Eσύ πόσο Νεάντερταλ κρύβεις μέσα σου; – Τι μας άφησαν τα παρεξηγημένα “ξαδερφάκια” του homo sapiens

Οι Νεάντερταλ είναι – τηρουμένων των αναλογιών – κάτι σαν τους “Βάνδαλους” της προϊστορίας. Μ’ αυτό εννοώ ότι όπως το συγκεκριμένο γερμανικό φύλο συνδέθηκε μονόπλευρα με λουτρά αίματος και καταστροφής, χωρίς να είναι περισσότερο άγριο από άλλα βαρβαρικά φύλα της εποχής και παρότι δεν ήταν άμοιρο πολιτιστικών επιτευγμάτων, έτσι και o Homo Neanderthalensis, όπως είναι η επιστημονική του ονομασία, μικρή μόνο σχέση είχε με το στερεότυπο του άγριου και μάλλον χαζού αγριανθρώπου που κυριαρχεί μέχρι σήμερα. Oι γνώσεις που αποκτάμε μετά από σχεδόν δυο αιώνες μελέτης αυτού του στενού συγγενή του σύγχρονου ανθρώπου δείχνουν ένα πολύ πιο περίπλοκο πλάσμα, με ιδιότητες που αναγνωρίζουμε απόλυτα ως καθαρά “ανθρώπινες”.

Αν και πήραν το όνομά τους του από τη γερμανική κοιλάδα του Νεάντερ στη Βόρεια Ρηνανία – Βεστφαλία, η πρώτη επαφή μας στη νεότερη εποχή με τους Νεάντερταλ έγινε το 1829, όταν βρέθηκε το κρανίο ενός παιδιού σε σπηλιά του Βελγίου, χωρίς τότε κάποιος να αναγνωρίσει τη σημασία του. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1856, στην επίμαχη κοιλάδα βρέθηκαν τα πρώτα οστά νεάντερταλ, που κατέπληξαν τους ειδικούς, καθώς έμοιαζαν ανθρώπινα, αλλά εμφάνιζαν έντονο οφρυακό τόξο, μεγάλα ρουθούνια και παρέπεμπαν σε ένα πιο κοντό και γεροδεμένα ανάστημα σε σχέση με το homo sapiens. Αρχικά θεωρήθηκε μια “άγρια και βάρβαρη φυλή αρχαίου ανθρώπου” – ένα στερεότυπο αειθαλές ως τις μέρες μας όπως είπαμε – ενώ λίγα χρόνια μετά έγινε φανερό ότι τα οστά ανήκαν σε ένα διαφορετικό είδος, τον άνθρωπο του Νεάντερταλ.

Αναπαράσταση νεάνταρταλ στο μουσείο Σμιθσόνιαν της Ουάσινγκτον

Οι διαμάχες μεταξύ των παλαιοανθρωπολόγων και άλλων επιστημόνων του πεδίου, τόσο για τις χρονολογήσεις των σκελετικών και άλλων ευρημάτων, όσο και για την εξελικτική γραμμή της δημιουργίας του σύγχρονου ανθρώπου είναι ιδιαίτερα ζωηρές, σε γενικές γραμμές ωστόσο θεωρείται βέβαιο ότι ο Νεάντερταλ δεν ήταν άμεσος πρόγονος του homo sapiens, αλλά συγγενικό είδος με τελευταίο κοινό πρόγονο τον “Όρθιο άνθρωπο” (Homo erectus) που πρωτοεμφανίστηκε πριν 2 εκ. χρόνια. Η εμφάνισή τους ως ξεχωριστό είδος ανθρωπίδα τοποθετείται συνήθως μεταξύ του 300.000 και 200.000 π.Χ στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στο νότιο και κεντρικό τμήμα της, ενώ σταδιακά ο νεάντερταλ εξαπλώθηκε σε περιοχές της σημερινής Μέσης Ανατολής, και της κεντρικής Ασίας, ως τα βουνά Αλτάι της Σιβηρίας.

Αν και δεν μπορεί να γίνει λόγος για απόλυτα ενιαίο τρόπο ζωής σε όλη τη διάρκεια και γεωγραφική επικράτεια ύπαρξης των νεάντερταλ, τα αρχαιολογικά ευρήματα εμπλουτίζουν διαρκώς τις γνώσεις μας την καθημερινότητά τους, η οποία δεν είχε και πολλά να ζηλέψει από εκείνη του “σοφού ανθρώπου” που θα αναδυόταν γύρω στο 300.000 π.Χ. στην Αφρική, όπου και θα παρέμενε για πολλές ακόμα χιλιετίες, χωρίς να διασταυρώσει στο ίδιο διάστημα τα ίχνη του με τους βορειότερους συγγενείς του.

Αναπαράσταση νεάντερταλ με κοστούμι στο Μουσείο Νεάντερταλ στο Μέτμαν της Γερμανίας

Οι νεάντερταλ ζούσαν σε μικρές, απομονωμένες μεταξύ τους ομάδες, κατά προτίμηση σε σπηλιές και βραχοσκεπές, αλλά και σε ξέφωτα και δασώδεις εκτάσεις, όπου έστηναν πρόχειρες καλύβες με κλαδιά, δέρματα ζώων, ακόμα και κόκαλα μαμούθ. Ήταν εξαιρετικοί κυνηγοί ιδιαίτερα μεγάλων ζώων, αλλά εκτός από κρέας, η διατροφή τους είχε και φυτική προέλευση, ιδιαίτερα στις νοτιότερες περιοχές κατοίκησης. Γνώριζαν τη φωτιά, αλλά και τη θερμική επεξεργασία τροφίμων, δηλαδή τη μαγειρική. Ήταν επιδέξιοι στην κατασκευή εργαλείων και στο χειρισμό της πέτρας ειδικότερα, μεταδίδοντας ενδεχομένως τις τεχνικές τους στο Homo Sapiens όταν αυτοί άρχισαν να καταφτάνουν από την Αφρική στην Ευρώπη γύρω στο 45.000 π.Χ. Ήταν πιθανότατα οι πρώτοι ανθρωπίδες που εφηύραν ρούχα, τα οποία τους ήταν απαραίτητα στα ψυχρά κλίματα όπου κατά κανόνα διαβιούσαν, εν μέσω της εποχής των παγετώνων, ενώ υπάρχουν και κάποιες ενδείξεις καλλιτεχνικής δραστηριότητας, το συμβολικό φορτίο της οποίας μας είναι άγνωστο, όπως ισχύει εν πολλοίς και για τις αντίστοιχες δημιουργίες του Homo Sapiens. Τέτοιες ενδείξεις είναι η εύρεση βαμμένων κοχυλιών σε σπηλιές όπου έμεναν νεάντερταλ, συσσωρεύσεις μαγγανιούχων χρωστικών ουσιών που εικάζεται ότι χρησίμευαν ως βαφές σώματος, πολύχρωμα φτερά πουλιών που δεν προέρχονται από κατανάλωση του κρέατός τους, νύχια θαλάσσιου αετού που ερμηνεύτηκαν ως στοιχεία κοσμήματος, αλλά και η μάσκα του Λαρός – Κοτάρ, ένα λίθινο τέχνεργο που μοιάζει να εικονίζει πρόσωπο ζώου ή ανθρώπου, που από κάποιους ερευνητές αποδίδεται στους νέαντερταλ. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εύρεση υπολειμμάτων σχοινιού κατασκευασμένου από νεάντερταλ στη Γαλλία, σύμφωνα με πολύ πρόσφατη έρευνα, καθώς αποτελεί ένδειξη αυξημένων αριθμητικών και μνημονικών ικανοτήτων.

Η μάσκα του Λαρός – Κλοτάρ

Συναρπαστικό, αν και αμφιλεγόμενο, είναι το ενδεχόμενο οι Νεάντερταλ να ήταν οι πρώτοι που έφτιαξαν βραχογραφίες, ένα χαρακτηριστικό που θεωρούνταν προνόμια του “Homo sapiens” και μάλιστα γύρω στο 65.000 π.Χ., 25.000 χρόνια πριν τις πρώτες βεβαιωμένες σπηλαιογραφίες του σύγχρονου ανθρώπου. Ως δημιουργήματα των Νεάνταρταλ έχουν προταθεί σκηνές ζώων, αποτυπώματα χεριών με χρώμα, εγχαράξεις στο βράχο, τελείες και γεωμετρικά σχέδια σε τρεις σπηλιές στην Ισπανία.

Οι νεάντερταλ πραγματοποιούσαν ταφές των νεκρών τους, ενδεχομένως και με κτερίσματα, ενώ σε κάποιες έχουν βρεθεί ίχνη χρώματος, που ίσως είχαν συμβολική, κατ’ άλλους ακόμα και θρησκευτική σημασία. Ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός πως οι νεάντερταλ φαίνεται να φρόντιζαν τα πιο αδύναμα μέλη της κοινότητάς, καθώς δεν είναι λίγοι οι σκελετοί, με πιο γνωστό εκείνον ενός περίπου 40χρονου άνδρα (ηλικία ασυνήθιστα μεγάλη σε σχέση με το μέσο όρο), που έφερε πολλαπλά τραύματα που τον είχαν καταστήσει ανάπηρο πολύ πριν το θάνατό του, δείχνοντας ότι επιβίωνε χάρη στην υπόλοιπη ομάδα.

Πολλά είναι τα ερωτήματα που παραμένουν και για τις σχέσεις του homo sapiens με το “ξαδερφάκι του”, όταν ο πρώτος εγκατέλειψε την Αφρική. Τα δυο είδη συνυπήρξαν σε περιοχές της Ευρώπης για 2.500 ως ως 5.500 χιλιάδες χρόνια, μέχρι την εξαφάνιση των νεάντερταλ λίγο πριν ή μετά το 40.000 π.Χ, σύμφωνα με την κρατούσα άποψη. Οι πρόοδοι της γενετικής έδωσαν απάντηση σε ένα ερώτημα που από την αρχή αιχμαλώτιζε τη φαντασία ειδικών και μη, αν δηλαδή σύγχρονος άνθρωπος και νεάντερταλ είχαν σεξουαλικές επαφές και δη γόνιμες. Μέχρι και πριν λίγα μόλις χρόνια, το δεύτερο τουλάχιστον ενδεχόμενο αποκλειόταν από το μεγαλύτερο μέρος των ειδικών. Μετά το 2010, αναλύσεις γονιδιωμάτων νεάντερταλ και σύγχρονων ανθρώπων από την Αφρική και την Ευρασία, αλλά και άλλες γενετικές αναλύσεις, απέδειξαν ότι το 1-4% του DNA των κατοίκων της Ευρώπης και της Ασίας προέρχεται από τους Νεάντερταλ. Επιπλέον, η μελέτη σκελετικών ευρημάτων που είχαν προταθεί ως υβρίδια μεταξύ homo sapiens και νεάντερταλ επιβεβαίωσε περαιτέρω αυτό που για δεκαετίες έμοιαζε με τρελή ιδέα μεμονωμένων επιστημόνων, ότι δηλαδή πράγματι υπήρχαν όχι απλά διασταυρώσεις, αλλά και απόγονοι αυτών των ενώσεων. Μάλιστα, οι νεάντερταλ δε φαίνεται να ήταν οι μόνοι ανθρωπίδες με τους οποίους αναπτύχθηκαν οι πρόγονοί μας, αφού τα τελευταία χρόνια έχει τεκμηριωθεί η επιμειξία του homo sapiens με τους Ντενισόβαν, αφήνοντας ίχνη στο DNA σε πληθυσμούς της Νότιας Ασίας και Ωκεανίας, ιδιαίτερα των κατοίκων της Παπούας Νέας Γουινέας. Ερευνάται ακόμα το ενδεχόμενο τμήματα “αρχαίου” ανθρώπινου DNA να προέρχεται από άλλους ανθρωπίδες, που δεν έχουν ταυτοποιηθεί μέχρι σήμερα. Η ανάμειξη με τους νεάντερταλ δε φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένη, δεδομένου μάλιστα ότι υπάρχουν ενδείξεις πως οι αρσενικοί απόγονοι των επιμειξιών είχαν μειωμένη γονιμότητα, ενώ κατ’ άλλους και ο μόνος τρόπος γόνιμης επιμειξίας ήταν εκείνη των αρσενικών νεάντερταλ με θηλυκές homo sapiens. Ωστόσο, έχουν διατυπωθεί αρκετές υποθέσεις για την επίδραση του DNA των νεάντερταλ στους σύγχρονους Ευρωπαίους ειδικότερα, σε σχέση με το ανοιχτότερο χρώμα του δέρματος, το ανοσοποιητικό σύστημα, τους βιορυθμούς ανάλογα με το φως της μέρας, ακόμα και ορισμένες ψυχικές ασθένειες.

Αν όμως οι γενετικές ενδείξεις δε δείχνουν μαζική “απορρόφηση” των νεάντερταλ από το homo sapiens, τι προκάλεσε την εξαφάνιση αυτού του είδους, που με επιτυχία είχε επιζήσει σε αντίξοες συνθήκες  και απαιτητικά περιβάλλοντα για εκατοντάδες χιλιάδες χιλιετίες; Η παραδοσιακή άποψη, που ήθελε το σύγχρονο άνθρωπο να εκτοπίζει βίαια τους προκατόχους του στα εδάφη όπου επεκτείνονταν δεν έχει αρχαιολογική τεκμηρίωση. Η μεγαλύτερη πολιτισμική εξέλιξη του homo sapiens, που θα πρόσφερε πλεονεκτήματα επιβίωσης σε σχέση με τους νεάντερταλ διχάζει τους ερευνητές, κάποιοι από τους οποίους δεν εντοπίζουν μια τέτοια υπεροχή για την επίμαχη περίοδο, γύρω στο 40.000 π.Χ. όπως προαναφέραμε. Ευρύτερα αποδεκτό είναι ωστόσο ότι οι homo sapiens είχαν περισσότερους απογόνους, ζούσαν σε μεγαλύτερες ομάδες από τους νεάντερταλ και πιθανόν μπορούσαν να τεκνοποιήσουν γρηγορότερα και με μικρότερα μεσοδιαστήματα από τους συγγενείς τους.

Αναπαράσταση άντρα και γυναίκας στο Μουσείο Νεάντερταλ

Έχει προταθεί επίσης η πιθανότητα πως οι Homo sapiens έφεραν μαζί τους ασθένειες από την Αφρική ενάντια στις οποίες οι νεάντερταλ δεν είχαν αντισώματα, όπως συνέβη τηρουμένων των αναλογιών με τους κονκισταδόρες και τους Ινδιάνους στο νέο κόσμο. Άλλα πιθανά αίτια είναι οι κλιματολογικές αλλαγές, που επηρέασαν ενδεχομένως κάποιες βασικές πηγές διατροφής των νεάντερταλ, αλλά και μια καταστροφική έκρηξη στην Καμπανία της νότιας Ιταλίας γύρω στο 39.000π.Χ από ηφαίστειο 20χλμ μακριά από το Βεζούβιο. Η έκρηξη φαίνεται πως προκάλεσε, με την εκτίναξη μάγματος σε τεράστια ακτίνα, τη μετατροπή της Ευρώπης σε στέπα, κάτι που σήμαινε την εξαφάνιση πολλών φυτοφάγων θηλαστικών που αποτελούσαν προτιμώμενη πηγή διατροφής για τους νεάντερταλ. Όπως και σε άλλα μυστήρια της ιστορίας και της προϊστορίας, ίσως η συνύπαρξη διαφορετικών παραγόντων να εξηγεί αυτό το πολυσυζητημένο μυστήριο της προϊστορίας.

Είναι βέβαιο ότι η έρευνα για τους νεάντερταλ και συνολικά την εξέλιξη που έφερε το σύγχρονο άνθρωπο ως μοναδικό εκπρόσωπο του είδους Homo στον πλανήτη, μας επιφυλάσσει πολλές ακόμα εκπλήξεις. Η πορεία των νεάντερταλ αποτελεί ένδειξη ότι η τελική επικράτηση του homo sapiens ήταν μόνο ένα από τα πολλά πιθανά σενάρια στην εξελικτική ιστορία του γένους homo, που αποκαλύπτεται ως ολοένα πιο περίπλοκη και συναρπαστική από ό,τι νομίζαμε.