Για τη συμμετοχή του εβραϊκού πληθυσμού στην Αντίσταση, στην Αντιφασιστική Πάλη και τον Απελευθερωτικό Ένοπλο Αγώνα με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ

Το 1941 υπήρχαν στην Ελλάδα 31 παλαιές εβραϊκές Κοινότητες, όπου ζούσαν οι 79.950 Εβραίοι της χώρας. Περισσότεροι από 62.000 εξοντώθηκαν ως το τέλος της Κατοχής στα στρατόπεδα του θανάτου – με τρόπους βιομηχανικούς – ποσοστό που υπερβαίνει το 86%.

Η Ιστορία των Εβραίων της Ελλάδας στα χρόνια της Κατοχής συνθέτει ένα μωσαϊκό τοπικών περιπτώσεων και συλλογικών ή προσωπικών διαδρομών: εκτόπιση και σχεδόν ολοσχερής εξόντωση (στη Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα, στην Ανατολική Μακεδονία, Θράκη…), υψηλό ποσοστό διάσωσης (στην Αθήνα, στο Βόλο και άλλού), ολοκληρωτική διάσωση στη Ζάκυνθο, διαφυγή στην Παλαιστίνη, απόδραση στο Βουνό και ένοπλος αγώνας – στο πλευρό των ανταρτών του ΕΛΑΣ – εναντίον των Γερμανών και των Ελλήνων συνεργατών τουs.

Η μαζική εκτόπιση των Ελλήνων Εβραίων -ως τμήμα της εθνικοσοσιαλιστικής «Τελικής Λύσης»- ξεκίνησε τον Μάρτη του 1943 και ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1944.

Το πλήγμα που υπέστη ο ελληνικός εβραϊσμός υπήρξε ανεπανόρθωτο.

Η μεταπολεμική πραγματικότητα σχηματίζεται από κατακερματισμένες Εβραϊκές Κοινότητες, εξαφανισμένες συλλογικότητες και από μια έντονη απώλεια του εβραϊκού στοιχείου.

Οι αριθμοί θέτουν ορισμένα ερωτήματα, η απάντηση στα οποία παραπέμπει στην ελληνική κοινωνία, στη στάση παραδοσιακών θεσμών – όπως η Εκκλησία, οι Ένοπλες Δυνάμεις, η Δικαιοσύνη – στις συγκυρίες, στον εκάστοτε βαθμό ανοχής της Ελληνικής Πολιτείας στα ανθρωποκτόνα ναζιστικά σχέδια, μια ανοχή που έδωσε την δυνατότητα εφαρμογής του χιτλερικού δόγματος της «Νέας Ευρώπης».

Η διαδικασία εξόντωσης του πληθυσμού των ελληνικών Εβραϊκών Κοινοτήτων συμπλέχτηκε πολλαπλώς με τις κοινωνικές, ιδεολογικές και πολιτικές πραγματικότητες – στον ευρωπαϊκό και ελλαδικo χώρο – μιας εποχής που ανέδειξε σημαντικές τοπικές και χρονικές διαφοροποιήσεις ενός φαινομένου πολυδιάστατου.

Οι προθέσεις του ναζισμού συναντήθηκαν με τοπικές τάσεις και διαθέσεις, αλληλοσυμπληρώθηκαν και σίγουρα αλληλοστηρίχθηκαν για να οδηγήσουν στο εγκληματικό αποτέλεσμα.

Γι’ αυτό το λόγο οι τοπικοί θεσμοί, οι σχέσεις μεταξύ του εβραϊκού και του χριστιανικού πληθυσμού, τα διαθέσιμα δίκτυα με κινήματα και οργανώσεις, οι διακοινωνικές εντάσεις, οι οικονομικές αντιπαλότητες διαδραμάτισαν έναν δυναμικό ρόλο.

Ανάλογο ρόλο έπαιξε η αδιάφορη ή συνένοχη στάση μιας μερίδας πολιτών της Θεσσαλονίκης, χωρίς να αγνοούμε τις περιπτώσεις αλληλεγγύης, όπως η βοήθεια διάσωσης από την Εθνική Αντίσταση.

Με ποιο τρόπο βοήθησε το Απελευθερωτικό Μέτωπο του ΕΑΜ- τους διωκόμενους Έλληνες Εβραίους;

Και ποια ήταν η συμμετοχή του Εβραϊκού πληθυσμού στην Αντίσταση, στην Αντιφασιστικη Πάλη και τον Απελευθερωτικό Ένοπλο Αγώνα με τον ΕΛΑΣ;

Τι μπορεί να γνώριζαν οι Εβραίοι εκ των προτέρων για την επιλογή του ενός ή του άλλου δρόμου: αντίστασης ή υπακοήs;

Τα ερωτήματα τέμνονται σε αρκετές πτυχές τους ενώ συναντούν και ευρύτερες ιστοριογραφικές συζητήσεις σχετικά με τον ρόλο των δωσίλογων – συνεργατών του κατακτητή, την παθητικότητα ή όχι του εβραϊκού πληθυσμού, τον ρόλο των Εβραϊκών  Συμβουλίων, την επιρροή του προπαγανδιστικού Τύπου στη συλλογική στάση και αντίδραση, για τα μικρά και μεγάλα γεγονότα που συνδέονται με το αντί – εβραϊκό κλίμα και την καταστροφή των Εβραϊκών Κοινοτήτων.

Η συνειδητοποίηση του μεγέθους της τραγωδίας – ίσως – να ήταν αυτή, που έφερε πιο κοντά τους Εβραίους με το Αντιστασιακό Μέτωπο του ΕΑΜ και την αντιφασιστική πάλη με τον ΕΛΑΣ.

Είναι γνωστό ότι οι Εβραίοι με τον Αβραάμ Μπεναρόγια πρωτοστάτησαν στην Ίδρυση του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ ) -τον Νοέμβρη 1918- που αποτέλεσε τον πρόδρομο του ΚΚΕ, μέσα από την “Φεντερασιόν”. Επίσης γνωστό είναι ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ήταν το μόνο κόμμα προπολεμικά, που είχε σαφή πολιτική στο θέμα των δικαιωμάτων των “μειονοτήτων” συμπεριλαμβανομένης της “εβραϊκής” και διεξήγαγε συνεπή αγώνα κατά των φυλετικών διακρίσεων και του ρατσισμού.

Η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, το 1934, αναδεικνύει την θέση του κόμματος για «πλέρια εθνική ισοτιμία των Εβραίων» και εθνική αυτοδιάθεση μέχρι αποχωρισμού των καταπιεζόμενων Μακεδόνων και Θρακών.

Στη συνέχεια το 6ο Συνέδριο του Κόμματος, τον Δεκέμβρη του 1935, ένα από τα σημαντικότερα για το Εθνικό Ζήτημα, επικυρώνει τις αποφάσεις των Ολομελειών της ΚΕ του κόμματος, που προηγήθηκαν και υπογραμμίζει την θέση για «πλέρια εθνική και πολιτική Ισοτιμία σε όλες τις μειονότητες».

Ο Μάρκος Βαφειάδης, στέλεχος της αριστεράς, γράφει στα «Απομνημονεύματα» του για την μαχητική εβραϊκή συμμετοχή στους εργατικούς αγώνες, για την πολιτική επιρροή του Κομμουνιστικού Κόμματος στους Εβραίους και στα υψηλά ποσοστά που κατέγραψε προπολεμικά το κόμμα από τους εβραϊκούς  ξεχωριστούς εκλογικούς καταλόγους.

Σημειώνεται ότι στις Προεδρικές εκλογές του 1926, στην περιφέρεια Θεσσαλονίκης, ο ειδικός εκλογικός κατάλογος των Εβραίων κατέγραψε ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά του Κόμματος (15%) και την εκλογή δυο βουλευτών του: Ζακ Βεντούρα και Δαυίδ Σουλάμ.

Επίσης στις Κοινοβουλευτικές εκλογές του 1932, το ΚΚΕ κατέβηκε με το σχήμα «Ενιαίο Μέτωπο Εργατών – Αγροτών» (ΕΜΕ-Α), ανάμεσα στους εκλεγμένους βουλευτές του ήταν ο Μισέλ Γκάζες από τους Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης.

Οι τρεις παραπάνω Εβραίοι βουλευτές έπεσαν θύματα της ναζιστικής πολιτικής και θηριωδίας. Ο Σουλάμ Δαυίδ και ο Μισέλ Γκάζες εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς το 1942 στην Θεσσαλονίκη. Ο Ζακ Βεντούρα, από τα ιδρυτικά μέλη του ΣΕΚΕ, δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας «ΑVANTI» εξοντώθηκε στο Άουσβιτς το 1943.

Ικανός αριθμός Εβραίων εντάχθηκε πολύ νωρίς στις οργανώσεις του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ, είτε ως δραστήρια μέλη, είτε ακόμα ως στελέχη ενώ πολυάριθμοι ήταν οι οπαδοί. Όπως ο Εδμόνδος Τορόν από την Λάρισα, φοιτητής Πολυτεχνείου και μέλος της ΕΠΟΝ, που σκοτώθηκε στην οδό Τοσίτσα, στη μεγάλη διαδήλωση της Αθήνας κατά της πολιτικής επιστράτευσης εργατών για τα ναζιστικά εργοστάσια, στις 5 Μαρτίου 1943.

Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ έκαναν συστηματική προσπάθεια για τη διάσωση και παντοειδή υποστήριξη των διωκόμενων για απόκρυψη, προστασία, διαφυγή, έξοδο στο βουνό.

Από την μεριά τους και ορθά -οι Εβραίοι που βγαίνουν στο Βουνό- πιστεύουν ότι η σωτηρία τους θα έρθει με την ήττα του φασισμού, την Απελευθέρωση και ότι ο αγώνας τους δεν μπορεί να διεξαχθεί χωρίς σύμμαχο του ΕΑΜ.

Μια προκήρυξη του ΕΑΜ στην Αθήνα, τον Ιανουάριο του 1943, πριν αρχίσουν οι εκτοπίσεις, κάνει λόγο για «πογκρόμ» και στο κείμενο διαφαίνεται η παρακίνηση της αλληλεγγύης :

«Προς όλο τον Ελληνικό Λαό, προς όλο τον Λαό της Αθήνας. Αδέλφια, ένα καινούργιο έγκλημα ετοιμάζει ο κατακτητής κατά του λαού μας. Βρισκόμαστε μπροστά σε νέα εκδήλωση της φασιστικής θηριωδίας και κτηνωδίας, που αυτή τη φορά στρέφεται ενάντια στο εβραϊκό κομμάτι του Ελληνικού λαού.

Ο αιμοχαρής κατακτητής ετοιμάζει ένα από τα φοβερότερα και απαισιώτερα πογκρόμ εναντίον των Ελλήνων Εβραίων σαν εκείνα που οργάνωσε στη Γερμανία, στην Πολωνία και στη Θεσσαλονίκη. Χιλιάδες αθώων ανθρώπων απειλούνται με εκτελέσεις, με ομαδικές σφαγές, με στρατόπεδα συγκέντρωσης από την απαίσια Γκεστάπο. Οι κοινοί δολοφόνοι της «Νέας Τάξεως» στην Ευρώπη διψούν για αίμα και για νέες εκατόμβες θυμάτων […] Το πογκρόμ ενάντια στους Εβραίους επιδιώκει να χτυπήσει το ακμαίο αγωνιστικό φρόνημα ολάκερου του λαού μας, που έχει γίνει για αυτόν τρομερός εφιάλτης τώρα που συντρίβεται από τα χτυπήματα των Συμμάχων μας στο Ανατολικό Μέτωπο και στην Ιταλία. Για αυτό το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο καλεί τον Αθηναϊκό λαό και όλους τους Έλληνες και κάθε χριστιανό να βοηθήσει για τη σωτηρία των Εβραίων. Με μοναδικές διαμαρτυρίες, μεγάλες επιτροπές και γενικότερες κινητοποιήσεις να ματαιώσουμε το ετοιμαζόμενο απαίσιο «πογκρόμ». Να δώσουμε στέγη και καταφύγιο σε κάθε διωκόμενο Εβραίο. Να τσακίσουμε κάθε καταδότη των Εβραίων».

Σύμφωνα με την μαρτυρία της ηθοποιού και δραστήριας ΕΑΜιτισας, Ολυμπίας Παπαδούκα, όταν στις αρχές του 1943 άρχισαν να γίνονται ορατές οι γερμανικές προθέσεις, εμφανίστηκαν στους τοίχους της Αθήνας τα πρώτα συνθήματα «Σώστε τους Εβραίους – ΕΑΜ», με εντολή που έδωσε η Κομματική Οργάνωση Αθήνας του ΚΚΕ και η ΚΕ του ΕΑΜ στην ημιπαράνομη οργάνωση των Καλλιτεχνών.

Εκεί που πρωτοξέσπασε η λαίλαπα, οι πρωτοβουλίες ήταν ανάλογες, και μάλιστα σε πολύ πιο δύσκολες συνθήκες. Τον Μάρτη του 1943, η εφημερίδα «Εθνική Αλληλεγγύη» Θεσσαλονίκης κυκλοφόρησε μια μοναδική προκήρυξη, που σήμερα φυλάσσεται στα αρχεία του ΚΚΕ, στην οποία οι κάτοικοι καλούνταν να ματαιώσουν τα γερμανικά σχέδια και να αντιδράσουν στους επικείμενους εκτοπισμούς των συμπολιτών τους.

Ήταν μια Επαναστατική Πράξη του Αντιστασιακού Τύπου, γιατί καταδίκαζε την τρομοκρατία σε μια γερμανοκρατούμενη πόλη, που είχε ήδη γνωρίσει στο παρελθόν τάσεις περιθωριοποίησης, μορφές αντιεβραϊκου κλίματος, ρατσιστικού μίσους, όπως ο εμπρησμός του εβραϊκού συνοικισμού Κάμπελ όπου ζούσαν 220 φτωχές οικογένειες.

Η ΕΑΜικη υποστήριξη των διωκόμενων δεν περιορίστηκε σε λόγια, προκηρύξεις, άρθρα εφημερίδων. Όταν άρχισε η εκκένωση των γκέτο της Θεσσαλονίκης και ξεκίνησαν οι σιδηροδρομικές αποστολές με προορισμό το Άουσβιτς, μερικές δεκάδες νεαροί Εβραίοι κατάφεραν να βγουν από την πόλη – καθοδηγημένοι από συνδέσμους της οργάνωσης – που τους οδήγησαν με ασφάλεια στα τμήματα του ΕΛΑΣ στη Δυτική Μακεδονία.

Ο Μάρκος Βαφειάδης επισημαίνει στα «Απομνημονεύματα» του ότι η προσπάθεια της κομματικής οργάνωσης της Θεσσαλονίκης και της κομματικής οργάνωσης των Εβραίων να αντιδράσουν στα φυλετικά μέτρα διάκρισης με κινητοποιήσεις, με διαμαρτυρίες αλλά και με την καθολική άρνηση να φέρουν το διακριτικό άστρο, δεν βρήκε απήχηση. Σημειώνει μάλιστα ότι: «Οι ίδιοι οι Εβραίοι είχαν γίνει αγνώριστοι. Τίποτα δεν τους είχε μείνει από τους πρώτους εαυτούς τους. Από τους πρωτοπόρους μαχητικούς αγωνιστές τους έβλεπες απογοητευμένους και αδρανείς. [… ] Αρκετοί ήταν εκείνοι που προσπάθησαν να φύγουν. Ήδη από το τέλος του 1941, στο πλαίσιο της κομματικής ανασυγκρότησης του ΚΚΕ είχε αρχίσει η ανασύσταση και της οργάνωσης Εβραίων, η οποία το 1943, έφτασε να αριθμεί 150 μέλη. Στους Εβραίους κομμουνιστές προτάθηκε να βγουν στο βουνό, πρόταση που αποδέχτηκαν 75-80 πρόσωπα από τα οποία τα περισσότερα επέστρεψαν όταν πληροφορήθηκαν ότι οι ομόθρησκοι τους μεταφέρθηκαν στο γκέτο της συνοικίας του Βαρώνου Χιρς, στον σιδηροδρομικό σταθμό».

Πράγματι η συναισθηματική πίεση, που ασκούσε η οικογένεια στους νέους ήταν συχνά ανασταλτική και τις περισσότερες φορές μοιραία.

O Λέων Περαχιά, παρ’ οτι βρίσκει σύνδεσμο ώστε να διαφύγει, την τελευταία στιγμή, μπροστά στη θλίψη των γονιών του μένει πίσω. Ο Περαχιά εκτοπίστηκε τον Μάρτη του 1943 στο Άουσβιτς, από όπου θα επιστρέψει τον Οκτώβρη του 1945. Στην επιστροφή του επιστρατεύτηκε και πολέμησε με τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ) κατά την διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949).

Οι περισσότεροι Εβραίοι αντάρτες που διέφυγαν από τη Θεσσαλονίκη συγκεντρωθήκανε στα μακεδονικά βουνά – Βέρμιο και Πάικο. Όσοι διέφυγαν από άλλες πόλεις ή όσοι δραπέτευσαν από τα καταναγκαστικά έργα, βρέθηκαν να πολεμούν σε άλλες περιοχές. Εβραίοι αντάρτες παίρνουν μέρος σε μάχες, έχουν υπεύθυνες θέσεις. Στις μαρτυρίες τους αναφέρονται ονομαστικά στους Εβραίους, που συναντούν και που συχνά γνώριζαν στο παρελθόν.

Ο Ντικ Μπενβενιστε, στο Ημερολόγιο του, γράφει για πολλούς γνώριμούς του, Εβραίους αντάρτες: Μωρις Χαιμ, Κουμερης, Ντασσα, Όσκαρ Καπόν, Λαζάρ, Καταν, Σαμ Γκατένιο, Μπρουδο, Κοέν, Σαλβατωρ, Μπουρλά…

Ο Μωυσής Μπουρλάς, μέλος της Κομμουνιστικής Νεολαίας Ελλάδας (ΟΚΝΕ), διέφυγε στο βουνό με όλη του την οικογένεια και πολέμησαν με τον ΕΛΑΣ. Σε μάχη θα σκοτωθεί ο εικοσάχρονος αδελφός του.

Στο βιβλίο του «Έλληνας, Εβραίος και αριστερός» μας περιγράφει τις μάχες που έδωσε με το 3ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ στο Πάικο…την συνάντηση του με τον Ντικ Μπενβενίστε, την συντροφική ζωή του Βουνού, την τέχνη του “αντάρτικου πολέμου”, τη λύπη του αποχωρισμού τους… Και σημειώνει «δεν φόρεσα ούτε στιγμή το κίτρινο άστρο. Γυρνούσα στις συνοικίες με μέλη της Οργάνωσης να στρατολογήσουμε νέες και νέους Εβραίους για ν’ ανεβούν στο βουνό, στην Αντίσταση αλλά λίγοι πείστηκαν καθώς οι περισσότεροι -κυρίως λόγω των στενών οικογενειακών δεσμών- προτίμησαν να μείνουν με την οικογένεια τους…».

Αναδεικνύεται ότι οι Εβραίοι που ήταν ενταγμένοι στις οργανώσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ ) και της Οργάνωσης της Νεολαίας (ΟΚΝΕ), με  προπολεμική  μαχητική συμμετοχή στους εργατικούς και ταξικούς αγώνες, εντάσσονται στην Αντίσταση «εκ πεποιθήσεως».

Η «ιδεολογική και η ταξική ταυτότητα», που καθορίζει την επιλογή των ατόμων αυτών, είναι μια ταυτότητα που δύσκολα μπορεί να διαχωριστεί από την «συνείδηση του διωκόμενου» Εβραίου.

Ο ρόλος των Εβραίων στην Αντίσταση δεν μπορεί να περιοριστεί σε αυτούς που βρίσκονταν στο πεδίο μάχης. Ο Ιωσήφ Μάτσας ήταν ένας από τους εκατοντάδες νέους της Θεσσαλονίκης που στρατολόγησε ο Μάρκος Βαφειάδης. Έχοντας αποκτήσει σημαντική εμπειρία στις μάχες στην Αλβανία, ο Μάτσας τάχθηκε επικεφαλής μιας ομάδας σαράντα μαχητών, δέκα από τους οποίους ήταν Εβραίοι. Οργάνωσε επίσης το “θέατρο του βουνού“.

Πολλοί υπηρέτησαν στον εφοδιασμό, ως στρατολόγοι νέων μαχητών, ως διερμηνείς, όπως ο Λουί Κοέν από την Ξάνθη, επονομαζόμενος “Κρόνος”. Χάρη στη γλωσσομάθειά του ήταν πολύτιμος για την ανάκριση των Ιταλών και Γερμανών αιχμαλώτων καθώς και στις επαφές με τους Βρετανούς αξιωματικούς – συνδέσμους από τις Συμμαχικές αποστολές, που προσκολλούνταν στους αντάρτες.

Άλλοι πρόσφεραν τεχνικές υπηρεσίες, όπως ο Ιωσήφ Κοέν στην Κρήτη, που έδρασε ως τυπογράφος.

Ο Εμμανουήλ Αρουχ υπηρέτησε ως γιατρός σε ιατρική μονάδα στη Στερεά Ελλάδα, για την περίθαλψη των μαχητών αλλά και των κατοίκων των βουνών, που επισκέπτονταν.

Πολλές γυναίκες, που διέφυγαν στα βουνά, υπηρέτησαν στον Λαϊκό Στρατό ως νοσοκόμες, δασκάλες και μερικές απόκτησαν θρυλική φήμη λόγω της δυναμικής τους προσωπικότητας, όπως η Κάρμεν Κακίς από τη Δράμα για τη στρατολόγηση γυναικών στον ΕΛΑΣ, καθώς και η δασκάλα Λιλή Μιτράνη από τη Θεσσαλονίκη, για την αντιστασιακή συμμετοχή και την φιλοξενία της σε όσους αγωνιστές την είχαν ανάγκη.

Ανάμεσα στις γυναικείες φιγούρες και η θρυλική δεκαοχτάχρονη ελληνοεβραία καπετάνισσα Σάρα (ή Σαρικα) Γεοσούα – λοχαγός μιας διμοιρίας ένστολων ανταρτισσών – μέσα από τον ΕΛΑΣ Εύβοιας πάλεψε για την τριπλή απελευθέρωσή της σαν «γυναίκα, Εβραία και ταξικά εκμεταλευόμενη».

Στην Αθήνα οι Εβραίοι ήταν σε επαφή με τα στελέχη του ΕΑΜ και έδρασαν σε πολιτικό επίπεδο και στη συλλογή πληροφοριών.

Πολλοί είχαν δευτεροβάθμια και πανεπιστημιακή εκπαίδευση καθώς και εμπορικές και επαγγελματικές γνώσεις. Ορισμένοι Εβραίοι διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ιδεολογική διαμόρφωση της επαναστατικής κοινωνίας της «Ελεύθερης Ελλάδας» που δημιούργησε ο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.

Μετά την ιταλική συνθηκολόγηση, τον Σεπτέμβρη του 1943, oι Γερμανοί ανέλαβαν τον έλεγχο όλης της Επικράτειας και τα Εs-Ες ξεκίνησαν να προωθούν το διωγμό των Κοινοτήτων της Κεντρικής και Νότιας Ελλάδας.

Οι Κοινότητες με τα μικρότερα ποσοστά εκτόπισης και εξόντωσης των μελών τους, ήταν σε περιοχές με δυνατότητες οργανωμένης Αντίστασης, συνειδητής αλληλεγγύης μιας μερίδας του πληθυσμού, όπως συνέβη στην Αθήνα και την Θεσσαλία. Στις περιοχές αυτές συναντάμε και το μεγαλύτερο ποσοστό διασωθέντων Εβραίων, μεγαλύτερο του 50%.

Καθοριστική υπήρξε για τη Θεσσαλία η ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος, όταν το 1944 οργανώθηκε η εκτόπιση που αφορούσε την περιοχή τους.

Σύμφωνα με το «Δοκίμιο του ΚΚΕ»: Η συνεισφορά του ΚΚΕ και του ΕΑΜ εκφράστηκε στις 24 Μάρτη του 1944, όταν γερμανικές δυνάμεις και ντόπιοι συνεργάτες τους πραγματοποίησαν μπλόκο στην εβραϊκή συνοικία των «Έξι Δρόμων» στη Λάρισα, στην οποία κατοικούσαν 1.120 Εβραίοι. Η πλειοψηφία των κατοίκων της είχε διαφύγει στο βουνό με την βοήθεια του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, που είχαν πληροφορηθεί έγκαιρα για το μπλόκο από τους σιδηροδρομικούς υπαλλήλους και τις δυνάμεις του ΕΑΜ στην αστυνομία . Στη συνοικία παρέμειναν λιγότεροι από 20% των Εβραίων, άτομα που δεν ήθελαν ή δεν μπόρεσαν να μετακινηθούν, οι οποίοι στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξοντώθηκαν.

Ο Αρχιραβίνος του Βόλου, Μωυσής Πεσάχ, αναγνωρίζει και ευγνωμονεί για τις πρωτοβουλίες διάσωσης των Ελλήνων Εβραίων από το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ:

«Η Παγκόσμιος Ιστορία του Εβραϊσμού και η νεωτέρα τοιαύτη θα μνημονεύουν μεταξύ των άλλων και εις ιδαίτερον κεφάλαιον το σημαντικόν γεγονός της διασώσεως των Εβραίων της Ελλάδος, οίτινες κατέφυγον με την προστασίαν του ΕΛΑΣ και την παρασχεθείσαν εις αυτούς συνδρομήν και υποστήριξη κατά την διάρκειαν του σκληρού διωγμού των υπό των βαρβάρων Γερμανών .(…) ουδέποτε θα λησμονήσωμεν την μεγάλην αυτήν ευεργεσίαν, ης ετύχαμεν εκ μέρους του ηρωικού εθνικού στρατού του ΕΛΑΣ και των οπαδών των λοιπών απελευθερωτικών οργανώσεων του ΕΑΜ, ως και της προστάτιδας των θυμάτων του φασισμού και μάνας των φτωχών Εθνικής Αλληλεγγύης, της ειρηνοφίλου Εθνικής Πολιτοφυλακής, της ΕΠΟΝ της ελπίδος αυτής του έθνους και όλων των πραγματικών Ελλήνων συμπατριωτών μας…».

Επίσης, μαζικά εγκατέλειψαν οι Εβραίοι τα Τρίκαλα, την Καρδίτσα, το Βόλο, το Αγρίνιο και την Πάτρα χάρη στη βοήθεια του ΕΑΜ.

Στη Ζάκυνθο βοηθήθηκαν να εγκατασταθούν και να προφυλαχτούν σε χωριά. Ο δήμαρχος και ο μητροπολίτης του νησιού Χρυσόστομος αρνήθηκαν να δώσουν την λίστα των Εβραίων του νησιού.

Στο Αγρίνιο, οι οικογένειες Ελιεζερ, Ιεσούλα, Λεβί, Μάτσα, Μιώνη και Μίλαν – 72 άτομα διασώθηκαν χάρη στην κινητοποίηση ΕΑΜιτων, μεταξύ των οποίων ο επικεφαλής του ΕΑΜ Αγρινίου, Θωμάς Μποκορος και τα μέλη Ελένη Δαβαρούκα, Νίκος Μετσίνης, Παρασκευή Καμμένου, κ.α.

Εκατοντάδες Εβραίοι απο την Αθήνα με την βοήθεια του ΕΑΜ είτε προωθήθηκαν στα ενδότερα της «Ελεύθερης Ελλάδας», οπως ο Αρχιραβίνος Αθηνών Ελιαου Μπαρζιλαϊ, που έφτασε μέχρι την έδρα του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ στην Ευρυτανία, είτε οδηγήθηκαν στις ανατολικές ακτές της Εύβοιας και απο εκει στη Μέση Ανατολή.

Χάρη στις συντονισμένες ενέργειες του ΕΑΜ και με την κάλυψη του 7ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, που ήλεγχε τα περάσματα, περίπου 2.000 Έλληνες Εβραίοι, κυριως Αθηναίοι, Θεσσαλονικείς και Χαλκιδείς, ταξίδεψαν με ασφάλεια στα τουρκικά παράλια και απο εκει στη Παλαιστινη.

Δεν πρέπει να ξεχαστεί η γενναία πράξη του Δεσπότη Γρηγορίου, ο οποίος αψηφώντας κινδύνους έκρυψε στη Μητρόπολη τα ιερά σκεύη και τα βιβλία των Εβραίων, που του εμπιστεύτηκε ο ραβίνος Δαυιδ Μάτσας. Μια μαρμάρινη πλάκα εντοιχισμένη στη Συναγωγή της Χαλκίδας μαρτυρεί την ευγνωμοσύνη των Εβραίων στο Μεγάλο Δεσπότη.

Στην κατεχόμενη Αθήνα, η εχεμύθεια της γειτονιάς ήταν συνάρτηση ενός δικτύου προστασίας του ΕΑΜ, που κάλυπτε τις συνοικίες και όσους κρύβονταν σε αυτές. Τα λιγοστά τρόφιμα, τα ακόμα πιο λιγοστά φάρμακα, η φιλοξενία, η ασφάλεια και το «όραμα της αυριανής ελευθερίας» τα μοιράζονταν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ με τους καταδιωκόμενους Εβραίους.

Ο Αρχιραβίνος Ελιάου Μπαρζιλαϊ, εκτιμώντας τη σοβαρή συμβολή του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ στο ανθρωπιστικό έργο και στη σωτηρία του εβραϊκού πληθυσμού της Αθήνας έστειλε στην Πανελλήνια Ένωση Εθνικής Αντίστασης (ΠΕΕΑ) ευχαριστήριο τηλεγράφημα – στις 12 Ιουλίου 1943 – που έγραφε τα εξής:

«Ο Εβραϊσμός της Ελλάδος υπέστη φρικαλέαν καταστροφήν εκ μέρους καταχτητών Γερμανών. Δυστυχώς συμμετείχαν εις εκτέλεσιν εξοντωτικών αντί εβραϊκών μέτρων και Τάγματα Ασφαλείας Ράλλη. Εσώθησαν από Γερμανικήν κόλαση από εκατό χιλιάδες πολίτες μόλις δέκα έως είκοσι οφείλοντος την σωτηρίαν των εις το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και αλληλεγγύην ελληνικού λαού. ΕΑΜ-ΕΛΑΣ εμπνεόμενα από πατριωτικό και ηρωικό έργο έκαμαν θαύματα και με μεγάλες θυσίες δημιούργησαν σημερινήν Ελευθέραν Ελλάδα».

Τελικά, εκατοντάδες ήταν οι Εβραίοι από όλη την Ελλάδα, που προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ. Εβραίοι βετεράνοι του αλβανικού μετώπου είχαν ενωθεί με τις δυνάμεις του ΕΑΜ στα ελεύθερα βουνά.

Το στοιχείο που διαφοροποιεί το ΕΑΜ από τις υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις στο ζήτημα της βοήθειας και διάσωσης του εβραϊκού πληθυσμού είναι ταυτόσημο με εκείνο που το διαφοροποιεί συνολικά ως «αντιστασιακή ποιότητα»: “η απεύθυνση με μαζικούς όρους σε όλες τις κοινωνικές ομάδες και τα στρώματα του πληθυσμού”.

Σε σχέση με άλλες πρωτοβουλίες, η ΕΑΜικη αντίσταση συνιστούσε το μοναδικό φορέα δημόσιας έκκλησης, τόσο στους ίδιους τους Εβραίους όσο και στον υπόλοιπο πληθυσμό για αντίδραση στο φυλετικό διωγμό, προσπάθεια σύστοιχη με την επιλογή της ρήξης ανάμεσα στην κοινωνία και τις κατοχικές αρχές.

Μαρτυρίες μελών του ΚΚΕ βεβαιώνουν οτι «εκείνο τον καιρό η σωτηρία των καταδιωγμένων Εβραίων» ήταν ύψιστο αντιναζιστικό χρέος για το ΕΑΜικο κίνημα».

Το ΕΑΜ της Αθήνας έδειξε το ενδιαφέρον του για τους Ελληνες Εβραίους και με τον αντιστασιακό Τύπο:

Η «Ελεύθερη Ελλάδα» είναι το κεντρικό όργανο του ΕΑΜ. Άλλο όργανο πληροφόρησης ήταν η εφημερίδα «Ελευθερία».

Η προκήρυξη της εφημεριδας «Εθνική Αλληλεγγυη», που κυκλοφόρησε στην Αθήνα, Απριλη του 1943, λίγο μετα την έναρξη των σιδηροδρομικών εκτοπίσεων, συντάχθηκε ως διαμαρτυρία για «τα μαρτύρια των Εβραίων [και] τον πόνο της κατατρεγμένης φυλής [που] τον νιώθουμε σαν πόνο δικό μας».

[Αρχείο ΚΚΕ , Προκήρυξη Εθνικής Αλληλεγγύης Αθήνας, Απρίλιος 1943]

Ένα εξάμηνο αργότερα, διάφορες τοπικές εκκλήσεις πως “κανένας Εβραίος δεν πρέπει να πιαστεί” υπενθυμίζοντας – ταυτόχρονα – πως το «ΕΑΜ δεν κάνει διάκριση μειονοτήτων στον αγώνα του […] και πως «πολεμούν τον ναζισμό, άρα είναι αδέλφια μας», σε μια σαφή υπόμνηση, πως ένας αριθμός «κατατρεγμένων» είχαν ήδη αποφασίσει να προσχωρήσουν στον ένοπλο Αγώνα.

[«Λαοκράτης, Όργανο της Περιφερειακής Επιτροπής του ΕΑΜ Βόλου -Πηλίου), Φ. 5, 3 Οκτωβρίου 1943, πρβλ. Ριζοσπάστης, 10-10-1943]

Σίγουρα η προσφυγή στο αντάρτικο και στην ορεινή Ελλάδα δεν ήταν απλή υπόθεση για τους Εβραίους των περισσότερων περιοχών. Τα φυλάκια του ΕΛΑΣ ήταν επικίνδυνα σε όσους έρχονταν απο τις πόλεις. Πολλοί ήταν αληθινοί πράκτορες των Γερμανών και των κατοχικών αρχών, είτε μαυραγορίτες, είτε μέλη αντι-ΕΑΜικών Οργανώσεων.

Ο Στέβεν Μπόουμαν (Steven Bowman) εκτιμά ότι ο αριθμός των Εβραίων παρτιζάνων ανέρχεται σε περίπου 1000 άτομα, σε ένα σύνολο 30.000 ανταρτών. Για να κατανοήσουμε τον αριθμό αυτό συγκριτικά πρέπει να λάβουμε υπόψη το ότι οι Εβραίοι αντάρτες, όπως άλλωστε πολλοί άλλοι αντάρτες, χρησιμοποιούσαν ψευδώνυμο άρα είναι δύσκολο να ταυτιστούν.

Η καταγραφή του ανθρώπινου δυναμικού της Αντίστασης ηταν δύσκολη υπόθεση όπως και η αναζήτηση εβραϊκών ονομάτων. Από καταλόγους – που συνέταξε το περιοδικό « Εθνική Αντίσταση» – στη περιοχή του ΕΛΑΣ, στην Κεντρική Μακεδονία, στα γύρω από τη Θεσσαλονίκη συγκροτήματα, η πιο έντονη εβραϊκή παρουσία εκδηλώνεται στην περιοχή του 16ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ στο Βέρμιο.

Στο τέλος της Κατοχής, δυο από τους δεκαεννέα συνολικά Θεσσαλονικείς αντάρτες του Συντάγματος είναι Εβραίοι (ο Αβραάμ Καράσσο και Ιακώβ Μωσέ), ενώ κάποιοι άλλοι σκοτώθηκαν ή εκτελέστηκαν στις επιχειρήσεις της άνοιξης του 1944.

Η ιστορικός Ρένα Μόλχο αναφέρει ότι όσοι επέστρεψαν -στη Θεσσαλονίκη- από το βουνό δεν είχαν άλλα ρούχα εκτός από τη “στολή του αντάρτη” και αναγκαστικά περιφέρονταν με αυτήν. Χρειάστηκε μάλιστα να δοθεί εντολή για να μην τους ενοχλεί η αστυνομία έως ότου να προμηθευτούν πολιτικά ρούχα.

Πρέπει να αναφερθεί οτι Εβραίοι που είχαν εκτοπιστεί και επέζησαν, στην επιστροφή τους επιστρατεύθηκαν και πολέμησαν με τον Δημοκρατικό Στρατό (ΔΣΕ ) κατά την διάρκεια του τρίχρονου Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949) ενάντια στην αγγλο-αμερικανική επέμβαση.

Στις 29 Αυγούστου 1949, με την πτώση του Γράμμου, όσοι μαχητές Εβραίοι δεν αιχμαλωτίστηκαν και δεν σκοτώθηκαν πέρασαν στη Σοβιετική Ένωση και σε άλλες Λαϊκές Δημοκρατίες.

Οι “διαδρομές” εκατοντάδων Εβραίων -Αντιστασιακών, Ανταρτών, Κομμουνιστών- διαψεύδουν την δήθεν “παθητική σταση τους“ απέναντι στη ναζιστικη επίθεση, τη βία, το διωγμό και το “μύθο ” περί «έλλειψης αντίστασης των Ελλήνων Εβραίων που πήγαν ως πρόβατα επί σφαγή».

Ιωάννα ΚΩΤΣΙΑΒΡΑ 

(Φωτογραφία Αρχείου)