώση μου γύρω από τα πρώτα κινήματα του τέλους του 18ου αιώνα που προς το παρόν εξετάζω. Οπότε θέλω να έχω μία σταθερά. Εκτός από την ΚΟΜΕΠ που βρήκα ένα άρθρο με “για την οργάνωση των κομμουνιστών στην Ιστορία”, όπως επιγράφεται δεν έχω μία βιβλιογραφία που να μπορώ να ανατρέξω.Με εξαίρεση βέβαια από κάποια μεμονωμένα άρθρα του Κατσιμάνη στον Ριζοσπάστη και το βιβλίο του G. LEFEBVRE με τίτλο Η Γαλλική Επανάσταση που αναφέρει κάποια πράγματα για τα πρώιμα ταξικά κινήματα της αριστερής πτέρυγας του Ιακωβινισμού. Πάντως κι εγώ πιστεύω ότι η Εποχή των Άκρων του Χόμπσμπάουμ είναι αναθεωρητική. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για τις επισημάνσεις σας και για τις απαντήσεις σας.