12 Οχτώβρη 1944 – Όταν ο λαός γιόρταζε τη λευτεριά του, χωρίς την κυβέρνησή του

12 Οκτώβρη 1944. Οι ναζί κατακτητές εκκενώνουν την πρωτεύουσα. Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ είναι η μόνη δύναμη που εξακολουθεί να δίνει μάχες, γνωρίζοντας πως ο πόλεμος συνεχίζεται μέχρι να συντριβεί ο φασισμός. Είναι σε θέση να καταλάβει την πρωτεύουσα με τις δυνάμεις του αλλά δεν το κάνει, γιατί δεσμεύεται από τις αντίστοιχες συμφωνίες που έχει υπογράψει η ηγεσία του ΕΑΜ. Ο λαός βγαίνει στους δρόμους για να αναπνεύσει τον καθαρό αέρα της λευτεριάς, μετά από 3,5 χρόνια σκλαβιάς. Τα περισσότερα στελέχη της κυβέρνησής του, ωστόσο, είναι πολύ μακριά από την Ελλάδα, απέχοντας από το έπος της Αντίστασης. Στην Ελλάδα βρίσκεται μόνο ένα κλιμάκιό της, ενώ οι αστοί πολιτικοί φαίνεται να κινούνται αμήχανοι, ζητώντας διαρκώς εγγυήσεις από το ΕΑΜ, για την ασφαλή μεταβίβαση και παρουσία τους στη χώρα. Είναι χαρακτηριστικό πως ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου φτάνει στην πρωτεύουσα έξι μέρες μετά από την απελευθέρωση, ενώ περνά την προηγούμενη νύχτα σε ένα σκάφος, για λόγους ασφαλείας. Ο αστικός πολιτικός κόσμος θα θυμάται για πάντα αυτές τις μέρες, για αυτό και μεταπολεμικά δεν τιμά επισήμως την επέτειο της απελευθέρωσης, σε μια παγκόσμια ίσως πρωτοτυπία.

Ακολουθεί ένα μικρό χρονικό από το πολύτιμο αρχείο του Ριζοσπάστη, που μεταδίδει τον ενθουσιασμό και τα γεγονότα της εποχής.

«Νάτες και πάλι οι σημαίες της Καισαριανής

νάτες οι γειτονιές κατηφορίζοντας

(…) βήματα, βήματα, βήματα σαν τις σάλπιγγες της δικαιοσύνης

βήματα σαν τα τύμπανα της ελπίδας

είμαστε πολλοί, είμαστε όλοι

βήματα που βαδίζουν σίγουρα στο μέλλον.

Ο ήλιος είναι το ζήτω του λαού καρφωμένο στο διάστημα

οι τζαμαρίες αντιγράφουν την παρέλαση

ετούτες οι φωνές θα μείνουν τυπωμένες στην πρόσοψη της ιστορίας

Ενας δεν έχει χέρια

του φυτρώνουν φτερά

Ενας πηδάει τη μάντρα

τα λεωφορεία σταμάτησαν μπρος σ’ ένα τείχος από ζήτω

τρέχουνε τα καρότσια των ανάπηρων στριμωγμένα απ’ τα ζήτω

η ευτυχία λοιπόν δεν είναι παραμύθι.

Περπατάτε!».

(Γιάννης Ρίτσος, «Οι γειτονιές του κόσμου»)

12 του Οκτώβρη 1944. Οι Γερμανοί δεν έχουν προλάβει ακόμα να εκκενώσουν την πόλη κι ο λαός της πρωτεύουσας, από τις συνοικίες, τα εργοστάσια, τα σχολεία, τα υπουργεία, τα καταστήματα ξεχύνεται στους αθηναϊκούς δρόμους ζητωκραυγάζοντας για την απελευθέρωσή του.

Κύματα κύματα η λαοθάλασσα πλημμυρίζει την πλατεία Συντάγματος, τις οδούς Πανεπιστημίου, Σταδίου, Ακαδημίας, το Ζάππειο, την πλατεία Ομονοίας. Σε λίγες ώρες τα πάντα σημαιοστολίστηκαν με γαλανόλευκες και κόκκινες σημαίες. Τεράστια πανό του ΕΑΜ και του ΚΚΕ υψώθηκαν και τα συνθήματα για μια νέα Ελλάδα, λαοκρατική, περνούν σε όλα τα χείλη.

Οι 1.264 μέρες σκλαβιάς στο φασισμό είχαν πια τελειώσει, οι μαχητές του ΕΛΑΣ κατέβασαν από την Ακρόπολη τη γερμανική σημαία, για να υψώσουν στη θέση της την ελληνική.

Συγκλονιστικά τα ρεπορτάζ για τις προηγούμενες μέρες, όπως καταγράφηκαν στην πρώτη έκδοση του «Ριζοσπάστη» που κυκλοφόρησε το ξημέρωμα της 12ης του Οκτώβρη χωρίς να έχει ακόμα την είδηση για την Απελευθέρωση. Εχει, όμως, το τι συνέβαινε ήδη στις γειτονιές. Κι αυτή η καταγραφή έχει ιδιαίτερη αξία για την ερμηνεία των γεγονότων που ακολούθησαν και που στέρησαν, τελικά, απ’ το λαό τη λευτεριά για την οποία τόσο πολύ είχε ματώσει.

«Στις 5 το απόγευμα της Κυριακής (8 του Οκτώβρη) αφού ξεκαθαρίσανε τους ταγματαλήτες από το οχυρό της δεξαμενής της Ούλεν, ύστερα από πεντάωρη σκληρή μάχη, τα ένδοξα παλληκάρια του ΕΛΑΣ μας, νικηφόρα, πάνοπλα με βαρύ και ελαφρύ οπλισμό, παρέλασαν στην κεντρική λεωφόρο και την Πλατεία της Εκκλησίας. Μέσα σε ζητωκραυγές του ενθουσιασμένου κόσμου που μαζεύτηκε απ’ όλο τον Περισσό και από τους γύρω συνοικισμούς με σημαιούλες στο πέτο, για να παρακολουθήση με θαυμασμό και βαθειά συγκίνηση την παρέλαση. Γυναίκες και κορίτσια φορτωμένα με άνθη τραγουδώντας τον Εθνικό ύμνο έραναν τις πάνοπλες διμοιρίες του νικηφόρου Στρατού μας».

«Μοναδικός ήταν ο ενθουσιασμός του λαού στη μεγάλη συγκέντρωση που έγινε την Κυριακή το απόγευμα στη Σχολή Ευελπίδων, ύστερ’ απ’ το διώξιμο των Προδοτών και την κατάληψή της από τον ΕΛΑΣ. Υψώθηκε η σημαία στη Σχολή ενώ τα πλήθη χειροκροτούσαν. Ακολούθησε παρέλαση των τμημάτων ΕΛΑΣ, ΕΑΜ, ΕΠΟΝ και χιλιάδων διαδηλωτών. Στην πλατεία μίλησαν ομιλητές αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ, ΕΑΜ, Ε.Α., ΕΠΟΝ. Ολα τα σπίτια των γύρω συνοικιών σημαιοστολίστηκαν».

«Το πρωί της Κυριακής έγιναν και στο Περιστέρι εκδηλώσεις της Λαϊκής Επιτροπής, γιορτές για την απελευθέρωση των Ορυχείων, την αγωνιζόμενη γυναίκα με ομιλήτρια μια γυναίκα. Μίλησε ο γραμματέας της Αχτίδας και άλλοι ομιλητές που χειροκροτήθηκαν».

«Τη Δευτέρα στις 9.30, πάνω από 300 φοιτητές και σπουδαστές μαζεύτηκαν στην αίθουσα της Φιλοσοφικής Σχολής για να γιορτάσουν μια μεγάλη νίκη τους: Το άνοιγμα του Πανεπιστημίου μας. Στον τοίχο τα συνθήματα “Ανοιχτά Σχολειά”, “Ζωή, χαρά και μόρφωση” κλείνουν τους αδιάκοπους αγώνες της φοιτητικής μας νειότης στα 3 χρόνια της σκλαβιάς. Μέσα σε θερμές εκδηλώσεις, οι πρώτοι ομιλητές ανοίγουν τη Συνέλευση της Κεντρικής Πανσπουδαστικής Επιτροπής Ανωτάτων Σχολών, βροντοφωνούν τη θέληση όλου του σπουδαστικού κόσμου να γιορτάσει τη λευτεριά της Αθήνας μέσα στ’ ανοιχτά ιδρύματά του. Απ’ το ίδιο βήμα μίλησε ο κ. Χόνδρος, ο κ. Μελάς και η Συνέλευση έκλεισε με τη θερμή ομιλία του Πρύτανη του Πολυτεχνείου κ. Κιτσίκη, που τόνισε πως η Ελληνική Νεολαία βρήκε για πρώτη φορά την ψυχή της και το δρόμο της μέσα στους ηρωικούς της αγώνες».

«Το φώναζε ο τηλεβόας. “Να καθαρίσουμε τις γειτονιές, να ετοιμάσουμε το στόλισμά τους για τη μεγάλη μέρα της απελευθέρωσης”. Χαρούμενο μελίσσι ευτυχίας ξεχύθηκε αμέσως ο κόσμος στη δουλιά. Απ’ την Καισαριανή και τη Νέα Ελβετία ως τα Λιόσια και το Περιστέρι βγήκαν οι νοικοκυράδες ν’ ασπρίσουν τα σπίτια τους, τ’ αητόπουλα ρίχτηκαν να καθαρίσουν τους δρόμους απ’ τις πέτρες, χαρούμενες φωνές και γέλια ακούγονται από παντού. Ο λαός της Αθήνας ετοιμάζεται να γιορτάσει όπως της αξίζει τη μέρα της λευτεριάς, να κάνει την πιο λαμπρή υποδοχή στους ελευθερωτές του, τον αδάμαστο ΕΛΑΣ και τους Συμμάχους».

***

Ολα ήταν έτοιμα, λοιπόν. Και μάλιστα κάτι παραπάνω από έτοιμα.

Ο ΕΛΑΣ είχε ήδη έτοιμο σχέδιο κατάληψης του Λεκανοπεδίου της Αττικής. Σχετικά με αυτό το σχέδιο υπάρχει στο Αρχείο του ΚΚΕ η έκθεση του επιτελικού αξιωματικού του ΕΛΑΣ, υπεύθυνου του ΙΙΙ Γραφείου του Γενικού Στρατηγείου, ταγματάρχη Θεόδωρου Μακρίδη (Εκτορας) [Εγγραφο 68490. Εκθεση του Ξ.Ι.Φ./30 (Θ. Μακρίδη) για τη δράση του ΕΛΑΣ την περίοδο 1940-1944 (συνολικά καταλαμβάνει 138 δακτυλογραφημένες σελίδες)].

Το σχέδιο συντάχτηκε αρχικά τον Σεπτέμβρη – Οκτώβρη 1943 και τροποποιήθηκε τον Μάρτη ή τον Απρίλη του 1944 και σε συνέχεια τον Αύγουστο του 1944.

«Απέβλεπεν κατ’ αρχήν: 1) Εις την κατάληψιν των μεμονωμένων αστυνομικών τμημάτων και σταθμών χωροφυλακής. 2) Εις τον αποκλεισμόν ή εις την επιτήρησιν των επικέντρων επισωρεύσεως των αντιπάλων δυνάμεων, ως κρινομένης της εξουδετερώσεως ή καταλήψεώς των ακατορθώτου με τας δυνάμεις του Α’ Σ.Σ.».

Το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε…

Στο μεταξύ, μια σειρά χώροι στο κέντρο της Αθήνας, που άφησαν οι Γερμανοί φεύγοντας, καταλαμβάνονταν από χωροφύλακες και άλλους συνεργάτες των Γερμανών, που συνέρρεαν στην Αθήνα από την ύπαιθρο. Καταλήφθηκαν τα ξενοδοχεία γύρω από την Ομόνοια «Μητρόπολις», «Ερμής», «Πάνθεον» κ.ά. Στο Σύνταγμα Μακρυγιάννη κλείστηκαν οι χωροφύλακες και από την Ομόνοια έως την πλατεία Συντάγματος εγκαταστάθηκαν οι βρετανικές υπηρεσίες, ενώ σε ολόκληρο το συγκεκριμένο χώρο κυκλοφορούσαν οι Μπουραντάδες και οι Χίτες, προκαλώντας τον ΕΑΜικό κόσμο.

Τα δεδομένα για την εποχή μαρτυρούν πως αυτό το διάστημα μόνος του ο ΕΛΑΣ Αθήνας και Πειραιά μπορούσε, αν έπαιρνε εντολή, να καταλάβει σε μια ώρα το κέντρο και όλη την Αθήνα. Τέτοια εντολή, όπως είναι γνωστό, δεν υπήρξε, ενώ κλιμάκιο της κυβέρνησης Παπανδρέου (Γ. Ζέβγος, Θεμ. Τσάτσος και Φιλ. Μανουηλίδης) ήδη βρισκόταν στην Αθήνα, όπου στις 13 Οκτώβρη 1944 συμμετείχε στη δοξολογία που έγινε στη Μητρόπολη.