H Guernica και η στρατευμένη τέχνη!

Ο βομβαρδισμός της Guernica

Μετά την έναρξη του εμφυλίου πολέμου στην Ισπανία (Ιούλιος 1936) και τις πρώτες επιτυχίες των πραξικοπηματιών το φθινόπωρο του 1936, μπαίνει ο χειμώνας 1936 – 1937 που οι εθνικιστές του Φράγκο συναντούν τα πρώτα… «μπαστούνια». Αποτυχία τους να καταλάβουν τη Μαδρίτη (8/11/36 μέχρι το Φλεβάρη του 1937). Συντριπτική ήττα στη μάχη της Γκουανταλαχάρα (8 – 23/3/37). Αποτυχία τους στην εκστρατεία στο βορρά για να καταλάβουν το Μπιλμπάο (Μάρτη 1937), την πρωτεύουσα των Βάσκων. Η νίκη γοήτρου που χρειαζόταν ο Φράνκο δεν ερχόταν. Λίγο που οι δημοκρατικοί μπόρεσαν να συγκροτηθούν, λίγο που τα σοβιετικά τανκς και αεροπλάνα άρχισαν να φτάνουν, δίνοντας στο δημοκρατικό στρατό έστω και προσωρινή υπεροχή στην αεροπορία, λίγο που η πολιτική της «ουδετερότητας» των ΑγγλοΓαλλοΑμερικάνων δεν είχε προλάβει ακόμα να στραγγαλίσει τη δημοκρατική κυβέρνηση. Ήταν τότε, στις αρχές της άνοιξης του 1937, «ο Φράνκο προειδοποιούσε τους φίλους του ότι αν δε μπουν στον πόλεμο οι Γερμανοί κι οι Ιταλοί πιο μαζικά και πιο δυναμικά, ο πόλεμος θα χανόταν».

Η επιχείρηση ονομάστηκε «Επίπληξη» (Operation Rugen) κι η επιλογή του στόχου της δεν ήταν τυχαία. Η Guernica είναι ιερή πόλη των Βάσκων. Κάτι σαν «Εθνική Εστία» τους, που στο κέντρο της είχε μια αιωνόβια βελανιδιά, κάτω από την οποία συνεδρίαζε η Βουλή των Βάσκων, εκεί ορκιζόταν ο πρόεδρος της Βασκικής βουλής, αλλά και οι Ισπανοί βασιλείς που δεσμεύονταν εκεί να σεβαστούν τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των Βάσκων. Αλλά ήταν και σε στρατηγική θέση στο δρόμο προς την πρωτεύουσα των Βάσκων Μπιλμπάο.
Στις 26 Απρίλη 1937 λοιπόν, η γερμανική πολεμική αεροπορία (σμήνος «Κόνδωρ») μαζί και με Ιταλικά αεροπλάνα, ισοπεδώνει, ύστερα από ένα ανηλεή βομβαρδισμό και συνεχή πολυβολισμό τριών ολόκληρων ωρών (16:40 – 19:45) την Guernica, μια μικρή πόλη 7.000 κατοίκων, στη χώρα των Βάσκων. Σκοτώνουν 1650 ανυπεράσπιστους άμαχους και καταστρέφουν εντελώς το 70% των κτηρίων της πόλης.

Οι Γερμανοί ήθελαν να δηλώσουν την στήριξή τους στο Φράnκο, αλλά ήταν και μια γενική δοκιμή των νέων όπλων τους και των μεθόδων αεροπορικής καταστροφής, ενόψει του επερχόμενου Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά μάλλον αποτέλεσε και τιμωρία των Βάσκων που είχαν ταχθεί από την αρχή με το δημοκρατικό στρατόπεδο. Η καταστροφή της μικρής πόλης ήταν ένα σήμα κινδύνου για όλη την ανθρωπότητα, από την αδίστακτη φονική ναζιστική πολεμική μηχανή, που απειλούσε πλέον ολόκληρη την Ευρώπη. Να σημειώσουμε ότι το ιερό δέντρο των Βάσκων γλύτωσε από το βομβαρδισμό.

Ο Πικάσο ζωγραφίζει την Guernica

Το όνομα της μικρής πόλης δε θα έφτανε τόσο έντονα στις μέρες μας, όπως ξεχνιούνται μέσα στη φράση «αιματηρός Ισπανικός εμφύλιος» τόσα άλλα «σφαγεία» της μεγάλης αυτής χώρας, αν δεν ήταν ο Πικάσο.

Τις ημέρες του βομβαρδισμού, ο Πικάσο ετοίμαζε έναν πίνακα, κατά παραγγελία της Δημοκρατικής κυβέρνησης της Μαδρίτης, για να εκπροσωπήσει την Ισπανία στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού. Μόλις έμαθε για την τύχη της Guernica, αμέσως αποφάσισε το θέμα και  τον τίτλο του έργου του. «Κραυγές παιδιών, κραυγές γυναικών, κραυγές πουλιών», σημείωνε στο ημερολόγιό του λίγο πριν αρχίσει να ζωγραφίζει τον εν λόγω πίνακα. Ο μεγάλος κομμουνιστής και μέγιστος ζωγράφος, την κατάλληλη στιγμή που το απαιτούσε η ιστορία, βρέθηκε εκεί για να κάνει τον κατάλληλο πίνακα, την Guernica.

Η «Guernica», το συγκλονιστικό αντιπολεμικό μανιφέστο του Πάμπλο Πικάσο, το σύμβολο της απανθρωπιάς και της φρίκης όλων των πολέμων, ο σταθμός στην ιστορία της ζωγραφικής, φιλοτεχνήθηκε στο Παρίσι, μεταξύ της 1ης Μάη και της 4ης του Ιούνη 1937.

Η ιστορία του πίνακα

Το έργο περιόδευσε στην Ευρώπη, στα πλαίσια καμπάνιας αλληλεγγύης προς τη δημοκρατική Ισπανία. Με την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το έργο φυγαδεύτηκε στις ΗΠΑ.

Στη διάρκεια της κατοχής, ο Γερμανός πρέσβης στο Παρίσι, Όττο Άμπετζ, επισκέφθηκε τον Πικάσο στο εργαστήρι του, όπου βλέποντας  τη φωτογραφία της «Guernica» ρωτάει τον Πικάσο: «Εσείς το κάνατε αυτό;». Κι εκείνος του απαντά λακωνικά: «Όχι, εσείς!».

Το 1969 ο θρασύτατος Φράνκο, ζήτησε να εκτεθεί ο πίνακας στην Ισπανία, αλλά πήρε κατηγορηματική άρνηση από τον Πικάσο, που έβαλε όρο στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (όπου και φυλασσόταν) να μην πάει ποτέ το έργο του στην πατρίδα του, προτού αποκατασταθεί η δημοκρατία. Αυτό έγινε το 1981, μετά από το θάνατο του Πικάσο, αλλά και του Φράνκο. Σήμερα ο πίνακας εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο Τέχνης «Βασίλισσα Σοφία» στη Μαδρίτη.

Ένα αντίγραφο του πίνακα κοσμούσε για μερικά χρόνια (1985-2009) την είσοδο του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Όταν ο υπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ, Κόλιν Πάουελ, έκανε μια ομιλία για την επικείμενη προκήρυξη του πολέμου στο Ιράκ, το Φλεβάρη του 2003, το αντίγραφο καλύφτηκε με ένα μπλε ύφασμα, για να αποφευχθούν οι επικίνδυνοι αντιπολεμικοί συνειρμοί. Ο πίνακας του Πικάσο, είναι για πάντα εμβληματική κραυγή κατά της θηριωδίας του πολέμου, για πάντα επικίνδυνος κι ενοχλητικός σε κάθε ιμπεριαλιστή. (Δείτε και εδώ)

Τι είναι λοιπόν… στρατευμένη τέχνη;  

Ο κομμουνιστής Πικάσο θα μπορούσε να είναι ο ορισμός του στρατευμένου καλλιτέχνη, αλλά διεκδικούν πολλοί το ρόλο αυτόν στο λεξικό της επανάστασης. Και το έργο «Guernica» είναι ο ορισμός του στρατευμένου έργου.

Ο ίδιος θεωρούσε ότι «Ο καλλιτέχνης είναι μια πολιτική ύπαρξη. Αντιμετωπίζει τα γεγονότα που μπορεί σπαρακτικά ή ευχάριστα και αντιδρά σε αυτά με όλο του το είναι. Τι νομίζετε ότι είναι ο ζωγράφος; Ένας ανόητος που έχει μόνο μάτια; Κανένας πίνακας δε δημιουργήθηκε για να διακοσμεί σπίτια. Είναι ένα εργαλείο πολέμου για επίθεση, αλλά και για άμυνα εναντίον του εχθρού».

«Ένα όπλο στα χέρια του λαϊκού αγωνιστή, μια σημαία στα χέρια της ελευθερίας» (Γιάννης Ρίτσος, «Οι γειτονιές του κόσμου»).

Ο πίνακας παίζει απολύτως αυτό το ρόλο, παρόλο που πάνω του δε φαίνεται ούτε ο εχθρός που καταγγέλλει, ούτε αγκυλωτοί σταυροί, ούτε όπλα, ούτε βόμβες, ούτε  αεροπλάνα. Οι δολοφόνοι δε «φαίνονται» στο έργο, όμως «υπάρχουν» παντού. Τους κάνει προφανείς κι αυτούς και τις προθέσεις τους, ο πόνος που φαίνεται στο πρόσωπο και στην απελπισμένη κραυγή της μάνας και του αλόγου.

«Ένα σύμβολο «της αγριότητας και του σκοταδισμού», όπως τα αντιλαμβάνεται ο κομμουνιστής Πικάσο, χωρίς όπως ο ίδιος έλεγε «Να καρφώνω τα καρφιά με ξεχωριστό τρόπο για να δείξω τις πολιτικές μου πεποιθήσεις»». (Αριστούλα Ελληνούδη).

Ή όπως θάλεγε κι ο Ένγκελς… «Η στράτευση, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να αντλείται μέσ’ απ’ την ίδια την κατάσταση κι από τη δράση» … «ο ποιητής πάλι δεν πρέπει να δίνει στον αναγνώστη όμορφα κι ωραία τη μελλούμενη λύση των κοινωνικών συγκρούσεων που περιγράφει» … «Για τούτο και πιστεύω πως το σοσια­λιστικό έργο τέχνης τότε μόνο πραγματώνει την αποστολή του στο ακέραιο, όταν— με την πιστή περιγραφή των πραγματικών καταστάσεων — καταρρίπτει τις συμβατικά κυρίαρχες αυταπάτες, κλονίζει την αισιοδοξία του αστικού κόσμου, γεννάει αναπόφευκτα την αμφιβολία για το αιώνιο κύρος όλων αυτών που υπάρχουν, χωρίς να δίνει άμεσα καμιά λύση — απεναντίας, σε μερικές περιπτώσεις, δίχως καν να παίρνει ξεκαθαρισμένη θέση» (26 Νοέμβρη 1885, από το γράμμα του Φ. Ένγκελς στη Minna Kautsky).

Ας τα κρατήσουμε αυτά να τα θυμόμαστε κάθε φορά που βγαίνουμε από μια ταινία ή ένα θέατρο κι ακούω να μου λένε διάφοροι φίλοι… «δεν δίνει την προοπτική».

Η Guernica δεν είναι μασημένη τροφή. Δεν δίνει καμιά προοπτική. Τη γεννά μέσα στο μυαλό σου. Εσύ πρέπει να τη γεννήσεις. Απλώς κάνει αυτονόητη την ανάγκη να απαλλαχτεί η ανθρωπότητα από αυτό που τόσο καλά δείχνει ο πίνακας.

Η Guernica δεν σου δημιουργεί τεχνητή αισιοδοξία. Βάζει όμως τις βάσεις μέσα σου, για τη δημιουργία της κινητήριας δύναμης της ιστορίας και της αισιοδοξίας, που είναι το ταξικό μίσος.

Η τεράστια αξία του πίνακα σαν στρατευμένο έργο είναι που όταν τον κοιτάς δε γίνεται να σκεφτείς αλλιώς. Ακόμα κι αν είσαι ο Κόλιν Πάουελ.

Αυτά σκέφτομαι κάθε φορά που κοιτάω την Guernica, που την έχω για παράδειγμα σε τέτοιες συζητήσεις. Και φυσικά αυτό δεν είναι καμιά συνολική τοποθέτηση ούτε για τον Πικάσο, ούτε για τη στρατευμένη τέχνη, ούτε για τους συμβολισμούς. Σκέψεις είναι.

Πηγές: Ιστορίες του Ισπανικού Εμφυλίου των Χιου Τόμας, Ζωρζ Ρόυ και Άντονι Μπίβορ.