Η μάχη της Ηλεκτρικής: Έπεσαν ενώ χτυπούσαν οι χαρμόσυνες καμπάνες της λευτεριάς

Συνεχίζουμε την αξιοποίηση της πολύ αξιόλογης έκδοσης που είχαν βγάλει οι μαθητές του 3ου Γυμνασίου Περάματος μαζί με το τοπικό Παράρτημα Κερατσινίου της ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ στα 70χρονα από τη μάχη της Ηλεκτρικής, με την παράθεση ενός ιστορικού με τα γεγονότα και κάποιες αποτιμήσεις για τη σημασία της μάχης.

Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ: 13 ΟΚΤΩΒΡΗ 1944

Γράφουν οι μαθήτριες: Χριστίνα Ανδρεάλη, Ειρήνη Γκεβεζοπούλου, Ιωάννα Καλαντζή, Κυριακή Καλύβα και Ειρήνη Χειρδάρη

Η Αθήνα ολόκληρη συγκλονίζεται από τη χαρμόσυνη είδηση. Τη νύχτα της 11ης Οκτωβρίου 1944 ο στρατιωτικός διοικητής των ναζί στην Ελλάδα, στρατηγός Χέλμι, έχει ανακοινώσει στον κατοχικό δήμαρχο της πόλης ότι τα γερμανικά στρατεύματα αποχωρούν από την Ελλάδα. Το επόμενο πρωινό οι καμπάνες χτυπούν διαφορετικά. Ο λαός ξεχύνεται στους δρόμους και πανηγυρίζει για τη λευτεριά που ερχόταν. Κάποια παλικάρια όμως, θα θυσιάζονταν αυτή ακριβώς τη στιγμή, την ώρα της χαράς, την ώρα που ο αγώνας τους συναντούσε τη δικαίωσή του. Κι αυτό, για να προστατέψουν με τα κορμιά τους υποδομές του ελληνικού λαού και να του κάνουν ένα πολύτιμο δώρο για την επόμενη μέρα.

Όλες οι πληροφορίες φανερώνουν πως οι Γερμανοί θα συνόδευαν την αποχώρησή τους με την καταστροφή των μεγάλων βιομηχανικών μονάδων και των λιμενικών εγκαταστάσεων. Ήδη από το πρωί της 12ης Οκτωβρίου, ο Πειραιάς συγκλονίζεται από απανωτές εκρήξεις που ανατινάζουν τα κτίρια του Τελωνείου, του Λιμεναρχείου και των εγκαταστάσεων του ΟΛΠ. Όμως, το 40 Τάγμα του εφεδρικού ΕΛΑΣ στον Πειραιά με διοικητή το Μιλτιάδη Αλικάκο, καταφέρνει να αποτρέψει σε μεγάλο βαθμό τα καταστροφικά σχέδια των ναζί, εξουδετερώνοντας τους μηχανισμούς ανατίναξης με τους οποίους είχαν υπονομευτεί οι ΣΕΚ και ΣΠΑΠ. Η ίδια ομάδα του ΕΛΑΣ ματαιώνει και την ανατίναξη των περισσότερων κτιρίων του εργοστασίου της Κοπής. Χρήστος Αγαλιώτης, Βαγγέλης Φραγκόπουλος, Σωτήρης Καλαμπόκης, Γιώργος Βρεττάκος, Αντώνης Καβαλιεράτος και Στράτος Καρακεχαγιάς πήραν μέρος σ’ αυτές τις επιχειρήσεις. Οι τρεις πρώτοι εκτελούνται από γερμανική περίπολο.

Ο ΕΛΑΣ στο Κερατσίνι παραμένει σε ετοιμότητα για την προστασία της Ηλεκτρικής που βρίσκεται και αυτή υπονομευμένη. Το πρωινό της 12ης Οκτώβρη 1944 οι Γερμανοί έχουν απομονώσει στο εργοστάσιο τους εργαζόμενους της προηγούμενης βάρδιας και συλλαμβάνουν μερικούς μαχητές του ΕΛΑΣ, οι οποίοι οδηγούνται μέσα, μαζί με τους εγκλωβισμένους εργάτες. Δύο ηλεκτροτεχνίτες, ο Γιώργος Σταματόπουλος και ο Θωμάς Κανελλόπουλος, καταφέρνουν να ειδοποιήσουν τον Αλέκο Βαρυτιμίδη, διοικητή του 1ου Τάγματος του ΕΛΑΣ, που κινητοποιείται άμεσα και καταλαμβάνει θέσεις μάχης γύρω από την Ηλεκτρική. Συγχρόνως, υπάρχει επικοινωνία με τον Νίκανδρο Κεπέση, καπετάνιο του 6ου Ανεξάρτητου Συντάγματος του ΕΛΑΣ και το διοικητή, Σωτήρη Κύβελο, για περαιτέρω οδηγίες.

Η πρόταση προς τους Γερμανούς είναι σαφής. Αν απελευθερώσουν τους εργαζόμενους και δεν ανατινάξουν το εργοστάσιο, θα αποχωρήσουν με ασφάλεια. Ενώ διεξάγονται οι διαβουλεύσεις, μια ομάδα Γερμανών αποτελούμενη από τριάντα περίπου ποδηλάτες που προέρχονταν από την ήδη απελευθερωμένη Κοπή, πλησιάζει πυροβολώντας από την οδό Αναπαύσεως. Ο ΕΛΑΣ απαντά στα πυρά, η συμπλοκή γενικεύεται και οι Γερμανοί καθηλώνονται. Τότε οι άνδρες της γερμανικής φρουράς αποδέχονται τους όρους, απελευθερώνουν τους αιχμαλώτους και αποχωρούν, έχοντας κάνει μια ύστατη προσπάθεια να ανατινάξουν το εργοστάσιο, η οποία αποτυγχάνει επειδή οι εργάτες είχαν προλάβει να κόψουν τις καλωδιώσεις.

Καμία επανάπαυση. Τα μεσάνυχτα ο διοικητής του Συντάγματος Σωτήρης Κύβελος και ο καπετάνιος Νίκανδρος Κεπέσης επισκέπτονται την έδρα του 1ου Τάγματος και εκπονείται σχέδιο δράσης για την περίπτωση που οι γερμανικές δυνάμεις θα έκαναν ξανά την εμφάνισή τους. Η δύναμη της Ηλεκτρικής ενισχύεται με μια διμοιρία του ΕΛΑΣ που έχει επικεφαλής τον Αντώνη Καλαποθάκο, στέλεχος του ΕΑΜ. Ο οπλισμός της αποτελούνταν από εννέα ιταλικές αραβίδες και ένα οπλοπολυβόλο. Αυτοί οι άνδρες, μαζί με ένοπλους εργαζόμενους του εργοστασίου, θα συγκρούονταν με τους ναζί την επόμενη μέρα. Και κάποιοι θα πέθαιναν την ώρα που η Αθήνα πανηγύριζε την απελευθέρωση.

Στο μεταξύ, σύμφωνα με το σχέδιο, κινητοποιούνται και οι τέσσερις λόχοι που συγκροτούν το 1ο τάγμα του ΕΛΑΣ. Τη νύχτα της 12ης προς 13η Οκτώβρη, ο 2ος λόχος της Αμφιάλης με επικεφαλής τους Βεζυρόπουλο και Κοντογιάννη, διανυκτερεύει στον Άγιο Γεώργιο. Ο 1ος λόχος με επικεφαλής τους Αντώνη Αντύπα και Βασίλη Λαγωνίκα παίρνει θέση κοντά στο λιμάνι, στα αριστερά της Λ. Δημοκρατίας. Ο 3ος Λόχος της Ευγένειας υπό τον Χρήστο Ιωακειμίδη παίρνει θέση κατά μήκος του συνοικισμού, με μέτωπο προς το εργοστάσιο. Ο 4ος λόχος του Αγίου Δημητρίου με το Δικαίο Κατσαγιαδάκο και τον Αριστείδη Σπύρου κράταγε τη γραμμή από την Κυδωνιών (σημερινή Ράλλη) μέχρι τον Άγιο Διονύση.

Ξημερώματα της 13ης Οκτώβρη 1944. Μια δυνατή έκρηξη συγκλονίζει την περιοχή. Οι Γερμανοί έχουν ανατινάξει τις εγκαταστάσεις της Shell στο Πέραμα και κατευθύνονται προς την Ηλεκτρική και τους Μύλους με ένα απόσπασμα 56 ανδρών, που ανήκει στο ειδικό επί των ανατινάξεων τμήμα του Μηχανικού των Ες-Ες και φέρει βαρύ οπλισμό. Ένα δωδεκάχρονο παιδί, ο Βαγγέλης Τσοβαρδέλης, που βλέπει την πομπή των μοτοσικλετιστών, ειδοποιεί έγκαιρα τον ΕΛΑΣ.

Αναμφίβολα, μια μάχη εκ παρατάξεως με τους Γερμανούς δεν είναι εφικτή, αφού οι υπερασπιστές του εργοστασίου διαθέτουν μόνο ελαφρύ οπλισμό, ενώ και η στρατιωτική τους εμπειρία είναι ελάχιστη. Έτσι, εκμεταλλεύονται το στοιχείο του αιφνιδιασμού, επιτρέποντας στον εχθρό να πλησιάσει στην πύλη του εργοστασίου πριν δεχτεί τα πρώτα πυρά. Η φάλαγγα των Γερμανών δέχεται την πρώτη βολή καθώς πλησιάζει την πύλη της Ηλεκτρικής από το σκοπευτή Χρήστο Φερούση, που πετυχαίνει τον οδηγό του πρώτου οχήματος, τους ακινητοποιεί κοντά στο γεφυράκι. Συγχρόνως, μια χειροβομβίδα ανατινάζει ένα από τα γερμανικά οχήματα. Ο εχθρός αιφνιδιάζεται καθώς αρχίζουν καταιγιστικά πυρά από απόσταση εξήντα έως εκατό μέτρων, που προέρχονται απ’ όλες τις κατευθύνσεις. Οι Γερμανοί απαντούν με βολές κατά ριπάς αλλά παραμένουν εγκλωβισμένοι στην τανάλια των λόχων του ΕΛΑΣ και της ομάδας του Αντώνη Καλαποθάκου. Ρίχνουν φωτοβολίδες ζητώντας απεγνωσμένα ενισχύσεις, ενώ οι άνδρες του ΕΛΑΣ τούς καλούν να παραδοθούν. Ωστόσο, αντιστέκονται και ο διοικητής του 1ου Τάγματος του ΕΛΑΣ, Πέτρος Ευσταθόπουλος ή Νώντας, διατάσσει γενική έφοδο.

Η μάχη διαρκεί περισσότερο από τρεις ώρες. Ένας Ελασίτης που μιλά τα γερμανικά, κρατά τον τηλεβόα και ζητά από τους εχθρούς να παραδοθούν. Λευκά μαντίλια αρχίζουν να υψώνονται. Εννέα Γερμανοί έχουν πέσει νεκροί και περίπου είκοσι συλλαμβάνονται αιχμάλωτοι. Ανάμεσά τους ο επικεφαλής λοχαγός Λίντερμαν. Έντεκα Έλληνες πατριώτες έχουν πέσει ηρωικά στο πεδίο της μάχης και η απώλειά τους καλύπτει τον ενθουσιασμό της μεγάλης νίκης. Νίκος Γεωργιάδης, Γιώργος Γκιόρδας, Γιάννης Ηλιόπουλος, Αντώνης Καλαποθάκος, Παναγιώτης Κοσμίδης, Ανδρέας Κούνουπας, Δημήτρης Μαργαρώνης, Παναγιώτης Μαυρομάτης, Γρηγόρης Μεγγίσογλου, Συρίγος Παπάζογλου και Ακρίτας Τοροσιάδης. Έπεσαν την ώρα που οι καμπάνες των εκκλησιών από τον Πειραιά χτυπούσαν με τον πιο πανηγυρικό και χαρμόσυνο τρόπο.

Ο επίλογος της μάχης

“Με το τέλος της μάχης, όλος ο λαός των γύρω περιοχών κατέβηκε προς το Κερατσίνι εξαγριωμένος για να λιντσάρει τους αιχμάλωτους Γερμανούς. Τότε αναγκάστηκα και ανέβηκα σ’ ένα μαντρότοιχο και μίλησα στο λαό να σταματήσει τις βιαιότητες, γιατί τώρα οι Γερμανοί είναι αιχμάλωτοι κι εμείς λαός πολιτισμένος. Έτσι, συνεχίστηκε η πορεία των αιχμαλώτων προς την έδρα του Τάγματος, όπου και τους εγκαταστήσαμε σ’ ένα υπόγειο διαμέρισμα του σχολείου. Μετά από λίγες μέρες τους παραδώσαμε στην τότε Εθνική Κυβέρνηση”.
Πέτρος Ευσταθόπουλος ή Νώντας, Διοικητής 1ου Τάγματος του ΕΛΑΣ

“Ο διοικητής του αποσπάσματος, υπολοχαγός του Μηχανικού Λίντερμαν, σα θεριό ανήμερο, κλεισμένο σε σιδερένιο κλουβί, δεν μπορούσε ακόμη ως εκείνη την ώρα να πιστέψει σε μια τόσο οδυνηρή πραγματικότητα. Αυτός! Ο αξιωματικός του Γ’ Ράιχ, αιχμάλωτος των κομμουνιστών! Απ’ τα μάτια του είδα να πετιούνται αστραπές από μίσος κι οργή, ανάμεικτες με απογοήτευση. Αλλιώτικη ήταν η έκφραση των ανδρών του. Καθισμένοι σε τρεις πάγκους είχαν τα κεφάλια χαμηλωμένα, λιγότερο ίσως από ντροπή παρά από φόβο. Τι θα απογίνονταν στα χέρια του ΕΛΑΣ, που τόσα θα είχαν ακούσει να λένε οι φανατισμένοι αξιωματικοί τους για τη “θηριωδία” του; Απ’ αυτά τα συναισθήματά τους παρορμήθηκα και τους μίλησα. Μεταφέρω εδώ το νόημα της ομιλίας μου που μετέφραζε γερμανομαθής συναγωνιστής μας: “Νικηθήκατε στη μάχη αυτή με μας, με τον ΕΛΑΣ. Αυτή είναι μια ακόμη απόδειξη ότι θα χάσετε τον πόλεμο. Άδικα ο Χίτλερ ματοκύλησε το λαό σας και τόσους άλλους λαούς. Διαψεύστηκαν οι υποσχέσεις που σας έδιναν οι αξιωματικοί σας. Θα διαψευστούν και οι φοβέρες του διοικητή σας για να μην παραδοθείτε έγκαιρα. Όχι, δεν πρόκειται να σας πειράξουμε. Ο ΕΛΑΣ σέβεται τους διεθνείς κανόνες για τους αιχμαλώτους. Κι όταν τελειώσει ο πόλεμος θα πάτε σπίτια σας. Θα κρατήσουμε το λόγο μας”.

Όταν τελείωσε η Μάχη της Ηλεκτρικής, ήλθε και ο τότε ταξίαρχος Παυσανίας Κατσώτας. Και ζητούσε τι νομίζετε; Να στείλει έναν λόχο χωροφύλακες να… βοηθήσει. Ποιους να βοηθήσουν οι χωροφύλακες και ενάντια σε ποιους, αφού ως εκείνη την τελευταία στιγμή ήταν στην υπηρεσία του καταχτητή; Και τι να κάνουν αφού η μάχη είχε τελειώσει; Απλούστατα, για να πουν ύστερα από λίγους μήνες ότι δεν ήταν ο ΕΛΑΣ αλλά οι χωροφύλακες που έδωσαν τη μάχη με τους χιτλερικούς!
Νίκανδρος Κεπέσης, Καπετάνιος του 6ου Ανεξάρτητου Συντάγματος του ΕΛΑΣ

Η σημασία της μάχης σύμφωνα με τον Νίκανδρο Κεπέση

Με τις μάχες της Κοπής και της Ηλεκτρικής σώθηκε το πιο σημαντικό κομμάτι του λιμανιού, από το μέγαρο Γιαννουλάτου, τη Ζέα μέχρι και τον προβλήτα της Εταιρείας Λιπασμάτων. Ήταν το πιο σημαντικό γιατί σ’ αυτό το τμήμα υπήρχαν όλα τα μηχανικά μέσα αυτόματης φόρτωσης κι εκφόρτωσης. Υπήρχε η πιο μεγάλη δεξαμενή για επισκευές πλοίων, η δεξαμενή Βασιλειάδη. Σώθηκαν το λιμάνι στο Κερατσίνι, οι Μύλοι, η Κοπή. Σώθηκαν το λιμάνι στο Κερατσίνι, οι Μύλοι, η Κοπή. Η σημαντικότερη όμως επιτυχία ήταν η διάσωση της Ηλεκτρικής, της μοναδικής μονάδας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Αττική. Αν καταστρεφόταν το εργοστάσιο, η Αθήνα και ο Πειραιάς θα βυθίζονταν για πολλούς μήνες στο σκοτάδι. Τα εργοστάσια δε θα μπορούσαν να δουλέψουν και το λιμάνι δε θα λειτουργούσε κανονικά. Ο Ηλεκτρικός Σιδηρόδρομος Αθηνών-Πειραιώς δε θα μπορούσε να κινηθεί κι ούτε τα τραμ θα λειτουργούσαν σε Αθήνα και Πειραιά.

Ευχαριστήρια επιστολή της Διεύθυνσης της Ηλεκτρικής Ενέργειας

Προς τον κον Διοικητήν του ΕΛΑΣ Πειραιώς

Κύριε Διοικητά,

Με μεγάλη συγκίνηση σπεύδουμε να εκφράσουμε την βαθύτατη ευγνωμοσύνη του προσωπικού του Εργοστασίου της Ηλεκτρικής Εταιρείας Αθηνών-Πειραιώς-Αγίου Γεωργίου για την πολύτιμη και σωτήρια βοήθεια που πρόσφερε ο ηρωικός στρατός του ΕΛΑΣ κατά την ημέρα της 13ης Οκτωβρίου για την απόκρουση της βαρβάρου γερμανικής επιθέσεως. Η λαμπρή νίκη που στεφάνωσε τα όπλα σας χαιρετίστηκε από το πανελλήνιο σαν μια ακόμα επιβεβαίωση ότι τα παιδιά της αθάνατης Ελλάδος ουδέποτε θα σκύψουν κάτω από τον βάρβαρο και τυραννικό ζυγό. Και η συναίσθηση ότι εκάματε το καθήκον σας προς την πατρίδα είναι η μόνη ικανοποίησή σας. Κλαίμε μαζί σας τους ένδοξους νεκρούς και η μνήμη τους, ας είσθε βέβαιοι, δε θα σβηστεί από το χρόνο που φθείρει τους θνητούς.

Μείναμε με την ανάμνηση της εξαιρετικής τάξεως και πειθαρχίας που τηρήσατε κατά τη διάρκεια της φρουρήσεως του εργοστασίου. Και θα ήμαστε ευτυχείς αν παρέμενε η φρουρά σας στο εργοστάσιο μερικές ακόμα ημέρες. Σχετικώς παρακαλούμε να συνεννοηθείτε με τον Άγγλο Αρχηγό.

Με τιμή και εκτίμηση
Ο Διευθυντής του Εργοστασίου ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ