5 Μάρτη του 1943: Όταν η μισή Αθήνα ήταν στους δρόμους για να ματαιώσει την επιστράτευση

Μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του λαού της Αθήνας σημειωνόταν σαν σήμερα το 1943, που δεν ήταν άλλη από τη ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης των κατεχόμενων πολιτών στα γερμανικά εργοστάσια. Με τον τρόπο αυτό η Ελλάδα έγινε από τις ελάχιστες κατεχόμενες χώρες που δεν έστειλαν μαζικά εργάτες για τις ανάγκες της ναζιστικής πολεμικής μηχανής. Αυτό το επίτευγμα, που ήρθε να προστεθεί στη ματαίωση επέκτασης της βουλγαρικής κατοχής στη Βόρεια Ελλάδα, όπως και στην αποτροπή αποστολής στρατιωτών στο Ανατολικό μέτωπο, δεν ήρθε τυχαία, αλλά ήταν καρπός της δράσης του ΕΑΜ. Το ΕΑΜ πρωτοστάστησε στην οργάνωση και το συντονισμό των αντιδράσεων, που βρίσκονταν σε εξέλιξη για μήνες πριν την κορύφωσή τους το Μάρτη του 1943. Το χρονικό των γεγονότων, όπως και την εξέλιξη της απεργίας, σκιαγραφεί ο τόμος Β1 του Δοκιμίου Ιστορίας του ΚΚΕ, κλείνοντας με αναφορές και στις διαδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν την ίδια μέρα σε άλλες πόλεις της Ελλάδας.

Από τους πρώτους μήνες του 1943 εκφράστηκε μια απότομη άνοδος του μαζικού λαϊκού κινήματος, ως αποτέλεσμα της όξυνσης των εσωτερικών και των διεθνών κοινωνικοπολιτικών αντιθέσεων, αλλά και της τροπής στην εξέλιξη του πολέμου. Από τις εργατικές-λαϊκές κινητοποιήσεις που αναμφίβολα ξεχώρισαν το 1943, τόσο για τη μαζική συμμετοχή σε αυτές όσο και για τη μαχητικότητα και την αυτοθυσία των αγωνιζόμενων, ήταν οι κινητοποιήσεις για τη ματαίωση της επιστράτευσης, που κορυφώθηκαν στις 5 Μάρτη 1943, καθώς και ενάντια στην επέκταση της βουλγαρικής κατοχής (22 Ιούλη 1943).

Ο σχεδιασμός της γερμανικής διοίκησης για την πολιτική επιστράτευση Ελλήνων εργαζόμενων είχε αρχίσει από το 1941, όπως είχε διαφανεί σε ομιλίες του Τσολάκογλου και του στρατηγού Μπάκου. Η κυβέρνηση των δωσίλογων μάλιστα συγκρότησε και οργανώσεις για να συμβάλουν στη στρατολογία “Λεγεώνας Ελλήνων Εθελοντών”, κατά το πρότυπο κι άλλων χωρών.

Το ζήτημα τέθηκε άμεσα και πρακτικά μετά από τις τεράστιες απώλειες που είχαν τα φασιστικά στρατεύματα στο Στάλινγκραντ. Την είδηση της πολιτικής επιστράτευσης πρωτοδημοσίευσε η εφημερίδα της Θεσσαλονίκης “Γερμανικά Νέα για την Ελλάδα”. Στη Θεσσαλονίκη ήταν η έδρα του Γερμανού διοικητή της Ελλάδας, στρατηγού Σπάιντελ.

Στις 30 Γενάρη 1943 ετοιμάστηκε το διάταγμα “περί υποχρεωτικής εργασίας του πληθυσμού της Ελλάδας” και το υπουργείο Εσωτερικών άρχισε τη σύνταξη καταλόγων επίστρατων, με σκοπό να σταλούν χιλιάδες σε οχυρωματικά έργα στο “Ανατολικό Μέτωπο” ή και σε πολεμικά εργοστάσια, σε αντικατάσταση Γερμανών εργατών.

Οι πρακτικές προετοιμασίες για τη ματαίωση της επιστράτευσης άρχισαν από το ΚΚΕ και το ΕΑΜ το Φλεβάρη. Στις 23 του μήνα πραγματοποιήθηκε απεργία και στις 24 Φλεβάρη χιλιάδες λαού ξεχήθηκαν στους δρόμους της Αθήνας. Οι διαδηλωτές εισέβαλαν στο γραφείο του πρωθυπουργού Λογοθετόπουλου και σύμφωνα με τη διατύπωση του Αχ. Κύρου τα έκαναν “γυαλιά-καρφιά”. Ακόμα, στο υπουργείο Εργασίας, όπου έβαλαν φωτιά και έκαψαν ένα μέρος των αρχείων του, πήραν τα τρόφιμα που είχαν συγκεντρώσει στα υπόγεια οι εγκάθετοι του υπουργείου.

Στις 3 Μάρτη, το διάταγμα για την επιστράτευση στάλθηκε στο Εθνικό Τυπογραφείο. Η πληροφορία δόθηκε από τυπογράφους και αμέσως η ΚΕ του ΕΑΜ και του ΕΕΑΜ κήρυξαν για τις 5 Μάρτη γενική απεργία και διαδήλωση για να ματαιωθεί η επιστράτευση. Ως τις 5 Μάρτη η Αθήνα βρισκόταν σε συνεχείς κινητοποιήσεις.

Παρότι αποσιώπησε το ρόλο του ΚΚΕ και του ΕΑΜ ο Αχιλλέας Κύρου έγραψε:

“Οι απεργίες -από τους τεχνίτες της Τηλεφωνικής Εταιρίας και τους μαθητές των Γυμνασίων μέχρι των δημοσίων υπαλλήλων- ακολουθούσαν η μια την άλλη, οι μικροδιαδηλώσεις και συγκρούσεις στο δρόμο δεν έλειπαν σχεδόν καμμιά ημέρα και ανάγκαζαν τους Ιταλούς και τους Γερμανούς να κρατούν σε διαρκή επιφυλακή χιλιάδες στρατού. Αλλά η σημαντικότερη, η πιο αποφασιστική ημέρα ήταν η 5η Μαρτίου. Η μισή Αθήνα σχεδόν κατέβηκε την ημέρα εκείνη στο δρόμο για να εκδηλώσει την απόφασή της να αντισταθεί με οποιαδήποτε μέσα κατά της ‘πολιτικής επιστρατεύσεως’…”

Οι υπολογισμοί της περιόδου κάνουν λόγο για 200.000 που πήραν μέρος στην κινητοποίηση της Αθήνας.

“Ο Ριζοσπάστης κυκλοφόρησε εκείνη τη μέρα δύο φορές (…) είχαμε συντάξει το Ριζοσπάστη με το κεντρικό σύνθημα “Κάτω η πολιτική επιστράτευση!”. (Πέτρος Ρούσος – Η μεγάλη πενταετία)

Οι διαδηλωτές κατέλαβαν το υπουργείο Εργασίας και έκαψαν τους καταλόγους της επιστράτευσης. Ένοπλες ομάδες της περιφρούρησης απάντησαν στους πυροβολισμούς της αστυνομίας. Τελικά οι νεκροί διαδηλωτές ξεπέρασαν τους 18 και τους 135 οι τραυματίες. Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν ο Εδμόνδος Τορόν, ο Παν. Σύριος, ο Νικ. Κοκουβής, ο Ν. Χαβοράκης, ο Γ. Μαρινάκης, ο Α. Μουσκούσης, ο Κώστας Ωραιόπουλος και άλλοι.

Ανάλογες διαδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν την ίδια μέρα στη Θεσσαλονίκη, το Βόλο, την Κόρινθο, την Καλαμάτα και τη Σπάρτη, στην οποία πυροβολήθηκε και σκοτώθηκε ο 19χρονος κομμουνιστής από την Τρύπη, Σωτήρης Αθανασόπουλος, την ώρα που μιλούσε στη συγκέντρωση του ΕΑΜ. Ακόμα, διαδήλωση έγινε και στον Πειραιά, όπου οι εργάτες επιτέθηκαν στο Παράρτημα Εργασίας του λιμανιού και το έκαψαν. Η επιστράτευση ματαιώθηκε.