Το όνομα του είναι η ψυχή μας – Το Λένινγκραντ της καρδιάς μας

Ήταν σα χθες, το 1991, όταν αποφασίστηκε η μετονομασία της πόλης του Λένιν, όπως σημαίνει κυριολεκτικά η λέξη Λένινγκραντ, σε Αγία Πετρούπολη. Είχε προηγηθεί νωρίτερα, στις 12 Ιούνη του 1991, δημοψήφισμα για τη μετονομασία, με μεγάλες διαδηλώσεις ένθεν κακείθεν, απ’ όπου δεν έλειπαν ακόμα και συμπλοκές μεταξύ των δύο «στρατοπέδων». Αν και οι δημοσκοπήσεις της εποχής προέβλεπαν ντέρμπι περί το 50-50, ο άνεμος της αντεπανάστασης, αλλά και η συστηματική παρέμβαση της Ορθόδοξης Εκκλησίας υπέρ της μετονομασίας εξασφάλισαν μια μικρή, πλην ξεκάθαρη επικράτηση του «Ναι» με 55%.

Έτσι, η δεύτερη σημαντικότερη πόλη της ΕΣΣΔ, λίγο πριν η τελευταία διαλυθεί και τυπικά, επέστρεφε στο τσαρικό της όνομα, δηλαδή στην εποχή των Ρομανόφ, ούτε καν στο απλό Πέτρογκραντ, όπως ονομάστηκε η πόλη το 1914, μετά το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου πολέμου, καθώς το Σανκτ Πετρομπούργκ ακουγκόταν υπερβολικά γερμανικό, παραπέμποντας στον εχθρό. Η «παλινόρθωση» του τσαρικού ονόματος, συμβάδιζε άψογα με την καπιταλιστική παλινόρθωση, που παρουσιάστηκε ως θρίαμβος της δημοκρατίας και εκδίκηση – τέλος της ιστορίας.

Η ελληνική Βικιπαίδεια αναφέρει πως στην πραγματικότητα καθώς αποδίδεται στα ελληνικά το όνομα ως «Αγία Πετρούπολη», γιατί πρόκειται για την πόλη του άγιου Πέτρου, μια και ο ομώνυμος τσάρος ανακηρύχθηκε άγιος(!), προτείνοντας μάλιστα το όχι ιδιαίτερα εύηχο «Αγιοπετρούπολη».

Στην πραγματικότητα βέβαια οι κομμουνιστές το θυμούνται και το αναφέρουν ακόμα ως Λένινγκραντ, ενώ έτσι το καταγράφει σταθερά κι ο Ριζοσπάστης στα ρεπορτάζ του, με την ίδια έννοια που όλοι θυμούνται το Στάλινγκραντ, με αυτό το όνομα, που συνδέθηκε με την ιστορική μάχη, κι όχι ως Βόλγκογκραντ, που είναι το χρουτσοφικό και σημερινό ακόμα επίσημο του όνομα.

Ο Λένιν δεν είχε άμεση σχέση με την Αγία Πετρούπολη –Πέτρογκραντ, όπως λεγόταν στην εποχή του, αφού γενέτειρά του ήταν το Σιμπίρσκ. Ήταν όμως μεγάλο αστικό και κατά συνέπεια προλεταριακό κέντρο, αλλά και το επίκεντρο των επαναστατικών εξελίξεων, λόγος για τον οποίο ονομάστηκε και η «πόλη των τριών επαναστάσεων», δηλαδή του 1905, της Φλεβαριανής και της Οχτωβριανής του 1917, συνδέοντας έτσι «εξ αγχιστείας» το μεγάλο επαναστάτη ηγέτη με την ιστορία της. Έκτοτε η πόλη, ακόμα και μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας της τέως πια αυτοκρατορίας στη Μόσχα για λόγους ασφαλείας, συνέχισε να πρωταγωνιστεί και επί ΕΣΣΔ, γράφοντας μια από τις πιο ηρωικές σελίδες του σοβιετικού λαού, κατά την πολιορκία της από τους ναζί για 872 ημέρες, από το 1941 ως το 1944.

Ο ίδιος ο Βλαδίμηρος πιθανότατα δε θα συμφωνούσε στην επιδαψίλευση τέτοιων τιμών στο πρόσωπό του, γι’ αυτό εξάλλου η μετονομασία έγινε πέντε μέρες μετά το θάνατό του, στις 26 Γενάρη 1924. Ακολούθησαν αργότερα οδοί, πλατείες και άλλα τοπωνύμια της πόλης, η οποία συνολικά φέρει πάνω από 230 μέρη συνδεδεμένα με τη ζωή και τις δραστηριότητες του Λένιν. Την ίδια εποχή αρχίζει η μετονομασία και άλλων πόλεων, που έπαιρναν τα ονόματα και εν ζωή ηγετικών στελεχών των μπολσεβίκων. Αυτό έγινε αρκετά χρόνια πριν την εμπέδωση της λεγόμενης «προσωπολατρείας» στην ΕΣΣΔ, που πρέπει πρωτίστως να ερμηνευτεί με βάση το επίπεδο συνειδητοποίησης και τις λαϊκές δοξασίες της εποχής, παρά με μια συνειδητή προσπάθεια καλλιεργειάς της. Είναι χαρακτηριστική πχ η εικόνα του Τρότσκι ως άη-Γιώργη με το δόρυ του έφιππος, καθώς και ότι πρώτα απέκτησε μια πόλη με άλλο όνομα προς τιμήν του, κι αργότερα έγινε το ίδιο με το Τσαρίτσιν που μετονομάστηκε σε Στάλινγκραντ.

Πολλά από τα τοπωνύμια άλλαξαν όσο υπήρχε η Σοβιετική Ένωση, για διάφορους λόγους οφειλόμενους στην εκάστοτε πολιτική συγκυρία. Η εκδήλωση της αντεπανάστασης είχε το δικό της αντίκτυπο και στο χάρτη της χώρας ή διάφορων πόλεων, αφού η μάχη της μνήμης περνάει μέσα και από τα μνημεία, τα σύμβολα, τα ονόματα διάφορων πόλεων κι οδών ακόμα – επί Γέλτσιν πχ μετονομάστηκε ακόμα και ο δρόμος που είχε το όνομα του αναρχικού Πιοτρ Κροπότκιν, στα χρόνια της ΕΣΣΔ.

Αυτό έγινε στο πλαίσιο της ρωσικής δημοκρατίας, πριν ακόμα διαλυθεί τυπικά η Σοβιετική Ένωση, δείχνοντας αφενός το βαθμό σήψης της προχωρημένης αντεπανάστασης κι αφετέρου ότι η Ένωση μπορούσε ίσως και να διατηρηθεί ως μορφή, αλλά το σημαντικό ήταν το περιεχόμενο κι όχι το περιτύλιγμα.

Αυτή είναι μια απολύτως υλική, υπαρκτή πτυχή, που έχει άμεσο αντίκτυπο στο σήμερα. Δεν πρόκειται δηλαδή για μια μάχη που αφορά το παρελθόν, κάποια σύμβολα ή «κονίσματα» θρησκευτικής πίστης ή ένα πουκάμισο αδειανό. Αυτό αφορά πχ και τη σχετική συζήτης για τη μετακίνηση του μαυσωλείου του Λένιν, που δεν αφορά τη μούμια του Σοβιετικού ηγέτη, αλλά τους απολύτως πρακτικούς – πραγματικούς συμβολισμούς του. Τους οποίους έχει αντιληφθεί άλλωστε πολύ καλά ο Πούτιν, παίζοντας σε δύο ταμπλό, για να τους αξιοποιεί έντεχνα για τους δικούς του στόχους.

Μια σειρά σοβιετικών τοπωνυμίων επέζησαν πάντως της αντεπαναστατικής λαίλαπας, όπως το Καλίνινγκραντ, η παλιά Καινιξβέργη, που βρίσκεται σε μια στρατηγικής σημασίας θέση στη Βαλτική, ένας ρωσικός θύλακας απομονωμένος από την υπόλοιπη ρωσική επικράτεια. Αλλά και η διοικητική περιφέρεια  στην οποία ανήκει η  “Αγία Πετρούπολη” έχει διατηρήσει την παλιά της ονομασία “Όμπλαστ Λένινγκραντ”.

Όσο για την ίδια την πόλη, παραμένει μια σφύζουσα μετρόπολη άνω των 5 εκ. κατοίκων, με το ιστορικό της κέντρο κι αρκετές ακόμα γειτονιές της να ανήκουν στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Ουνέσκο. Η “Βενετία του Βορρά”, δεν έχει να προσφέρει μόνο τα πασίγνωστα μουσεία Ερμιτάζ, αλλά και πλήθος αξιοθέατων και δραστηριοτήτων που την καθιστούν πολιτιστικη πρωτεύουσα της Ρωσίας. Αλλά πάνω απ’ όλα, παραμένει η πρωτεύουσα των επανάστασεων που συντάραξαν τη χώρα και τον κόσμο ολόκληρο τον 20ό αιώνα.