Το Κραχ του 1929 – Η “Μαύρη Πέμπτη” του παγκόσμιου καπιταλισμού
Η κρίση άγγιξε σχεδόν το σύνολο του καπιταλιστικού κόσμου στον ένα ή τον άλλο βαθμό, την ώρα που η σοσιαλιστική ΕΣΣΔ πραγματοποιούσε την εποποιία του πρώτου πενταετούς πλάνου.
Στις αρχές του φθινοπώρου του 1929, η πεποίθηση πως ο αμερικάνικος καπιταλισμός είχε πετύχει την “αιώνια ευημερία” (eternal prosperity) ήταν διάχυτη τόσο μεταξύ μεγάλων επιχειρήσεων όσο και μικροεπενδυτών. Εκ πρώτης όψης είχαν δίκιο. Από το 1921 μέχρι τα τέλη Σεπτέμβρη 1929, οι αποδόσεις του Χρηματιστηρίου έφτασαν ως και τα 400% ενώ ο δείκτης Dow Jones από 100 μονάδες το 1923 είχε ανέλθει σε 331 μονάδες. Εκατομμύρια Αμερικανοί έπαιρναν δάνεια για να αγοράσουν μετοχές, με τις τελευταίες σε αρκετές περιπτώσεις να λειτουργούν ως εγγύηση.
Οι περισσότεροι παράγοντες της αγοράς, όπως και οι οικονομολόγοι, υπερθεμάτιζαν σε αυτήν την ξέφρενη πορεία, ενώ οι λίγες κριτικές φωνές, όπως εκείνη του επιχειρηματία και οικονομολόγου Roger Babson , αγνοούνταν ως Κασσάνδρες. Μια βδομάδα περίπου πριν το Κραχ του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης, ο καθηγητής Οικονομικών δήλωνε γεμάτος αυτοπεποίθηση: “Φαίνεται πως οι μετοχές έχουν φτάσει σε ένα διαρκές απόγειο”. Όλα αυτά τη στιγμή που ήδη τα πρώτα σημάδια νευρικότητας είχαν αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους. Στις 19 Οκτώβρη ο Dow Jones είχε χάσει το 15% της αξίας του, ενώ τράπεζες και επενδυτές είχαν αρχίσει να κάνουν τις πρώτες αγορές για να ενισχύσουν το χαρτοφυλάκιό τους.
Ο όγκος των συναλλαγών αυξανόταν και πολλοί χρηματιστές δούλευαν ως αργά τη νύχτα, ενώ η Αστυνομία απέκλεισε προληπτικά την περιοχή γύρω από το Χρηματιστήριο. Οι συναλλαγές της 24ης Οκτώβρη ξεκίνησαν σχετικά ήρεμα, παρότι η νευρικότητα των χρηματιστών ήταν μεγάλη. Ο πανικός ξέσπασε γύρω στις 11, με αφορμή πιθανότατα τη χρεοκοπία του Λονδρέζου κερδοσκόπου Κλάρενς Χάτρι που είχε αποτέλεσμα να αποσυρθούν βρετανικά κεφάλαια από τη Γουόλ Στριτ. Οι πάντες προσπαθούσαν να πουλήσουν τις μετοχές τους πριν πέσει κι άλλο η αξία τους και 13 εκατομμύρια εξ αυτών άλλαξαν χέρια ενώ κάποιες δε βρήκαν κανένα αγοραστή. Στη μία το μεσημέρι, το σύνολο των επιχειρήσεων που ήταν εισηγμένες στο Χρηματιστήριο είχε πέσει κατά 11 δις δολάρια, δηλαδή 1,5% του ΑΕΠ εκείνης της χρονιάς. Την πλήρη κατάρρευση επέτρεψε προσωρινά η παρέμβαση του αντιπροέδρου του Χρηματιστηρίου Richard Whitney που ανακοίνωσε δημόσια την εξαγορά μετοχών σε τιμές μεγαλύτερες από την πραγματική.
Την επόμενη μέρα η αρνητική τάση συνεχίστηκε και η είδηση έφτασε στα ευρωπαϊκά Χρηματιστήρια (εξ ου και συχνά γίνεται λόγος για “Μαύρη Παρασκευή” παρότι η κρίση ξεκίνησε Πέμπτη) που αρχικά ήλπιζαν πως το σκάσιμο της φούσκας θα διοχέτευε κεφάλαια στην ευρωπαϊκή αγορά.
Η κρίση εντάθηκε την επόμενη Τρίτη, όταν οι τράπεζες άρχισαν να απαιτούν τα λεφτά τους, πιέζοντας τους μετόχους να πουλήσουν όσο-όσο. Μέσα σε λίγες μέρες κάποιες μετοχές είχαν χάσει 99% της αξίας τους. Αρκετοί χρηματιστές και επιχειρηματίες αυτοκτόνησαν είναι μύθος όμως ότι υπήρξε συνολική αύξηση των αυτοκτονιών εκείνους τους μήνες.
Οι μετοχές συνέχισαν να πέφτουν με ελάχιστα διαλείμματα σταθερότητας επί τρία σχεδόν χρόνια. Το καλοκαίρι του 1932 ο δείκτης Dow Jones διαμορφώθηκε στις 41 μονάδες, το χαμηλότερο σημείο από την καθιέρωσή του το 1896.
Στο μεταξύ η χρηματιστηριακή κρίση είχε εξαπλωθεί στη λεγόμενη “πραγματική οικονομία” με χιλιάδες χρεοκοπίες επιχειρήσεων κι εκατομμύρια απολύσεις. Σε ό,τι αφορά το ΑΕΠ, οι ΗΠΑ πλήρωσαν το βαρύτερο τίμημα για να ακολουθήσει η Γερμανία όπου μάλιστα η ανεργία ξεπέρασε την αμερικανική. Η κρίση άγγιξε σχεδόν το σύνολο του καπιταλιστικού κόσμου στον ένα ή τον άλλο βαθμό, την ώρα που η σοσιαλιστική ΕΣΣΔ πραγματοποιούσε την εποποιία του πρώτου πενταετούς πλάνου. Στην Ελλάδα η κρίση έφτασε με κάποια καθυστέρηση, το 1932, αλλά με σοβαρές συνέπειες, ανάμεσά τους και τη χρεοκοπία του κράτους.
Η παγκόσμια κρίση συνέβαλε στην άνοδο φασιστικών και αυταρχικών καθεστώτων και τη μετατόπιση της καπιταλιστικής οικονομίας σε προστατευτικά μοντέλα. Παρά τους περί του αντιθέτου ισχυρισμούς της αστικής ιστοριογραφίας όμως δεν ήρθε ούτε με το φασισμό ούτε με το νεοκεϊνσιανό προστατευτισμό τύπου New Deal αλλά μόνο με την καταστροφή του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Καθόλου τυχαία ο δείκτης Dow Jones δεν έφτασε στα προ-Κραχ επίπεδα παρά μόλις το 1954.
